Mann Ki Baat

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ। 

‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਯਾਨੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ, ਜਨ-ਜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਗੱਲ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਯਾਨੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸੁਪਨਿਆਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ। ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਵਾਦ ਕਰ ਸਕਾਂ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸੁਨੇਹੇ, ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੈਸੇਜ। ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਬੜਾ ਹੀ ਖਾਸ ਦਿਨ ਹੈ - ਅੱਜ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਦਿਵਸ ਹੈ। ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਕੈਡਿਟ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਅਨੁਭਵ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਨਮੋਲ ਹੈ। ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਆਪਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇ, ਕਿਧਰੇ ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਦੇ ਕੈਡਿਟ ਜ਼ਰੂਰ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 14 ਲੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ, ਅੱਜ 2024 ਵਿੱਚ 20 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 5,000 ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਵਿੱਚ ਗਰਲਸ ਕੈਡਿਟ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਕਰੀਬਨ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਵਿੱਚ ਗਰਲਸ ਕੈਡਿਟ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 40 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਬੌਰਡਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਅਭਿਯਾਨ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੁੜਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਓ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਜਾਓਗੇ, ਐੱਨ. ਸੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਰੋਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਮਨ ਜਦੋਂ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੱਗੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ ਮੰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਠੋਸ ਰਸਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ 12 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ‘ਯੁਵਾ ਦਿਵਸ’ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ 162ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ 11-12 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹਾਕੁੰਭ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਹਿਲ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਯੰਗ ਲੀਡਰਸ ਡਾਇਲੌਗ’। ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣਗੇ। ਪਿੰਡ, ਬਲਾਕ, ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਰਾਜ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਅਜਿਹੇ 2000 ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਯੰਗ ਲੀਡਰਸ ਡਾਇਲੌਗ’ ਦੇ ਲਈ ਜੁੜਨਗੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਫਸੀਲ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਇਕ ਲੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ, ਨਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਭਿਆਨ ਚੱਲਣਗੇ। ‘ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਯੰਗ ਲੀਡਰਸ ਡਾਇਲੌਗ’ ਵੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਯਤਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਾਂ-ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਐਕਸਪਰਟ ਆਉਣਗੇ। ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਸਤੀਆਂ ਵੀ ਆਉਣਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਾਂਗਾ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਆਈਡੀਆਜ਼ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਈਡੀਆਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਠੋਸ ਰੋਡ ਮੈਪ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਬਲਿਊ ਪ੍ਰਿੰਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਓ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਓ, ਮਿਲ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਬਣਾਈਏ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਬਣਾਈਏ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਨਿਸਵਾਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਣ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਦਿਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸਮੂਹ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਐਡਰੈਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲਖਨਊ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵੀਰੇਂਦਰ ਹਨ। ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਈਫ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਾਰੇ ਪੈਨਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਾਰ ਲਾਈਫ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 2014 ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇਹ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਅਸੁਵਿਧਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਈਫ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦੇਣ ਨਾਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੈਂਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਾ ਆਵੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀਰੇਂਦਰ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ “Tech Savvy ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਅੱਜ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਈਫ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 80 ਲੱਖ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 2 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਜਿਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 80 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੂਪਾਲ ਦੇ ਮਹੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਪੇਮੈਂਟ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ ਤਾਂ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਦਾ ਸਹੀ ਉਪਯੋਗ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਅੱਗੇ ਆਏ ਹਨ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਰਾਜੀਵ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਬਣਾਈਏ ਅਤੇ ਸਾਈਬਰ ਫਰੌਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਨਾਮ ਦਾ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਝੂਠ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਸਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਏਟੀਵਿਟੀ ਹੋਰ ਵਧੇ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਹੋਰ ਵਧੇ। ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਹਨ ‘ਕਿਤਾਬਾਂ’ ਇਨਸਾਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀਆਂ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਦੋਸਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਚੇਨੱਈ ਦ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਕ੍ਰਿਏਟੀਵਿਟੀ ਅਤੇ ਲਰਨਿੰਗ ਦਾ ਹੱਬ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤ ਅਰਿਵਗਮ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਆਈਡੀਆ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਗੋਪਾਲਨ ਜੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਲੇਟੈਸਟ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚਦੇ ਰਹੇ। ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤ ਅਰਿਵਗਮ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ 3000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਟੋਰੀ ਟੈਲਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ ਹੋਵੇ, ਆਰਟ ਵਰਕਸ਼ਾਪਸ ਹੋਣ, ਮੈਮੋਰੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਕਲਾਸਿਜ਼, ਰੋਬੋਟਿਕ ਲੈਸਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਬਲਿਕ ਸਪੀਕਿੰਗ, ਇੱਥੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਫੂਡ ਫਾਰ ਥੌਟ’ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਯਤਨ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਿਲਣ। ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਪਾਲਗੰਜ ਦੇ ‘ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ’ ਦੀ ਚਰਚਾ ਤਾਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲਗੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਮਿਲਣ ਲਗੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਬੇਹਤਰੀਨ ਉਪਯੋਗ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਵਧਾਓ ਅਤੇ ਦੇਖੋ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਪਰਸੋਂ ਰਾਤ ਹੀ ਮੈਂ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਗਿਆਨਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਗਯਾਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਕ ਮਿੰਨੀ ਭਾਰਤ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਲੱਗਭਗ 180 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗਯਾਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਲਈ, ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਗਯਾਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਪਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਯਾਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਯਾਨਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਡਾ. ਇਰਫਾਨ ਅਲੀ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗਯਾਨਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਸੀ - ਜੋ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਗਯਾਨਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦਰਜਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਨ। ਦਹਾਕਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ, 200-300 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਜ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਈ। ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜੀਵਿਤ ਰੱਖਿਆ? ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਜੋ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਨਮੋ ਐਪ’ ’ਤੇ ਜਾਂ mygov ’ਤੇ #indian4iasporaStories ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। 

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਓਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਇਕ ਐਕਸਟ੍ਰਾ ਆਰਡੀਨਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਲਗੇਗਾ। ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਓਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੱਛ ਤੋਂ ਜਾ ਕੇ ਵਸੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲਿੰਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਓਮਾਨੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਵਸੀ ਹੈ। ਓਮਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦੂਤਾਵਾਸ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਕਾਈਵਸ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਕ ਟੀਮ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਹਿਸਟਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਜ਼ਰਵ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਤਹਿਤ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ ਜੁਟਾਏ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੀ, ਅਕਾਊਂਟ ਬੁੱਕ, ਲੈਜ਼ਰਸ, ਲੈਟਰਸ ਅਤੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਾਂ ਸੰਨ 1838 ਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਓਮਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓਮਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ - ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ‘ਓਰਲ ਹਿਸਟਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ’ ਇਹ ਵੀ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ‘ਓਰਲ ਹਿਸਟਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ’ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਹੀ ਬਚੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯਤਨ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਜੋ ਦੇਸ਼, ਜੋ ਮੁਲਕ, ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸੰਜੋਅ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਯਤਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸੰਜੋਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੇਜਨ ਦਾ ਵੀ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲੋਥਲ ’ਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ Manuscript ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ National Archives of India ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਸਲੋਵਾਕੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਯਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਲੋਵੈਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਸਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਉਪਲਬਧੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਮਾਣ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਅਭਿਆਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਨੇ 100 ਕਰੋੜ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਪਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। 100 ਕਰੋੜ ਰੁੱਖ ਉਹ ਵੀ ਸਿਰਫ 5 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਅਭਿਆਨ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗਯਾਨਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗਯਾਨਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡਾ. ਇਰਫਾਨ ਅਲੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੈਂਬਰ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। 

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਭਿਆਨ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਿਆ ਹੈ - ਇੱਥੇ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 12 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇੰਦੌਰ ਦੀ ਰੇਵਤੀ ਹਿੱਲਸ ਦੇ ਬੰਜ਼ਰ ਇਲਾਕੇ ਹੁਣ ਗ੍ਰੀਨ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣਗੇ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਿਆ ਹੈ - ਇੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਨੇ ਇਕ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ। ਮਾਵਾਂ ਨੇ ‘ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ ਪੇੜ’ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਇਕ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ। ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ। ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਲਗਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯਤਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ ਜਾਣ, ਉੱਥੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪੂਰਾ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਡਿਵੈਲਪ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਧਰੇ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦੇ ਲਗਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਰੁੱਖ ਲਗਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ‘ਜੀਵਿਕਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ’ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ 75 ਲੱਖ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦਾ ਫੋਕਸ ਫਲ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ’ਤੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਮਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰੁੱਖ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਰੁੱਖ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸੈਲਫੀ ਵੀ Mygov.in ’ਤੇ ਪੋਸਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਜੋ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚੁਕਾ ਸਕਦੇ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਕ ਰੁੱਖ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਗਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵੰਤ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਗੌਰੇਯਾ ਜਾਂ ਸਪੈਰੋ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ’ਤੇ, ਦਰੱਖਤਾਂ ’ਤੇ ਚਹਿਕਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਗੌਰੇਯਾ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਅਤੇ ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ ਕੁਰੂਵੀ, ਤੇਲਗੂ ਵਿੱਚ ਪਿਚੂਕਾ ਅਤੇ ਕੰਨ੍ਹੜ ਵਿੱਚ ਗੁੱਬੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗੌਰੇਯਾ ਬਾਰੇ ਕਿੱਸੇ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੌਰੇਯਾ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੱਜ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਗੌਰੇਯਾ ਦਿਖਦੀ ਹੈ। ਵਧਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਗੌਰੇਯਾ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੌਰੇਯਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਤਸਵੀਰਾਂ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਿਆਰੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਕੁਝ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਚੇਨੱਈ ਦੇ ਕੂਡੁਗਲ ਟਰੱਸਟ ਨੇ ਗੌਰੇਯਾ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੌਰੇਯਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੌਰੇਯਾ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ਦਾ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿਖਾਇਆ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੌਰੇਯਾ ਦੇ ਰਹਿਣ, ਖਾਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਘਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਦੀਵਾਰ ’ਤੇ ਜਾਂ ਰੁੱਖ ’ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੌਰੇਯਾ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪਿਛਲੇ 4 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਗੌਰੇਯਾ ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਆਲ੍ਹਣੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕੂਡੁਗਲ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨਾਲ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੌਰੇਯਾ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਧਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੌਰੇਯਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਏਗੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਮੈਸੂਰ ਦੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ‘ਅਰਲੀ ਬਰਡ’ ਨਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਨੇਚਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਕਿਟ’ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਟ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਟੋਰੀ ਬੁੱਕ, ਗੇਮਸ, ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਸ਼ੀਟਸ ਅਤੇ Jig-saw puzzles ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ’ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ’ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮਜ਼ਾਕ ਬਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਲਾਂ-ਸਾਲ ਇਹ ਫਾਈਲਾਂ ਆਫਿਸ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ-ਪਈਆਂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਗੰਦਗੀ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਹਾਕਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਸਕ੍ਰੈਪ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਵੱਛਤਾ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਅਦਭੁੱਤ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕ Ownership ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਅਕਸਰ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਸਵੱਛਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਜੀ ਦਾ ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਚਰੇ ਤੋਂ ਕੰਚਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬੇਕਾਰ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਚਰੇ ਤੋਂ ਕੰਚਨ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਸਟੇਨੇਬਲ ਲਾਈਫ ਸਟਾਈਲ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੁੰਬਈ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਅਕਸ਼ਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਮ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਨਾਲ ਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ ਕਟਾਈ-ਸਿਲਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਲੀਰਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਕਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਕਸ਼ਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਟੀਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਹੈ। ਲੀਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ, ਬੈਗ ਹੱਥੋ-ਹੱਥ ਵਿਕ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਯੂ. ਪੀ. ਦੇ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੀ ਪਹਿਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਮੌਰਨਿੰਗ ਵਾਕ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਘਾਟਾਂ ’ਤੇ ਫੈਲੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ Kanpur Ploggers Group ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਭਿਆਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁਣ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕੂੜਾ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਕੂੜੇ ਨਾਲ ਰੀਸਾਈਕਲ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੀ-ਗਾਰਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਲੋਕ ਕੂੜੇ ਤੋਂ ਬਣੇ ਟ੍ਰੀ-ਗਾਰਡ ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸਮ ਦੀ ਇਤਿਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਤਿਸ਼ਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੂਣੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਤਿਸ਼ਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਛੱਡ ਕੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੀ ਸਾਂਗਤੀ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਸਾਫ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੈ। ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਕਾਫੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਲਗਾ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਨਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਦੇ ਸਾਫ ਸੀ, ਉਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਸ਼ਾ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਟੂਰਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਬਣੇ ਕੂੜੇਦਾਨ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵੱਛਤਾ ਅਭਿਆਨ ਨੂੰ ਗਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਭਿਆਨ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਫਿਲਹਾਲ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਮਹੀਨੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਖੂਬ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਨੇਹੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਅੰਕ ਵਿੱਚ - ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਤਦ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛੋ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰ ਪਲ ਕਿਹੜੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਪਲ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ, ਉਹ ਪਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 15 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਉਲਿਹਾਤੂ (Ulihatu) ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਭੂਮੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਸਤਕ ਨੂੰ ਲਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਪਲ, ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਅਸਧਾਰਣ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਜਨਮੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦੋ ਮਹਾਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮੇਂ 150ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ 150ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 15 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾਮੁੰਡਾ ਦਾ 150ਵਾਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਵਰ੍ਹਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇਖੀਆਂ ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਸੀ ‘ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ’।

ਸਾਥੀਓ, ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਮਨਾ ਕੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ 150ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਈ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਖਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਟਾਇਮਸ ਸਕੁਏਅਰ ਤੋਂ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਿਆ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਤੱਕ ਹਰੇਕ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ, ਨਵੀਂ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ 150ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਹਾਪੁਰਖ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀ 150ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਫੂਕੇਗੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਬਣਾਏਗੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੋ। ਲੌਹ ਪੁਰਸ਼ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ #Sardar150 ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਧਰਤੀਆਬਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ #BirsaMunda150 ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਓ। ਆਓ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਉਤਸਵ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦਾ ਉਤਸਵ ਬਣਾਈਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਉਤਸਵ ਬਣਾਈਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਹੋਣਗੇ ਜਦੋਂ ‘ਛੋਟਾ ਭੀਮ’ ਟੀ. ਵੀ. ’ਤੇ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਕਿੰਨੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਸੀ ‘ਛੋਟਾ ਭੀਮ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅੱਜ ‘ਢੋਲਕਪੁਰ ਦਾ ਢੋਲ’ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖੂਬ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਦੂਸਰੇ ਐਨੀਮੇਟਿਡ ਸੀਰੀਅਲ, ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ’, ‘ਹਨੂਮਾਨ’, ਮੋਟੂ ਪਤਲੂ ਦੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਕਰੈਕਟਰ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੰਟੈਂਟ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਨੇਮਾ ਸਕਰੀਨ ਤੱਕ, ਗੇਮਿੰਗ ਕੰਸੋਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਚੁਅਲ ਰਿਐਲਿਟੀ ਤੱਕ ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨਵੀਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੇਮਿੰਗ ਸਪੇਸ ਦਾ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਖੇਡ ਵੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨਪਿਆਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੀਡਿੰਗ ਗੇਮਰਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਜਾਨਣ-ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਤਮਕ ਊਰਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’, ਅਤੇ ‘ਮੇਡ ਬਾਏ ਇੰਡੀਅਨਸ’ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਟੈਲੰਟ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰੋਡੱਕਸ਼ਨ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਸਪਾਈਡਰਮੈਨ ਹੋਵੇ, ਟ੍ਰਾਂਸਫਾਰਮਰਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਰਾਜੀਵ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ ਸਟੂਡੀਓ, ਡਿਜ਼ਨੀ ਅਤੇ ਵਾਰਨਰ ਬ੍ਰਦਰਸ ਵਰਗੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਹਿਚਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ‘ਓਰੀਜ਼ਨਲ ਇੰਡੀਅਨ ਕੰਟੈਂਟ’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਝਲਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਸੈਕਟਰ ਅੱਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਦੂਸਰੀਆਂ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਵੀ. ਆਰ. ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵਰਚੁਅਲ ਟੂਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਅਜੰਤਾ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕੋਨਾਰਕ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਕੋਰੀਡੋਰ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਘਾਟਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੀ. ਆਰ. ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਰੀਏਟਰਜ਼ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਵੀ. ਆਰ. ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਲੋਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਲਾਨੀ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਟੂਰਿਸਟ ਡੈਸਟੀਨੇਸ਼ਨ ਦਾ ਵਰਚੁਅਲ ਟੂਰ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜਿਗਿਆਸਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਟੋਰੀ ਟੈਲਰਸ, ਲੇਖਕ, ਵਾਇਸ ਓਵਰ ਐਕਸਪਰਟ, ਮਿਊਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨ, ਗੇਮ ਡਿਵੈਲਪਰ. ਵੀ. ਆਰ. ਅਤੇ ਏ. ਆਰ. ਐਕਸਪਰਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ - ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਓ, ਕੀ ਪਤਾ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਅਗਲਾ  ਸੁਪਰਹਿੱਟ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ। ਅਗਲਾ ਵਾਇਰਲ ਗੇਮ ਤੁਹਾਡਾ ਕਰੀਏਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਬੜੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ 28 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਯਾਨੀ ਕੱਲ੍ਹ ਵਰਲਡ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਡੇ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਪਾਵਰ ਹੱਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਈਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਰ ਸੀ - ਕੋਈ ਇੱਕ ਆਈਡੀਆ ਲਓ, ਉਸ ਇੱਕ ਆਈਡੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾਓ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚੋ, ਉਸ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੇਖੋ, ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ। ਅੱਜ ‘ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ’ ਵੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਇਸੇ ਮੰਤਰ ’ਤੇ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਲਗਾਤਾਰ ਪੈਰ-ਪੈਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਸਾਡੀ ਪਾਲਿਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੈਸ਼ਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਸਿਰਫ਼ 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਈ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ - ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਉਹੀ ਲੋਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਭਾਰਤ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਇੱਕ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਆਯਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਦੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਣ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਾ ਭਾਰਤ ਅੱਜ 85 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਪੇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੂਵ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹੁਣ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਅਭਿਆਨ ਇੱਕ ਜਨ ਅਭਿਆਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਸੀਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਹਾਨਲੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ‘Imaging Telescope MACE’  ਦਾ ਵੀ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ 4300 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਸ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ! ਇਹ ‘ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਹੈ। ਸੋਚੋ ਜਿਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਮਾਈਨਸ 30 ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਠੰਡ ਪੈਂਦੀ ਹੋਵੋ, ਜਿੱਥੇ ਆਕਸੀਜ਼ਨ ਤੱਕ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਲ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀ ਨੇ ਉਹ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਹਾਨਲੇ ਦਾ ਟੈਲੀਸਕੋਪ ਭਾਵੇਂ ਦੂਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ - ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇੱਕ ਕੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਦਾਹਰਣ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਵੇਖਿਆ, ਕਿਹੜੇ ਲੋਕਲ ਸਟਾਰਟਅਪ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, #AatmanirbharInnovation ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਓ। ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੇ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਭਾਰਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੰਭਵ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਹੁਣ ‘ਮੇਕ ਫਾਰ ਦਾ ਵਰਲਡ’ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਇਨੋਵੇਟਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਚੁਣੌਤੀ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਗਲੋਬਲ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਆਡੀਓ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।

###### (audio)

Transcription of Audio Byte

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1:  ਹੈਲੋ

ਪੀੜਿਤ : ਸਰ ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਨਮਸਤੇ।

ਪੀੜਿਤ : ਸਰ ਬੋਲੋ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਵੇਖੋ ਇਹ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਐੱਫ. ਆਈ. ਆਰ. ਨੰਬਰ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਨੰਬਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ 17 ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਹਨ ਸਾਡੇ ਕੋਲ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨੰਬਰ ਯੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਪੀੜਿਤ : ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਯੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਹੁਣ ਕਿੱਥੋਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਪੀੜਿਤ : ਸਰ ਕਰਨਾਟਕਾ ਸਰ, ਹੁਣ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਾਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਚਲੋ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਾਓ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਨੰਬਰ ਬਲਾਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਓਕੇ।

ਪੀੜਿਤ : ਯੈਸ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਨੈਕਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਓ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਨੰਬਰ ਬਲਾਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਓਕੇ।

ਪੀੜਿਤ : ਯੈਸ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਹਾਂ ਜੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਕਾਰਡ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੋ ਕਰੋ, ਵੈਰੀਫਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਦੱਸੋ।

ਪੀੜਿਤ : ਸਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਰ ਆਧਾਰ ਕਾਰਡ ਸਰ, ਪਲੀਸ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਫੋਨ, ਤੁਹਾਡੇ ਫੋਨ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਪੀੜਿਤ : ਨਹੀਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਫੋਨ ਵਿੱਚ ਆਧਾਰ ਕਾਰਡ ਦੀ ਪਿੱਚਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ।

ਪੀੜਿਤ : ਨਹੀਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਨੰਬਰ ਯਾਦ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਪੀੜਿਤ : ਨੰਬਰ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1: ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਵੈਰੀਫਾਈ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਓਕੇ ਵੈਰੀਫਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ।

ਪੀੜਿਤ : ਨਹੀਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਤੁਸੀਂ ਡਰੋ ਨਾ, ਡਰੋ ਨਾ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਡਰੋ ਨਾ।

ਪੀੜਿਤ : ਹਾਂ ਸਰ, ਹਾਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਧਾਰ ਕਾਰਡ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵਿਖਾ ਦਿਓ ਵੈਰੀਫਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ।

ਪੀੜਿਤ : ਨਹੀਂ ਸਰ, ਨਹੀਂ ਸਰ। ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਸੀ ਸਰ, ਓਧਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਓਕੇ।

ਦੂਸਰੀ ਆਵਾਜ਼ : ਕੀ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਸਰ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਆ ਜਾਓ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 2 : ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਫਰਾਡ ਕਾਲਰ 1 : ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਨ ਸਾਈਡਿਡ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰੋ। ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਓਕੇ।

########

ਇਹ ਆਡੀਓ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਾਲਾ ਆਡੀਓ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇੱਕ ਗਹਿਰੀ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਡੀਓ ਆਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਹੁਣੇ ਜੋ ਗੱਲਬਾਤ ਸੁਣੀ, ਉਹ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਫਰੇਬ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਇੱਕ ਪੀੜਿਤ ਅਤੇ ਫਰਾਡ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਫਰਾਡ ਵਿੱਚ ਫੋਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੇ ਪੁਲਿਸ, ਕਦੇ ਸੀ.ਬੀ.ਆਈ., ਕਦੇ ਨਾਰਕੋਟਿਕਸ ਅਤੇ ਆਰ.ਬੀ.ਆਈ. ਅਜਿਹੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਲੇਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਬਨਾਵਟੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੜੇ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਆਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫਰਾਡ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੈਂਗ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖਤਰਨਾਕ ਖੇਡ ਕੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਾਉਣਾ ਉਤਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਦਾਅ - ਤੁਹਾਡੀ ਨਿਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜੋ ਸਭ ਇਕੱਠੀ ਕਰਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ‘ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਗੋਆ ਗਏ ਸੀ’ ਹੈਂ ਨਾ? ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ, ਹੈਂ ਨਾ। ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਇੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ। ਦੂਸਰਾ ਦਾਅ - ਡਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰੋ, ਵਰਦੀ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਸੈੱਟਅੱਪ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਧਾਰਾਵਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਤਨਾ ਡਰਾ ਦੇਣਗੇ ਫੋਨ ’ਤੇ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕੋਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਦਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਦਾਅ - ਸਮੇਂ ਦਾ ਦਬਾਅ, ਹੁਣੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਵਰਨਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ - ਇਹ ਲੋਕ ਪੀੜਿਤ ’ਤੇ ਇਤਨਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਦਬਾਅ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਰਗ, ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਡਰ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਮਾਏ ਹੋਏ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਡਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ, ਫੋਨ ਕਾਲ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ’ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚਰਨ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਚਰਨ ਹਨ - ਰੁਕੋ, ਸੋਚੋ, ਐਕਸ਼ਨ ਲਓ। ਕਾਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ‘ਰੁਕੋ’, ਘਬਰਾਓ ਨਾ, ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੋ, ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁੱਕੋ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਦਿਓ। ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਕਰੀਨ ਸ਼ਾਰਟ ਲਵੋ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰਾ ਚਰਨ - ਪਹਿਲਾ ਚਰਨ ਸੀ ਰੁਕੋ, ਦੂਸਰਾ ਚਰਨ ਹੈ ਸੋਚੋ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀ ਫੋਨ ’ਤੇ ਇੰਝ ਧਮਕੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਨਾ ਹੀ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ’ਤੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਇੰਝ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ - ਜੇਕਰ ਡਰ ਲਗੇ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਕੁਝ ਗੜਬੜ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਚਰਨ, ਦੂਸਰਾ ਚਰਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੀਸਰਾ ਚਰਨ। ਪਹਿਲੇ ਚਰਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਰੁਕੋ, ਦੂਸਰੇ ਚਰਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਚਰਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਐਕਸ਼ਨ ਲਓ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਈਬਰ ਹੈਲਪਲਾਇਨ 1930 ਡਾਇਲ ਕਰੋ। cybercrime.gov.in ’ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ। ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿਓ। ਸਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੋ। ਰੁਕੋ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਐਕਸ਼ਨ ਲਓ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਚਰਨ ਤੁਹਾਡੀ ਡਿਜੀਟਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਹਾਂਗਾ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਫਰਾਡ ਹੈ, ਫਰੇਬ ਹੈ, ਝੂਠ ਹੈ, ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗਿਰੋਹ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਜੋ ਧੋਖਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀਆਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਾਈਬਰ ਕੋਆਰਡੀਨੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਏਜੰਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅਜਿਹੇ ਫਰਾਡ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲਿੰਗ ਆਈ. ਡੀ. ਨੂੰ ਬਲਾਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਸਿਮ ਕਾਰਡ, ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਅਕਾਊਂਟ ਨੂੰ ਵੀ ਬਲਾਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਜੰਸੀਆਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰੈਸਟ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਘੋਟਾਲੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ - ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਜੋ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਈਬਰ ਫਰਾਡ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਲਈ #SafeDigitalIndia  ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਈਬਰ ਸਕੈਮ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜਨ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

 
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਯਾਨੀ ਸੁਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡੀ ਲਿਖਾਈ ਸਾਫ਼, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਅਨੰਤਨਾਗ ਦੀ ਫਿਰਦੌਸਾ ਬਸ਼ੀਰ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰਦੌਸਾ ਜੀ ਦੀ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਊਧਮਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰੀਨਾਥ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਡੋਗਰਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਸਾਰੰਗੀ ਦੀਆਂ ਧੁੰਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਅਸਾਧਾਰਣ ਲੋਕ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ ਹਨ। ਡੀ. ਵੈਕੁੰਠਮ ਲੱਗਭਗ 50 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਚੇਰੀਆਲ ਫੋਕ ਆਰਟ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਚੇਰੀਆਲ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੋਖੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਕਰੋਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਨਾਰਾਇਣਪੁਰ ਦੇ ਬੁਟਲੂਰਾਮ ਮਾਥਰਾ ਜੀ ਅਬੂਝਮਾੜੀਆ ਜਨਜਾਤੀ ਦੀ ਲੋਕ ਕਲਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕਲਾ ‘ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ’ ਅਤੇ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ’ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ  ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਡੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਊਧਮਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਰੂਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਯਾਕੂਤਸਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਧੁੰਨ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ ਸਰਦੀ ਦਾ ਇੱਕ-ਅੱਧਾ ਦਿਨ -65 ਡਿਗਰੀ ਤਾਪਮਾਨ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਰਫ ਦੀ ਸਫੈਦ ਚਾਦਰ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਕ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਦੀ ‘ਅਭਿਗਿਆਨ ਸ਼ਾਕੁੰਤਲਮ’। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹੋ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਯਾਕੂਤਸਕ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ - ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਸੱਚ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੱਚ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਲਾਓਸ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਅਨੋਖਾ ਵੇਖਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਕਲਾਕਾਰ ‘ਫਲਕ ਫਲਮ’ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਲਾਯੋਸ ਦੀ ਰਮਾਇਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਭਗਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਸਮਰਪਣ ਜੋ ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਵੈਤ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਅਲ-ਬਾਰੂਨ ਨੇ ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦਾ ਅਰਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੁਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਅਰਬ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸਮਝ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੇਰੂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ - ਅਰਲਿੰਦਾ ਗਾਰਸੀਆ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨਾਟਯਮ ਸਿਖਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਰੀਆ ਵਾਲਦੇਸ ਓਡੀਸ਼ੀ ਨ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨ੍ਰਿਤ ਦੀ ਧੁੰਨ ਮਚੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿੰਨੀ ਅਨੋਖੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

“ਜਹਾਂ-ਜਹਾਂ ਕਲਾ ਹੈ, ਵਹਾਂ-ਵਹਾਂ ਭਾਰਤ ਹੈ”

“ਜਹਾਂ-ਜਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ, ਵਹਾਂ-ਵਹਾਂ ਭਾਰਤ ਹੈ”

(“जहां-जहां कला है, वहां-वहां भारत है”

“जहां-जहां संस्कृति है, वहां-वहां भारत है”) 

ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਨੁਰੋਧ ਵੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਹਿਲ ਨੂੰ #CulturalBridges ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣ ’ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਠੰਡ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਫਿਟਨਸ ਦਾ ਪੈਸ਼ਨ ਫਿਟ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸਪੀਰਿਟ - ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਟ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ, ਬਰਸਾਤ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਲੋਕ ਫਿਟਨਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਯੋਗ ਕਰਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਜੁਟੇ ਸਨ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮੈਰਾਥੌਨ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਫਿਟ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਟ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਹੁਣ ਇੱਕ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫਿਟਨਸ ’ਤੇ ਹੁਣ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਟ ਇੰਡੀਆ ਸਕੂਲ ਆਰਸ ਵੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਪਹਿਲ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪੀਰੀਅਡ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਿਟਨਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਐਰੋਬਿਕਸ ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਪੋਰਟਸ ਸਕਿੱਲਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਖੋ-ਖੋ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਵਰਗੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡ ਖਿਡਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ, ਹਾਜ਼ਰੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਾ ਵੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਇਹ ਊਰਜਾ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੋਚਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ Family Fitness Hour ਦਾ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਹਰ ਵੀਕ ਐਂਡ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਫੈਮਿਲੀ ਫਿਟਨਸ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਦੇ ਲਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ Indigenous Games Revival ਦਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ traditional games ਸਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਖਿਡਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਫਿਟਨਸ ਰੁਟੀਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵ #fitIndia  ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਹੀ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਾਲ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ‘ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ’ ਤੇ ‘ਰਨ ਫੌਰ ਯੂਨਿਟੀ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਦੀਵਾਲੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਰ 29 ਅਕਤੂਬਰ ਯਾਨੀ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ‘ਰਨ ਫੌਰ ਯੂਨਿਟੀ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਓ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫਿਟਨਸ ਦੇ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਪਾਸੇ ਫੈਲਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਇਤਨਾ ਹੀ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫੀਡਬੈਕ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਧਨਤੇਰਸ, ਦੀਵਾਲੀ, ਛੱਠ ਪੂਜਾ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜਯੰਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪਰਵਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਓ। ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦਾ ਮੰਤਰ ਯਾਦ ਰੱਖੋ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਕਿ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਤੋਂ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ ਸਮਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਆਓ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਜੁੜਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਦਾ ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਮੈਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ - ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਦੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ 10 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 3 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਦਿਨ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇੰਨਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸੰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਲ 3 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 10 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਨਵਰਾਤਰੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਸ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਪੜਾਅ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਸਰੋਤੇ ਸਾਡੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਈਆਂ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸੂਤਰਧਾਰ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚਟਪਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਵੱਜੋ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਲੇਕਿਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਸਾਬਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੋਜ਼ਿਟਿਵ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਭੁੱਖ ਹੈ। ਪੋਜ਼ਿਟਿਵ ਗੱਲਾਂ, ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਉਦਾਹਰਣ, ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪੰਛੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਚਕੋਰ’, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਸਾਤ ਦੀ ਬੂੰਦ ਹੀ ਪੀਂਦਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਵੀ ‘ਚਕੋਰ’ ਪੰਛੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਮਾਲਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ, ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਵੀ ਉਦੋਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਆਈਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਲੋਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਮੈਂ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਹ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੰਦਿਰ ਜਾ ਕੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨੇ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਨੂੰ, ਹਰ ਘਟਨਾ ਨੂੰ, ਹਰ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਜਨਤਾ-ਜਨਾਰਦਨ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਸਾਰ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਾਂਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੜਾਅ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀ. ਵੀ. ਚੈਨਲਾਂ, ਖੇਤਰੀ ਟੀ. ਵੀ. ਚੈਨਲਾਂ ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਮੀਡੀਆ ਹਾਊਸਿਜ਼ ਨੇ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਯੂ-ਟਿਊਬਰਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦੇਵਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ 22 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, 12 ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੁਣਿਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇਕ ਕਵਿਜ਼ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। mygov.in ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਨਾਮ ਵੀ ਜਿੱਤ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਪਵਿੱਤਰ ਮਨ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੈਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਰਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ - ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਈਸ਼ਵਰ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ, ਜਨਤਾ-ਜਨਾਰਦਨ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਮੌਸਮ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਲ-ਸੰਭਾਲ’ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਜਲ-ਸੰਕਟ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ‘Catch The Rain’ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ ਨਵੀਂ ਪਹਿਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਯਤਨ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਝਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ‘ਝਾਂਸੀ’ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਛਾਣ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ, ਝਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਘੁਰਾਰੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਜਲ ਸਹੇਲੀ’ ਬਣ ਕੇ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕੀ ਘੁਰਾਰੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਚਾਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੇ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਤਾ ਭਰ ਕੇ ਚੈਕ ਡੈਮ (check dam) ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤਾਂ ਦੂਰ ਹੋਈ ਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵੀ ਪਰਤ ਆਈਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਕਿਤੇ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਜਲ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਜਲ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਬੜੇ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਡਿੰਡੌਰੀ ਦੇ ਰਾਏਪੁਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵੱਡੇ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਭੂ-ਜਲ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਾਫੀ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਇੱਥੇ ‘ਸ਼ਾਰਦਾ, ਅਜੀਵਿਕਾ, ਸਵੈ ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ’ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਫਿਸ਼ ਪਾਰਲਰ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਛਤਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਯਤਨ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਖੋਂਪ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵੱਡਾ ਤਲਾਬ ਜਦੋਂ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਚੁੱਕਿਆ। ‘ਹਰੀ ਬਗੀਆ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ’ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਤਲਾਬ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਗਾਰਾ ਕੱਢਿਆ। ਤਲਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਗਾਰਾ ਨਿਕਲਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਫਰੂਟ ਫੌਰੈਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਭਰ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ‘ਜਲ ਸੰਭਾਲ’ ਦੇ ਇਹ ਯਤਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਿਬੜਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਉੱਤਰ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡ ਹੈ ‘ਝਾਲਾ’, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਖਾਸ ਪਹਿਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ‘ਧਨਯਵਾਦ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ’ ਜਾਂ ਕਹੋ ‘ਥੈਂਕਯੂ ਨੇਚਰ’ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੋ ਘੰਟੇ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤੈਅ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਝਾਲਾ ਪਿੰਡ ਵੀ ਸਵੱਛ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਜੇਕਰ ਇੰਝ ਹੀ ਹਰ ਪਿੰਡ, ਹਰ ਗਲੀ, ਹਰ ਮੁਹੱਲਾ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਇੰਝ ਹੀ ‘ਥੈਂਕਯੂ’ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ’ਤੇ ਵੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰੰਮਿਆ ਜੀ ਨਾਂ ਦੀ ਮਹਿਲਾ, ਮਾਹੇ ਮਿਊਂਸੀਪਲਟੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਮਾਹੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬੀਚਿਜ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਨੋਖਾ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਉਣ ਵਾਲੇ 2 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ‘ਸਵੱਛ ਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ’ ਦੇ 10 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੌਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਭਰ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਇਹ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਹੀ ਸਫਲਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਦਾ ਮੰਤਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕ ‘ਰੀਡਿਊਸ, ਰੀਯੂਜ਼ ਅਤੇ ਰੀਸਾਈਕਲ’ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਕੋਝੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ, ਇੱਥੇ 74 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸੁਭਰਾਮਣਿਅਮ ਜੀ 23 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕੰਮ ਆਉਣ ਲਾਇਕ ਬਣਾ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਰੀਡਿਊਸ, ਰੀਯੂਜ਼ ਅਤੇ ਰੀਸਾਈਕਲ’ ਯਾਨੀ ਆਰਆਰਆਰ ਚੈਂਪੀਅਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਝੀਕੋਡ ਸਿਵਿਲ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਪੀ. ਡਬਲਿਊ. ਡੀ. ਅਤੇ ਐੱਲ. ਆਈ. ਸੀ. ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦਿਨ ਦੀ, ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਹ ਯੁਗਾਂ-ਯੁਗਾਂ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਇਹ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਡਾ ਸੁਭਾਅ ਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ ‘ਸਵੱਛਤਾ’ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਜਾਂ ਸਹਿਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ’ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ’ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਫ਼ਖਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ‘ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵੀ’। ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮੇਰੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 300 ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਾਇਡਨ ਨੇ ਪੂਰਾ ਆਪਣਾਪਨ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਡੇਲਾਵੇਅਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਿਜੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਵਿਖਾਈਆਂ। ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਟੈਰਾਕੋਟਾ, ਸਟੋਨ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ, ਲੱਕੜੀ, ਤਾਂਬੇ ਅਤੇ ਕਾਂਸੇ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਤਾਂ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। 4 ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ - ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਦਾਨ, ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਤਖ਼ਤੀਆਂ, ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਟਾਈਲ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਸੇ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਸੂਝਬੂਝ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਅਪਰਾਧ ਹੈ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਦੀ ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਇੱਥੋਂ ਲਿਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀਓ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਜਵਾਬ ਹੋਵੇਗਾ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਹੀ। ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਜ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਸਾਡੀ ‘ਸੰਥਾਲੀ’ ਭਾਸ਼ਾ। ਸੰਥਾਲੀ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਦੇਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ‘ਸੰਥਾਲੀ’, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸੰਥਾਲ ਕਬਾਇਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਸੰਥਾਲੀ’ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕਬਾਇਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਔਨਲਾਈਨ ਪਛਾਣ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਮਿਊਰਭੰਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਰਾਮਜੀਤ ਟੁੱਡੂ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਮਜੀਤ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਡਿਜੀਟਲ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਰਾਮਜੀਤ ਜੀ ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ‘ਸੰਥਾਲੀ’ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲਿਪੀ ‘ਓਲ ਚਿਕੀ’ ਨੂੰ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਗੇ। ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਓਲ ਚਿਕੀ’ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਲਈ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੂਹਿਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਅਨੋਖੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’। ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਰਹੀ। ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਮਾਲ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਗੁਜਰਾਤ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਨੇ ਟੀਚੇ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਲਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 26 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 15 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ 6 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਕੂਲ ਵੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਕੇ.ਐਨ.ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਜੀ ਦੀ। ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ 4 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਾਉਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਹ 1500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਲਗਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਲ ਇਕ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਹਟੇ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਔਰਤ ਹੈ ਸੁਬਾਸ਼੍ਰੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਦੁਰਲਭ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਬਗੀਚਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਮਦੁਰੈ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਟੀਚਰ ਨੇ, ਲੇਕਿਨ ਔਸ਼ਧੀ, ਬਨਸਪਤੀਆਂ, Medical Herbs ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਲਗਾਓ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਲਗਾਓ 80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪ ਨੇ ਕੱਟ ਲਿਆ। ਉਦੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੁਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਮਦੁਰੈ ਦੇ ਵੇਰੀਚੀਯੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਹਰਬਲ ਗਾਰਡਨ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਲਭ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਗੀਚੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਕ-ਇਕ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਵੀ ਮੰਗੀ। ਕੋਵਿਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਮਿਊਨਿਟੀ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈਆਂ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰਬਲ ਗਾਰਡਨ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਬਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਬੰਧੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਸੁਬਾਸ਼੍ਰੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਨੇ ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰਬਲ ਗਾਰਡਨ ਸਾਡੇ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਢੇਰਾਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ‘ਨੇਚਰ ਆਫ ਜੌਬਸ’ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸੈਕਟਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਗੇਮਿੰਗ, ਐਮੀਨੇਸ਼ਨ, ਰੀਲ ਮੇਕਿੰਗ, ਫਿਲਮ ਮੇਕਿੰਗ ਜਾਂ ਪੋਸਟਰ ਮੇਕਿੰਗ। ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਸਕਿੱਲ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਟੈਲੰਟ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੰਚ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬੈਂਡ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਟੈਲੰਟ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਏਟੀਵਿਟੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ‘ਕ੍ਰਿਏਟ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਇਸ ਥੀਮ ਦੇ ਤਹਿਤ 25 ਚੈਲੇਂਜਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਚੈਲੇਂਜਿਸ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਣਗੇ। ਕੁਝ ਚੈਲੇਂਜਿਸ ਤਾਂ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਐਂਟੀ ਪਾਇਰੇਸੀ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਹਨ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੈਲੇਂਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਪੋਰਟ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਤੁਸੀਂ wavesindia.org ’ਤੇ ਲੌਗ ਇਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਕ੍ਰਿਏਟਰਜ਼ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਕ੍ਰਿਏਟੀਵਿਟੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ 10 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਤੱਕ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਦੀ। ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ, ਮੱਧ ਵਰਗ ਅਤੇ MSM5s ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟੈਲੰਟ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਮੈਨੂਫੈਕਚਰਿੰਗ ਦਾ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਡੇ ’ਤੇ ਹਨ। ਆਟੋ ਮੋਬਾਇਲਜ਼ ਹੋਣ, ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਹੋਵੇ, ਐਵੀਏਸ਼ਨ ਹੋਵੇ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਡਿਫੈਂਸ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਐਕਸਪੋਰਟ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 649 ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਣਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਪਹਿਲੀ ਹੈ ‘ਕੁਆਲਿਟੀ’ ਯਾਨੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਗਲੋਬਲ ਸਟੈਂਡਰਡ ਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਦੂਸਰੀ ਹੈ ‘ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ’ ਯਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲੇ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ #MyProductMyPride  ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੋਕਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ - ਭੰਡਾਰਾ ਟਸਰ ਸਿਲਕ ਹੈਂਡਲੂਮ। ਟਸਰ ਸਿਲਕ ਆਪਣੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤੀ ਦੇ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭੰਡਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ 50 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ‘ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪਸ’ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਲਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਤਾਂ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਦੀ ਸਪਿਰਿਟ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੁਹਰਾਓ। ਕੁਝ ਵੀ ਖਰੀਦੋਗੇ ਤਾਂ ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਵੀ ਗਿਫਟ ਖਰੀਦੋਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਖਰੀਦਣਾ ਹੀ ‘ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ’ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰੋਡਕਟ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦਾ ਪਸੀਨਾ ਲੱਗਿਆ ਜਾਂ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਸਾਡਾ ਮਾਣ ਹੈ - ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਗੌਰਵ ’ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾਉਣੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸੁਝਾਓ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਪੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਨਰਾਤਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ, ਵਰਤ, ਤਿਓਹਾਰ, ਉਮੰਗ, ਖੁਸ਼ੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਛਾਇਆ ਰਹੇਗਾ। ਮੈਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦਾ ਖੂਬ ਆਨੰਦ ਲਓ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਾਂਗੇ। ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ - ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਦੀ। 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇਸ 23 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਪੇਸ ਡੇ ਮਨਾਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬਰੇਟ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਇਸੇ ਦਿਨ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਨੇ ਚੰਨ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਸ਼ਕਤੀ ਪੁਆਇੰਟ ’ਤੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਲੈਂਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਇਸ ਮਾਣਮੱਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਰਿਫੋਰਮਸ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ Spacetach Start-”p 7alax5ye ਦੀ ਟੀਮ ਜੁੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ 99“-Madras ਦੇ 1lumni ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ - ਸੂਯੱਸ਼, ਡੇਨਿਲ, ਰਕਸ਼ਿਤ, ਕਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਨੀਤ। ਆਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ :-

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੈਲੋ।

ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ : ਹੈਲੋ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਜੀ।

ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਕੱਠੇ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ 7alax5ye ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਜ਼ਰਾ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਬਾਰੇ ’ਚ ਦੱਸੋ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਲਾਭ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸੂਯੱਸ਼ : ਜੀ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਸੂਯੱਸ਼ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ। ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੀਅਰਸ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਕ ਹਾਈਪਰਲੂਪ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਕੱਠੇ ਕਰੀਏ, ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਟੀਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ‘ਅਵਿਸ਼ਕਾਰ ਹਾਈਪਰਲੂਪ’, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਅਮਰੀਕਾ ਵੀ ਗਏ। ਉਸ ਸਾਲ ਸਾਡੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਟੀਮ ਸੀ ਜੋ ਉੱਥੇ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜੋ ਝੰਡਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਟੌਪ-20 ਟੀਮ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਜੋ ਆਊਟ ਆਫ ਅਰਾਊਂਡ 1500 ਟੀਮਜ਼ ਅਰਾਊਂਡ ਦ ਵਰਲਡ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਅੱਗੇ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਵਧਾਈ ਦੇ ਦਿਆਂ ਮੈਂ।

ਸੂਯੱਸ਼ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਤੁਹਾਡਾ। ਉਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਕਾਫੀ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਅਤੇ ਟੱਫ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਕਰਨ ਦਾ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਆਇਆ। ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ SpaceX ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਓਪਨ ਅੱਪ ਕੀਤਾ, ਇਕ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਨੂੰ ਜੋ 2020 ਵਿੱਚ ਇਕ ਲੈਂਡ ਮਾਰਕ ਡਿਸੀਜ਼ਨ ਵੀ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਾਫੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਰਕਸ਼ਿਤ ਨੂੰ ਇਨਵਾਈਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਗਾਂ ਬੋਲਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਕੀ ਹੈ।

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਜੀ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਰਕਸ਼ਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ? ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿਆਂਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਰਕਸ਼ਿਤ ਤੁਸੀਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋ?

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਸਰ ਮੈਂ ਅਲਮੋੜਾ ਤੋਂ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਬਾਲ ਮਿਠਾਈ ਵਾਲੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ?

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਜੀ ਸਰ, ਜੀ ਸਰ। ਬਾਲ ਮਿਠਾਈ ਸਾਡੀ ਮਨਪਸੰਦ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਜੋ ਲਕਸ਼ਯ ਸੇਨ ਹੈ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਾਲ ਮਿਠਾਈ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖਵਾਉਂਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਂ ਰਕਸ਼ਿਤ ਦੱਸੋ।

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਸਾਡੀ ਇਹ ਜੋ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਹੈ, ਇਹ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੋਨੇ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਰੋਜ਼ ਇਕ ਸਾਫ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਜੋ ਡਾਟਾ ਸਾਨੂੰ ਆਵੇਗਾ, ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸੀਂ ਦੋ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਰਾਂਗੇ। ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਤਿਅੰਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਉਣਾ। ਸਾਡੀਆਂ ਜੋ ਸਰਹੱਦਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜੋ ਓਸ਼ਨ ਹਨ, ਸਮੁੰਦਰ ਹਨ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਰੋਜ਼ ਅਸੀਂ ਮੋਨੀਟਰ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਪ੍ਰੋਵਾਈਡ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਜੋ ਦੂਸਰਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਾਉਣਾ। ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਝਿੰਗਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੱਪੜਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਨਾਪ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਲਾਗਤ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ 1/10 ਲਾਗਤ ਵਿੱਚ। ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਬੈਸਟ ਕੁਆਲਿਟੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਈਮੇਜਿਸ ਜਨਰੇਟ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਜੋ ਗਲੋਬਲ ਈਸ਼ੂ ਹਨ, ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਰਗੇ, ਇਸ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬੈਸਟ ਕੁਆਲਿਟੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਪ੍ਰੋਵਾਈਡ ਕਰੀਏ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਟੋਲੀ ਜੈ ਜਵਾਨ ਵੀ ਕਰੇਗੀ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਕਰੇਗੀ।

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਜੀ ਸਰ, ਬਿਲਕੁਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਇੰਨਾ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ।

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਸਰ ਅਸੀਂ 50 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੇ ਰੈਜੂਲੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਜਾ ਪਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭਗ 300 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਈਮੇਜ ਵੇਖ ਪਾਵਾਂਗੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਸੁਣਨਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ।

ਰਕਸ਼ਿਤ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸਪੇਸ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਾਈਬਰੰਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੀ ਟੀਮ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਬਦਲਾਓ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੈ।

ਕਿਸ਼ਨ : ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਹ 7lax5ye ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਨ-ਸਪੇਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਲਿਸੀਜ਼ ਵੀ ਵੇਖੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘geo-spatial 4ata Policy’ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਸਪੇਸ ਪਾਲਿਸੀ, ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ 3 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਬਦਲਾਓ ਆਉਂਦੇ ਵੇਖੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੋਸੈਸੀਜ਼ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਇਨਫਰਾਟਕਚਰਜ਼ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਇਸਰੋ ਦੇ ਇਹ ਉਪਲੱਬਧ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸਰੋ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਟੈਸਟਿੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਦਾ, ਇਹ ਕਾਫੀ ਅਸਾਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਜੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 3 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ Processes ਓਨੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਹ ਕਾਫੀ ਸਹਾਇਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਲਈ, ਕਾਫੀ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਅਤੇ ਹਾਲੀਆ 649 ਪਾਲਿਸੀਜ਼ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮਿਲਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ, ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਨੂੰ ਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਕਾਫੀ ਉਤਸ਼ਾਹਪੂਰਣ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਆ ਕੇ ਕਾਫੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਹਾਲੀਆ ਪਾਲਿਸੀਜ਼ ਅਤੇ ਇਨਸਪੇਸ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਫੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸਾਨ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਦੇ ਲਈ। ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਡੇਨਿਲ ਚਾਵੜਾ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਡੇਨਿਲ ਦੱਸੋ।

ਡੇਨਿਲ : ਸਰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਵੇਖੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜੋ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਹਾਇਰ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਸਪੇਸ ਡੋਮੇਨ ਵਿੱਚ ਪਰ ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਪੇਸ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਲੋਕ ਇੰਡੀਆ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਇਸ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਫੀਡਬੈਕ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਖੁਦ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਜੋ ਪਹਿਲੂ ਦੱਸੇ, ਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਤੇ ਡੈਨਿਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ, ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਨਣ ਨਾਲ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਫੀਲਡ ਵਿੱਚ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਇਸ ਫੀਲਡ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਅਜ਼ਮਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਟੈਲੰਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਨਿਰੀਖਣ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ। ਇਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਮੈਂ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਜੋ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਅਤੇ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਨਿਤ : ਮੈਂ ਪ੍ਰਨਿਤ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿਆਂਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਪ੍ਰਨਿਤ ਦੱਸੋ।

ਪ੍ਰਨਿਤ : ਸਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਜੇਕਰ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹੀ ਮੌਕਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਅੱਜ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੌਕੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ 24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਸਾਡੀ ਇਕ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਫੈਸਲੇ ਲਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕੁਝ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਪੇਸ ਇੰਡਸਟਰੀ ਅੱਜ, ਹੁਣ ਸਟਾਰਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਮੌਕਾ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁਦ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਲਈ, ਇਕ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਐਕਟਰ ਬਣਾਂਗੇ, ਖਿਡਾਰੀ ਬਣਾਂਗੇ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸੁਣੀਏ ਕਿ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ 5ntrepreneur ਬਣਨਾ ਹੈ, ਸਪੇਸ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਬਦਲਾਓ ਵਿੱਚ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸਾਥੀਓ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਨਿਤ, ਕਿਸ਼ਨ, ਡੇਨਿਲ, ਰਕਸ਼ਿਤ, ਸੂਯੱਸ਼ ਜਿੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੁਹਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੁਹਾਡਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਇੰਨਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਨੂੰ ਖੁਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੂਸਰੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਪੰਜਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਚਲੋ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਦੋਸਤੋ।

ਸੂਯੱਸ਼ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸੋ ਮਚ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਸਾਲ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੌਲੀਟੀਕਲ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਵਾਲੇ ਇਕ ਲੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੌਲੀਟੀਕਲ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਬਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਸਹੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਰਿਸਪਾਂਸ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ। ਦਾਦਾ ਜਾਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ, ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜਣ ਲਈ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਆ ਸਕਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਝੌਂਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਟੀਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਸੇ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਕਦਮ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਤਿਰੰਗਾ’ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਰਹੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਘਰਾਂ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਵੇਖਿਆ - ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਵੇਖਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ-ਦਫਤਰਾਂ ’ਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਗਾਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੈਸਕਟੌਪ, ਮੋਬਾਇਲ ਅਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਿਰੰਗਾ ਲਗਾਇਆ, ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਟੀ. ਵੀ. ਸਕਰੀਨ ’ਤੇ ਜੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਿਆਸੀ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੇ 750 ਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਰੰਗਾ ਰੈਲੀ ਕੱਢੀ ਗਈ ਅਤੇ ਰੈਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਚਿਨਾਬ ਰੇਲਵੇ ਬਿ੍ਰਜ ’ਤੇ ਕੱਢੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਝੂਮ ਉੱਠਿਆ। ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਡੱਲ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਿਰੰਗਾ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਮਨਮੋਹਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਵੇਖੀਆਂ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਈਸਟ ਕਾਮੇਂਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੀ 600 ਫੁੱਟ ਲੰਬੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕੱਢੀ ਗਈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਿਰੰਗਾ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਹੁਣ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਰਬ ਵੀ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਰੰਗਾ ਮਾਲਾ ਨਾਲ ਸਜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ‘ਸਵੈ ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ’ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਝੰਡੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਈ-ਕਾਮਰਸ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗੇ ਵਿੱਚ ਰੰਗੇ ਸਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵਿੱਕਰੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਜਲ-ਥਲ, ਆਕਾਸ਼ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਡੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੰਗ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਵੈਬਸਾਈਟ ’ਤੇ 5 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੈਲਫੀਆਂ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਤਾਂ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਨਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਰੀਅਲ ਸਟੋਰੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਸੁਕੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇਕੁਰੀ ਮੋਰਾਨ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਪਿੰਡ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਹੁਲਾਕ ਗਿਬਨ’, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ‘ਹੋਲੋਬੰਦਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਲਾਕ ਗਿਬਨਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੁਲਾਕ ਗਿਬਨ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗਿਬਨਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗਿਬਨਸ ਨੂੰ ਕੇਲੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਲੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗਿਬਨਸ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਂਝ ਹੀ ਪੂਰੇ ਕਰਨਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਬਨਸ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਗਿਬਨਸ ਨੂੰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਕੱਢ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਗਿਬਨਸ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪੋਜ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਪਿ੍ਰੰਟਿੰਗ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ - ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਙਾਂ ਅਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਬਮ ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਲਿਖਾ ਨਾਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹ ਟੀਮ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਪਿ੍ਰੰਟਿੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਿੰਙ ਹੋਣ, ਦੰਦ ਹੋਣ ਇਹ ਸਾਰੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਪਿ੍ਰੰਟਿੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਫਿਰ ਡਰੈੱਸ ਅਤੇ ਟੋਪੀ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਗਜਬ ਦਾ ਅਲਟਰਨੇਟਿਵ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਇਡੀਗ੍ਰੇਡੇਬਲ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਘੱਟ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਝਾਬੂਆ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸਾਡੇ ਸਫਾਈ ਕਰਮੀ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੱਚਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਝਾਬੂਆ ਦੇ ਇਕ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕਚਰੇ ਨਾਲ ਅਨੋਖਾ ਆਰਟ ਵਰਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਚਰਾ, ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਟਾਇਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਈਪ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਰਟ ਵਰਕ ਵਿੱਚ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ, ਕਾਰ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈਂਗਿੰਗ ਫਲਾਵਰ ਪੋਰਟ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਟਾਇਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਰਾਮਦਾਇਕ ਬੈਂਚ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਫਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਰੀਡਿਊਸ, ਰੀਯੂਸ ਅਤੇ ਰੀਸਾਈਕਲ ਦਾ ਮੰਤਰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਪਾਰਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲਿ੍ਹਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਟੀਮਾਂ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਈ-ਕੌਂਸ਼ੀਅਸ ਨਾਮ ਦੀ ਇਕ ਟੀਮ ਹੈ ਜੋ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕਚਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਈਕੋ-ਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਈਡੀਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸੈਲਾਨੀ ਥਾਵਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਇਆ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਟੀਮ ਨੇ ਈਕੋਕਾਰੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕਚਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਟੁਆਏ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਈ ਬੱਚੇ ਕਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਤੋਂ ਬੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਖਿਡੌਣੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਖੇਡਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇ। ਇਹ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ 19 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਮਨਾਇਆ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਿਵਸ’ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਗਾਓ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਗੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਆਡੀਓ ਕਲਿੱਪ ਪਲੇਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

*ਆਡੀਓ**

ਸਾਥੀਓ ਇਸ ਆਡੀਓ ਦਾ ਸਬੰਧ ਯੂਰਪ ਦੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਲਿਥੁਏਨੀਆ ਨਾਲ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ Vytis Vidunas ਨੇ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ - ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਨ ਦਾ ਰਿਵਰਸ’ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗਰੁੱਪ ਉੱਥੇ ਨੇਰਿਸ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਗੀਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਰਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਫਿਟਨੈੱਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਫਿਟਨੈੱਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਸਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਟਨੈੱਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ‘ਫਿਟ ਇੰਡੀਆ ਅਭਿਆਨ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਅੱਜ ਹਰ ਉਮਰ, ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਯੋਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸੁਪਰ ਫੂਡ ਮਿਲੇਟਸ ਯਾਨੀ ਸ਼੍ਰੀਅੰਨ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਟੀਚਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਵੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਮਿਲਦਾ ਰਹੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰਜ਼ੀਹ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਕ ਮਹੀਨਾ, ਦੇਸ਼, ਇਸ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਹਰ 1 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ 30 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੋਸ਼ਣ ਮਹੀਨਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪੋਸ਼ਣ ਮੇਲਾ, ਐਨੀਮੀਆ ਕੈਂਪ, ਨਵਜਨਮੇ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਵਿਜ਼ੀਟ, ਸੈਮੀਨਾਰ, ਵੈਬੀਨਾਰ ਵਰਗੇ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮਦਰ ਐਂਡ ਚਾਈਲਡ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਕੁਪੋਸ਼ਿਤ ਬੱਚਿਆਂ, ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਨਵਜਨਮੇ ਬਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਟਰੈਕ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੌਨੀਟਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਪੋਸ਼ਣ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ’ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਕਾਸ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਹੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੀ ਫੀਡ ਬੈਕ, ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਅ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਤਿਓਹਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਦਾ ਵੀ ਪੁਰਬ ਹੈ। ਓਨਮ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਵੀ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ‘ਮਿਲਾਦ-ਉਨ-ਨਬੀ’ ਦੀ ਵੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ 29 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ‘ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਵਸ’ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੋਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਵਸ’ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਪੰਚ ਵਯਾਪਤੰਗਾ ਉਂਨ,

ਤੇਲੁਗੁ ਵਾਰਿਕੀ,

ਤੇਲੁਗੁ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਨੋਤਸਵ ਸ਼ੁਭਾਕਾਂਕਸ਼ਲੁ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ‘ਕੈਚ ਦਾ ਰੇਨ ਮੂਵਮੈਂਟ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਦਾ ਵੀ ਅਨੁਰੋਧ ਦੁਹਰਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਓ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰੋ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਪੈਰਾ-ਓਲੰਪਿਕਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦਿਵਿਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। 140 ਕਰੋੜ ਭਾਰਤੀ ਆਪਣੇ ਐਥਲੀਟ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚੀਅਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ #cheer4bharat ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੋ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਓਲੰਪਿਕਸ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਓਲੰਪਿਕ, ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰ ਗੁਜਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਓ, ‘ਚੀਅਰ ਫੌਰ ਭਾਰਤ’!

ਸਾਥੀਓ, ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਸ ਓਲੰਪਿਕਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਥ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਓਲੰਪਿਕ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਥੇਮੈਟਿਕਸ ਓਲਿੰਪਿਐਡ, ਇਸ ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਨੇ ਸਰਵੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 4 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਲਵਰ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਥੇਮੈਟਿਸ ਓਲਿੰਪਿਐਡ, ਇਸ ਵਿੱਚ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਓਵਰਆਲ ਟੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਟੌਪ ਫਾਈਵ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ’ਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ -

ਪੁਣੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਦਿੱਤਿਆ ਵੈਂਕਟ ਗਣੇਸ਼, ਪੁਣੇ ਦੇ ਹੀ ਸਿਧਾਰਥ ਚੋਪੜਾ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅਰਜੁਨ ਗੁਪਤਾ, ਗ੍ਰੇਟਰ ਨੌਇਡਾ ਦੇ ਕਨਵ ਤਲਵਾਰ, ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਰੁਸ਼ੀਲ ਮਾਥੁਰ ਅਤੇ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਦੇ ਆਨੰਦੋਂ ਭਾਦੁੜੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਜੇਤੂਆਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫੋਨ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀ : ਅਸੀਂ ਠੀਕ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕ ਹਨ। ਮੈਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਆਦਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿਧਾਰਥ ਤੋਂ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਹੋ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।

ਆਦਿੱਤਿਆ : ਮੈਨੂੰ ਮੈਥਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ 6ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਮੈਥ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਥ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਵਧਾਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਥੀ ਦਾ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ।

ਸਿਧਾਰਥ : ਸਰ, ਮੈਂ ਸਿਧਾਰਥ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਪੁਣੇ ਤੋਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ 12ਵੀਂ ਕਲਾਸ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਦੂਸਰਾ ਮੌਕਾ ਸੀ IMO ਵਿੱਚ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੈਥ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਦਿੱਤਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਜਦੋਂ 6ਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਦੇ CMI ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ Maths & CS pursue ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਰਜੁਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਕਨਵ ਤਾਂ ਗ੍ਰੇਟਰ ਨੌਇਡਾ ਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਅਰਜੁਨ ਅਤੇ ਕਨਵ, ਅਸੀਂ, ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜੋ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਲੇਕਿਨ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ, ਜੇਕਰ ਦੱਸੋਗੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ।

ਅਰਜੁਨ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ, ਜੈ ਹਿੰਦ, ਮੈਂ ਅਰਜੁਨ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੈ ਹਿੰਦ ਅਰਜੁਨ,

ਅਰਜੁਨ : ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਆਸ਼ਾ ਗੁਪਤਾ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸ਼੍ਰੀ ਅਮਿਤ ਗੁਪਤਾ ਚਾਰਟਿਡ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਣਮੱਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ (ਕ੍ਰੈਡਿਟ) ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜੋ ਪੇਪਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰੌਬਲਮਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਦੇ ਲਈ ਡੇਢ ਘੰਟਾ - ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਘੰਟੇ ਲਗਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਦੀ-ਕਦਾਈਂ ਤਾਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਨਲਾਇਨ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਲੱਭਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੰਝ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਵੱਧਦਾ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਡੀ ਯੋਗਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਾਨੂੰ ਮੈਥੇਮੈਟਿਕਸ ਵਿੱਚ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਅੱਛਾ, ਮੈਨੂੰ ਕਨਵ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਸਾਰੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖਾਸ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ ਜਾਣਕੇ।

ਕਨਵ ਤਲਵਾਰ : ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਕਨਵ ਤਲਵਾਰ ਹੈ, ਮੈਂ ਗ੍ਰੇਟਰ ਨੌਇਡਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ 11ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਾਂ। ਮੈਥ ਮੇਰਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮੈਥ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਪਜ਼ਲ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਦੀ ਤਿਆਰੀ 7ਵੀਂ ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਓਲਿੰਪਿਐਡ HBCSE ਕੰਡਕਟ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ 5 ਸਟੇਜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲਾ ਸਾਲ ਮੇਰਾ ਟਰਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਨੇੜੇ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੋਣ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਜਿੱਤਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਫ਼ਰ ਮਾਅਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਸਫ਼ਰ ਮਾਅਨੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਉਠਾਈਏ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਤਾਂ ਕਨਵ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੈਥੇਮੈਟਿਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਬੋਲਦੇ ਇੰਝ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੁਚੀ ਹੈ।

ਕਨਵ : ਜੀ ਸਰ, ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਡੀਬੇਟਸ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਚੰਗਾ, ਹੁਣ ਆਓ ਅਸੀਂ ਆਨੰਦੋਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ। ਆਨੰਦੋਂ, ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਥੀ ਰੁਸ਼ੀਲ ਆਪ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਵੇਖੋ ਮੈਂ ਪਰੀਖਿਆ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰੀਖਿਆ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਥ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਂ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ ਕੀ ਮੈਥ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਰੁਸ਼ੀਲ ਮਾਥੁਰ : ਸਰ, ਮੈਂ ਰੁਸ਼ੀਲ ਮਾਥੁਰ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ - ਸਾਨੂੰ ਕੈਰੀ ਫਾਰਵਰਡ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਕੈਰੀ ਫਾਰਵਰਡ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕੰਪਾਊਂਡ ਇੰਟਰੈਸਟ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਕਿ ਕੰਪਾਊਂਡ ਇੰਟਰੈਸਟ ਦਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਆਉਂਦਾ ਕਿੱਥੋਂ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਥ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕਲਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੈਥੇਮੇਟਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਵਾਲ ਜੋੜ ਦਈਏ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਥ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧ ਕਦੀ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਲਗਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਮੈਥ ਸਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਲੌਜੀਕਲ ਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਥ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਹੀਂ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਹਟਵਾਂ ਹੱਲ ਸੋਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਥ ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਮੈਥ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਵਧਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਆਨੰਦੋਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ।

ਆਨੰਦੋਂ : ਨਮਸਤੇ ਪੀ. ਐੱਮ. ਜੀ, ਮੈਂ ਆਨੰਦੋਂ ਭਾਦੁੜੀ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ 12ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਲ ਓਲਿੰਪਿਐਡ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 6ਵੀਂ ਅਤੇ 7ਵੀਂ ’ਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੋਂ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਦੂਸਰੀ IMO ਹੈ। ਦੋਵੇਂ IMO ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗੇ। ਮੈਂ ਰੁਸ਼ੀਲ ਜੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਥ ਤੋਂ ਡਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮੈਥ ਜਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ ਇੱਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹ ਰਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੌ ਸਵਾਲ ਅਜਿਹੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਸਮਝੇ ਕਿ ਨਹੀਂ ਸਮਝੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਜਾਓ, ਕਰਦੇ ਜਾਓ। ਫਾਰਮੂਲਾ ਵੀ ਰਟਿਆ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਫਾਰਮੂਲਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝੋ ਜੋ ਰੁਸ਼ੀਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਵੇਖੋ। ਜੇਕਰ ਫਾਰਮੂਲਾ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੌ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ। ਇੱਕ-ਦੋ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਮੈਥ ਤੋਂ ਡਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਆਦਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿਧਾਰਥ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਸਿਧਾਰਥ : ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ ਦੂਸਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੈਥੇਮੈਟੀਸ਼ੀਅਨ ਸਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ : ਹਾਂ ਆਦਿੱਤਿਆ।

ਆਦਿੱਤਿਆ : ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਥ ਸਿਟੀ ਨੂੰ ਘੁਮਾ ਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਵਿਊ ਦਿਖੇ ਸਨ। ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਓਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਸਾਥੀਓ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਤੁਹਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਫੋਕਸ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ਼ ਖਪਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਤੰਗ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੀ ਗੁਣਾ ਭਾਗ, ਗੁਣਾ ਭਾਗ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਨਾਮ ਵਧਾਇਆ ਹੈ।

ਧੰਨਵਾਦ ਦੋਸਤੋ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀ : Thank You, ਧੰਨਵਾਦ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : Thank You.

ਵਿਦਿਆਰਥੀ : Thank You Sir, ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੈ ਹਿੰਦ ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਆਨੰਦ ਆ ਗਿਆ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਥ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਥ ਨੂੰ ਇਨਜੁਆਏ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਚਰਾਈਦੇਉ ਮੈਦਾਮ (Charaideo Maidam) ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨਾਮ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੁਣੋਗੇ ਅਤੇ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸੋਗੇ। ਅਸਮ ਦੇ ਚਰਾਈਦੇਉ ਮੈਦਾਮ (Charaideo Maidam) ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵਰਲਡ ਹੈਰੀਟੇਜ ਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ 43ਵੀਂ ਲੇਕਿਨ ਨੌਰਥ-ਈਸਟ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਾਈਟ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਚਰਾਈਦੇਉ ਮੈਦਾਮ (Charaideo Maidam) ਆਖਿਰ ਹੈ ਕੀ ਅਤੇ ਇਹ ਇੰਨਾ ਖਾਸ ਕਿਉਂ ਹੈ। ਚਰਾਈਦੇਉ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ‘ਸ਼ਾਈਨਿੰਗ ਸਿਟੀ ਓਨ ਦਾ ਹਿਲਸ’ ਯਾਨੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾ ਸ਼ਹਿਰ। ਇਹ ਅਹੋਮ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਅਹੋਮ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨ ’ਚ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਮੈਦਾਨ ਟਿੱਲੇ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੈਦਾਨ, ਅਹੋਮ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਿਵੰਗਤ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪੂਜਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਹੋਮ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨਗੀਆਂ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੱਕ ਚਲਿਆ। ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਅਹੋਮ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇੰਨੇ ਮਜਬੂਤ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਸਾਲ 9 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਅਨੋਖੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਮਹਾਨ ਅਹੋਮ ਯੋਧਾ ਲਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਹੋਮ ਸਮੁਦਾਇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲਸਿਤ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਅੋਹਮ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹੁਣ ਚਰਾਈਦੇਉ ਮੈਦਾਨ (Charaideo Maidam) ਦੇ ਵਰਲਡ ਹੈਰੀਟੇਜ ਸਾਈਟ ਬਣਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਣਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਟਰੈਵਲ ਪਲੈਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਈਟ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਵਧ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਹੈ Project PARI, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ PARI ਸੁਣ ਕੇ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪੈ ਜਾਇਓ। ਇਹ PARI... ਸਵਰਗੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜੀ, ਬਲਕਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। PARI ਯਾਨੀ ਪਬਲਿਕ ਆਰਟ ਆਵ੍ ਇੰਡੀਆ (Public Art of India)। PARI ਪਬਲਿਕ ਆਰਟ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਉੱਭਰਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਚ ’ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ’ਤੇ ਅੰਡਰਪਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਇਹ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਇਹੀ ਕਲਾਕਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ PARI ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖੋ, ਇੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਆਰਟ ਵਰਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਡਰਪਾਸ ਅਤੇ ਫਲਾਈਓਵਰ ’ਤੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਖੂਬਸਰਤ ਪਬਲਿਕ ਆਰਟ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਉਹ ਵੀ ਪਬਲਿਕ ਆਰਟ ’ਤੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਨ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਖਦ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਗੱਲ ‘ਰੰਗਾਂ’ ਦੀ - ਅਜਿਹੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਰੋਹਤਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਢਾਈ ਸੌ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਦੇ ਰੰਗ ਭਰ ਦਿੱਤੇ। ਹੈਂਡਲੂਮ ਉਦਯੋਗ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘UNNATI Self Help Group’ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਲੌਕ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਅਤੇ ਰੰਗਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਕੱਪੜਿਆਂ ’ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂ ਬਿਖੇਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਅੱਜ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਬੈੱਡ ਕਵਰ, ਸਾੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਪੱਟਿਆਂ ਦੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਮੰਗ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਰੋਹਤਕ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰੀਗਰ ਹੈਂਡਲੂਮ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦਾ ‘ਸੰਬਲਪੁਰੀ ਸਾੜ੍ਹੀ’, ਭਾਵੇਂ ਐੱਮ. ਪੀ. ‘ਮਾਹੇਸ਼ਵਰੀ ਸਾੜ੍ਹੀ’, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ‘ਪੈਠਾਣੀ’ ਜਾਂ ਵਿਦਰਭ ਦੇ ਹੈਂਡਬਲੌਕ ਪ੍ਰਿੰਟਸ ਹੋਣ। ਭਾਵੇਂ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਭੂਟਿਕੋਂ ਦੇ ਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ‘ਕਨੀ ਸ਼ਾਲ’ ਹੋਣ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਣੇ-ਕੋਣੇ ਵਿੱਚ ਹੈਂਡਲੂਮ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 7 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਂਡਲੂਮ ਡੇ’ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਂਡਲੂਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਫ਼ਲ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਕਈ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੀ 19 ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੈਂਡਲੂਮ ਉਤਪਾਦ ਅਤੇ ਸਸਟੇਨੇਬਲ ਫੈਸ਼ਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਸ਼ਾ 19, ਹੈਂਡਲੂਮ ਇੰਡੀਆ, ਡੀ ਜੰਕ, ਨੋਵਾ ਟੈਕਸ, ਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰਾ ਫੇਬਲਸ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਵੀ ਹੈਂਡਲੂਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹੈਸ਼ ਟੈਗ ਮਾਈ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟ ਮਾਈ ਪ੍ਰਾਈਡ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਯਤਨ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਹੈਂਡਲੂਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੈਂ ਖਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਖਾਦੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਖਾਦੀ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਆਨੰਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਦੀ ਗ੍ਰਾਮੋ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਡੇਢ ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੋਚੋ ਡੇਢ ਲੱਖ ਕਰੋੜ!! ਅਤੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਖਾਦੀ ਦੀ ਵਿੱਕਰੀ ਕਿੰਨੀ ਵਧੀ ਹੈ, 400 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ। ਖਾਦੀ ਦੀ, ਹੈਂਡਲੂਮ ਦੀ ਇਹ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਿੱਕਰੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਖਾਦੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਓ। ਅਗਸਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਆ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਖਾਦੀ ਪਹਿਨਣ ਦੇ ਲਈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਾ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਏ। ਹੁਣ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮਾਨਸ’। ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ‘ਮਾਨਸ’ ਦੀ ਹੈਲਪਲਾਇਨ ਅਤੇ ਪੋਰਟਲ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਟੋਲ ਫਰੀ ਨੰਬਰ ‘1933’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਤੇ ਕਾਲ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਲਾਹ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁੜ੍ਹ ਵਸੇਬੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੋਲ ਡ੍ਰੱਗਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕੋਈ ਦੂਸਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਕਾਲ ਕਰਕੇ ‘ਨਾਰਕੋਟਿਕਸ ਕੰਟਰੋਲ ਬਿਊਰੋ’ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ‘ਮਾਨਸ’ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਗੁਪਤ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਡ੍ਰੱਗਸ ਫਰੀ’ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਾਨਸ’ ਹੈਲਪਲਾਇਨ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ‘Tiger Day ’ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ Tigers ‘ਬਾਘ’ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਾਘਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਿੱਸੇ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਜੰਗਲ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਘ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਬਾਘ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਲੇਕਿਨ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਇੱਕ ਯਤਨ ਹੈ ‘ਕੁਲਹਾੜੀ ਬੰਦ ਪੰਚਾਇਤ’ (“Kulhadi Band Panchayat”)। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰਣਥੰਭੋਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ‘ਕੁਲਹਾੜੀ ਬੰਦ ਪੰਚਾਇਤ’ ਮੁਹਿੰਮ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੇ ਆਪ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਹੁੰ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਕੁਹਾੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਨਹੀਂ ਕੱਟਣਗੇ। ਇਸ ਇੱਕ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ Tadoba-Andhari Tiger Reserve ਬਾਘਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਸੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੋਂਡ ਅਤੇ ਮਾਨਾ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਸਾਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਈਕੋ-ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਵੱਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਦਮ ਵਧਾਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਧ ਸਕਣ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨੱਲਾਮਲਾਈ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ‘ਚੇਂਚੂ’ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਯਤਨ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਾਈਗਰ ਟ੍ਰੈਕਰਸ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੀਲੀਭੀਤ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ‘ਬਾਘ ਮਿੱਤਰ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ‘ਬਾਘ ਮਿੱਤਰ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ‘ਬਾਘ ਮਿੱਤਰ’ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਘਾਂ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾ ਬਣੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਹਰ ਸਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮਾਣ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਬਾਘ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਾਘ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਸੋਚੋ!! 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਬਾਘ!! ਤਾਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਟਾਈਗਰ ਸੈਂਚਰੀ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਾਘ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਣ ਖੇਤਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮੁਦਾਇਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 2 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੋ ਅਤੇ ਸੈਲਫੀ ਲੈ ਕੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਪੋਸਟ ਕਰੋ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਖਾਸ ਕਰ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 15 ਅਗਸਤ ਦਾ ਦਿਨ ਹੁਣ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਜੁੜ ਗਈ ਹੈ, ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਭਿਆਨ’। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਭਿਆਨ’ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਸ਼ਿਖਰ ’ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਹੋਵੇ, ਅਮੀਰ ਹੋਵੇ, ਛੋਟਾ ਘਰ ਹੋਵੇ, ਵੱਡਾ ਘਰ ਹੋਵੇ ਹਰ ਕੋਈ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਮਾਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਲੈ ਕੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਪੋਸਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕ੍ਰੇਜ਼ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਲੋਨੀ ਜਾਂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਘਰ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਦੂਸਰੇ ਘਰਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਤਿਰੰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਭਿਯਾਨ’ - ‘ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੂਨੀਕ ਫੈਸਟੀਵਲ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।’ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਵੀ ਹੋਣ ਲਗੇ ਹਨ। 15 ਅਗਸਤ ਆਉਂਦਿਆਂ-ਆਉਂਦਿਆਂ ਘਰ ਵਿੱਚ, ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ, ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਦਿਸਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ‘ਤਿਰੰਗਾ’ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਉਤਸ਼ਾਹ, ਇਹ ਉਮੰਗ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ 'harghartiranga.com' ’ਤੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੈਲਫੀ ਜ਼ਰੂਰ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰੋਗੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਾਲ 15 ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜੋ। ਤੁਸੀਂ ਮਾਈ ਗੋਵ ਜਾਂ ਨਮੋ ਐਪ ’ਤੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਸੰਬੋਧਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਉਠਾਓ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਊਰਜਾ ਲਗਾਤਾਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ਅੱਜ ਉਹ ਦਿਨ ਆ ਹੀ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਸੀਂ ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ - ‘ਇਤੀ ਵਿਦਾ ਪੁਨਰਮਿਲਨਾਏ’ (‘इति विदा पुनर्मिलनाय’) ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਮਿਲਣ ਵਾਸਤੇ। ਇਸੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੈਂ ਫਰਵਰੀ ’ਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗਾ ਤੇ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਫਿਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹਾਂ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚੰਗੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਘਰ ’ਚ ਸਭ ਦੀ ਸਿਹਤ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੌਨਸੂਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੌਨਸੂਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ, ਸਾਡੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ, ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਆਖਰੀ ਐਤਵਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਵੀ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ’ਚ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜੇ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬੰਦ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਜੋ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਦੇਸ਼ ’ਚ, ਸਮਾਜ ’ਚ, ਹਰ ਦਿਨ ਚੰਗੇ ਕੰਮ, ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮ, ਸਮਾਜ ’ਤੇ Positive ਅਸਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੇ ਰਹੇ। ਚੋਣਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਛੋਹ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ’ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। 

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ। 24 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਸਨ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ’ਚ 65 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੋਟਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 30 ਜੂਨ ਦਾ ਇਹ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ ‘ਹੂਲ ਦਿਵਸ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਿਨ ਵੀਰ ਸਿੱਧੋ-ਕਾਨਹੂ ਦੇ ਅਥਾਹ ਸਾਹਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਵੀਰ ਸਿੱਧੋ-ਕਾਹਨੂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੰਥਾਲੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਕੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜੀ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ? ਇਹ ਹੋਇਆ ਸੀ 1855 ’ਚ, ਯਾਨੀ ਇਹ 1857 ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਵੀ 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਸੰਥਾਲ ਪਰਗਨਾ ’ਚ ਸਾਡੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕ ਲਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਸੰਥਾਲੀ ਭਰਾ-ਭੈਣਾਂ ’ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਕ ਵੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ’ਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀਰ ਸਿੱਧੋ ਅਤੇ ਕਾਨਹੂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਮਰ ਸਪੂਤਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਓ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਗੀਤ ਦਾ ਅੰਸ਼ :

#Audio Clip# 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀਓ, ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਮੋਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਿਹੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹੋਗੇ ਕਿ ਮਾਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਮਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਹਰ ਦੁਖ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ’ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਲੁਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਨਮਦਾਤੀ ਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਪਿਆਰ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਇੱਕ ਕਰਜ਼ੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਚੁਕਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇ ਤਾਂ ਸਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੀ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਇਸੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਹਾੜੇ ’ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ’ (‘Ek Ped Maa Ke Naam’)। ਮੈਂ ਵੀ ਇੱਕ ਪੇੜ (ਦਰੱਖਤ) ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਲਗਾਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇੜ (ਦਰੱਖਤ) ਜ਼ਰੂਰ ਲਾਉਣ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ’ਚ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ’ਚ ਪੇੜ (ਦਰੱਖਤ) ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੋਟੋ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰੱਖਤ ਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਲਈ ਪੇੜ (ਦਰੱਖਤ) ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਚਾਹੇ ਉਹ ਅਮੀਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗ਼ਰੀਬ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕੰਮਕਾਜੀ ਔਰਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਮਹਿਲਾ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਸਨੇਹ ਜਤਾਉਣ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ #Plant4Mother ਅਤੇ # ਏਕ ਪੇੜ ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ - ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ, ਧਰਤੀ ਵੀ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਵੀ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਏ। ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਰੱਖਤ (ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ ਪੇੜ) ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ (Amrit Mahotsav) ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਏਦਾਂ ਹੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਦਰੱਖਤ (ਮਾਂ ਕੇ ਨਾਮ ਪੇੜ) ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣੀ ਹੈ।  

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਮੌਨਸੂਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਬਿਖੇਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ’ਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ’ਚ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਛਤਰੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛਤਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਛਤਰੀਆਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਸਾਡੇ ਕੇਰਲਾ ’ਚ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਚ ਛਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਛਤਰੀਆਂ ਉੱਥੇ ਕਈ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਮੈਂ ਜਿਸ ਛਤਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਹਨ ‘ਕਾਰਥੁੰਬੀ ਛਤਰੀਆਂ’ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਅੱਟਾਪਡੀ ’ਚ। ਇਹ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਛਤਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੇਰਲਾ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਨਲਾਈਨ ਵਿੱਕਰੀ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਵੱਟਾਲੱਕੀ ਸਹਿਕਾਰੀ ਖੇਤੀ ਸੁਸਾਇਟੀ’ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ’ਚ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ’ਚ ਅੱਟਾਪਡੀ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਨੇ Entrepreneurship ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਸਾਇਟੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬੈਂਬੂ ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਯੂਨਿਟ ਦੀ ਵੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਲੋਕ ਇੱਕ Retail Outlet ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ Cafe ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ’ਚ ਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਛਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦ ਵੇਚਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ, ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਕਾਰਥੁੰਬੀ ਛਤਰੀਆਂ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਲਟੀਨੈਸ਼ਨਲ ਕੰਪਨੀਆਂ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ‘ਲੋਕਲ ਦੇ ਲਈ ਵੋਕਲ’ ਹੋਣ ਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ?

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੈਰਿਸ ਓਲੰਪਿਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੋ ਹੋਵੋਗੇ। ਮੈਂ ਭਾਰਤੀ ਦਲ ਨੂੰ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਟੋਕੀਓ ਓਲੰਪਿਕ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਟੋਕੀਓ ਓਲੰਪਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਐਥਲੀਟਸ ਪੈਰਿਸ ਓਲੰਪਿਕ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ’ਚ ਜੀ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦਈਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਰੀਬ Nine Hundred - ਨੌਂ ਸੌ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਪੈਰਿਸ ਓਲੰਪਿਕ ’ਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੀਆਂ। ਸ਼ੂਟਿੰਗ ’ਚ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਟੇਬਲ ਟੈਨਿਸ ’ਚ Men ਅਤੇ Women ਦੋਵੇਂ ਟੀਮਾਂ ਕੁਆਲੀਫਾਈ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੌਟਗੰਨ ਟੀਮ ’ਚ ਸਾਡੀਆਂ ਸ਼ੂਟਰ ਬੇਟੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਘੋੜਸਵਾਰੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਦਲ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ Categories ’ਚ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ’ਚ ਅਲੱਗ ਲੈਵਲ ਦਾ ਰੋਮਾਂਚ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ, ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਲਡ ਪੈਰਾ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ’ਚ ਸਾਡੀ ਬੈਸਟ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਚੈੱਸ ਅਤੇ ਬੈਡਮਿੰਟਨ ’ਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇਹ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ’ਚ ਵੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ’ਚ ਮੈਡਲ ਵੀ ਜਿੱਤਣਗੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਜਿੱਤਣਗੇ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਦਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਵਾਂਗਾ। ਅਤੇ ਹਾਂ...! ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡਾ Hashtag #Cheer4Bharat ਹੈ। ਇਸ Hashtag ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ Cheer ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਮੋਮੈਂਟਮ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖੋ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਮੋਮੈਂਟਮ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੈਜਿਕ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਆਡੀਓ ਕਲਿੱਪ ਪਲੇਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ :

#Audio Clip#

ਇਸ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਹੈਰਤ ’ਚ ਪੈ ਗਏ ਨਾ! ਤਾਂ ਆਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸਦੇ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਕੁਵੈਤ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੀ ਇੱਕ ਕਲਿੱਪ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕੁਵੈਤ ਦੀ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਈ? ਦਰਅਸਲ, ਕੁਵੈਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ’ਚ। ਕੁਵੈਤ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਜਗਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਉੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੁਵੈਤ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ’ਚ ਖੂਬ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੁਵੈਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੌਰਵਗਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ’ਚ ਇਸ ਸਾਲ ਮਈ ’ਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਵੀ ਦੀ 300ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 24 ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਵਾਂ ਦਾ ਲੋਕਅਰਪਣ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਦੋ ਕੈਰੇਬੀਆਈ ਦੇਸ਼ ਸੂਰੀਨਾਮ ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਵਿਨਸੇਂਟ ਐਂਡ ਦ ਗਰੇਨਾਡਾਇੰਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੰਡੀਅਨ ਹੈਰੀਟੇਜ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ। ਸੂਰੀਨਾਮ ’ਚ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਹਰ ਸਾਲ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਅਰਾਈਵਲ ਡੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦਿਨ (ਦਿਹਾੜੇ) (Indian Arrival Day and Pravasi Din) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭੋਜਪੁਰੀ ਵੀ ਖੂਬ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੇਂਟ ਵਿਨਸੈਂਟ ਐਂਡ ਦ ਗਰੇਨਾਡਾਇੰਸ (Saint Vincent and the Grenadines) ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਕਰੀਬ 6 ਹਜ਼ਾਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਹੈ। 1 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਅਰਾਈਵਲ ਡੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਸਾਫ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ 10ਵੇਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਮੰਗ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ’ਚ ਆਯੋਜਿਤ ਯੋਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭੈਣਾਂ-ਬੇਟੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਅਲ ਹਨੌਫ ਸਾਦ ਜੀ (Al Hanouf Saad ji) ਨੇ ਕੋਮਨ ਯੋਗਾ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ (common yoga protocol) ਨੂੰ ਲੀਡ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਾਊਦੀ ਮਹਿਲਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਮੇਨ ਯੋਗ ਸੈਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੰਸਟ੍ਰਕਟ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। Egypt ’ਚ ਇਸ ਵਾਰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨੀਲ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰੈੱਡ-ਸੀ ਦੇ ਬੀਚਿਸ ’ਤੇ ਅਤੇ ਪੀਰਾਮਿਡਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ - ਯੋਗ ਕਰਦੇ, ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਹੁਤ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੋਈਆਂ। ਆਪਣੇ ਮਾਰਬਲ ਬੁੱਧਾ ਸਟੈਚੂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਿਆਂਮਾਰ (Myanmar) ਦਾ ਮਾਰਾਵਿਜਯਾ ਪੈਗੋਡਾ ਕੰਪਲੈਕਸ (Maravijaya Pagoda Complex) ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੋਗਾ ਸੈਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ। ਬਹਿਰੀਨ ’ਚ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਪੈਸ਼ਲ ਕੈਂਪ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ’ਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਹੈਰੀਟੇਜ ਸਾਇਟ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੌਲ ਫੋਰਟ ’ਚ ਵੀ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਯੋਗਾ ਸੈਸ਼ਨ ਹੋਇਆ। ਅਮਰੀਕਾ ’ਚ, ਨਿਊਯਾਰਕ ’ਚ ਔਬਰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਡੈੱਕ (Observation Deck) ’ਤੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਇਲੈਂਡਸ (Marshall Islands) ’ਤੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋਏ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਥਿੰਪੂ ’ਚ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ’ਚ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਟੋਬਗੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਯਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਣੇ-ਕੋਣੇ ’ਚ ਯੋਗ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਮੋਹਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਵੇਖੇ। ਮੈਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਅਪੀਲ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਯੋਗ ਕਰੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ। 

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਬਹੁਤ ਡਿਮਾਂਡ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੋਕਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਹੈ Araku Coffee. Araku Coffee ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੱਲੂਰੀ ਸੀਤਾਰਾਮ ਰਾਜੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ’ਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ Rich Flavor ਅਤੇ Croma ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। Araku Coffee ਦੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਲੱਖ ਆਦਿਵਾਸੀ ਪਰਿਵਾਰ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਰਾਕੂ ਕੌਫੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ਦੇਣ ’ਚ ਗਿਰੀਜਨ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਭਰਾਵਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰਾਕੂ ਕੌਫੀ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਕੋਂਡਾ ਡੋਰਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਕਮਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ’ਚ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਚੰਦਰ ਬਾਬੂ ਨਾਇਡੂ ਗਾਰੂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਕੌਫੀ ਦਾ ਸੁਆਦ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਟੇਸਟ ਦੀ ਤਾਂ ਪੁੱਛੋ ਹੀ ਨਾ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕੌਫੀ। ਅਰਾਕੂ ਕੌਫੀ ਨੂੰ ਕਈ ਗਲੋਬਲ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਹੋਈ ਜੀ-20 ਸਮਿਟ ’ਚ ਵੀ ਕੌਫੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਰਾਕੂ ਕੌਫੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ।

ਸਾਥੀਓ, ਲੋਕਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਸਾਡੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੇ ਜੋ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੁਲਵਾਮਾ ਤੋਂ Snow Peas ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖੇਪ ਲੰਦਨ ਭੇਜੀ ਗਈ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਆਇਡੀਆ ਸੁੱਝਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ Exotic Vegetables ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ’ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇ... ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ... ਚਕੂਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਬਦੁਲ ਰਾਸ਼ਿਦ ਮੀਰ ਜੀ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲਾ ਕੇ Snow Peas ਉਗਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ Snow Peas ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਲੰਡਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗੀ। ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਰਸਤੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਯੂਨੀਕ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ #myproductsmypride ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗਾ। 

ਮਮ ਪ੍ਰਿਯਾ: ਦੇਸ਼ਵਾਸਿਨ:

ਅਦਯ ਅਹੰ ਕਿੰਚਿਤ ਚਰਚਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਯਾਂ ਆਰਭੇ।

(मम प्रिया: देशवासिन:

अद्य अहं किञ्चित् चर्चा संस्कृत भाषायां आरभे।)

ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਚਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ, ਅੱਜ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਖਾਸ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਅੱਜ 30 ਜੂਨ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਬੁਲੇਟਿਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੇ 50 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। 50 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸ ਬੁਲੇਟਿਨ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ’ਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਦਈਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜੀਏ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਬੰਗਲੁਰੂ ’ਚ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੰਗਲੁਰੂ ’ਚ ਇੱਕ ਪਾਰਕ ਹੈ - ਕੱਬਨ ਪਾਰਕ (Cubbon Park)। ਇਸ ਪਾਰਕ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹਫ਼ਤੇ ’ਚ ਇੱਕ ਦਿਨ, ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਬੱਚੇ, ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਸ ’ਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ’ਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇੱਥੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਕਈ ਸੈਸ਼ਨ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ’ਚ ਹੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀਕੈਂਡ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਵੈੱਬਸਾਇਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਮਸ਼ਟੀ ਗੁੱਬੀ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਬੰਗਲੁਰੂ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਪਵਿੱਤਰ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾ ਪ੍ਰਭੂ ਜਗਨਨਾਥ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ’ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਪੰਢਰਪੁਰ ਵਾਰੀ (Pandharpur Wari) ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਅੱਗੇ ਕੱਛੀ ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ - ਹਾੜ੍ਹੀ ਬੀਜ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪੁਰਬਾਂ-ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਪਾਜ਼ਿਟਿਵੀਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਦੇ ਰਹੋਗੇ। ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜੁੜਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਵੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 110ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਢੇਰਾਂ ਸੁਝਾਓ, ਇਨਪੁਟ ਅਤੇ ਕਮੈਂਟ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਕਿ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਇਕ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜੋ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਉਮੀਦ ਦੀ ਕਿਰਨ ਬਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 8 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਕਵੀ ਭਾਰਤਿਆਰ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਿ੍ਰਧ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਕਿਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵੀ ਡ੍ਰੋਨ ਉਡਾਉਣਗੀਆਂ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤਾਂ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਦੀ ਇੰਨੀ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ’ਤੇ ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ, ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਇਹ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ’ਚ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਕਤ ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੀਤਾਪੁਰ ਤੋਂ ਹਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ:-

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ।

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦਿਓ।

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਸਰ, ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਹਾਂ, ਪਤੀ ਹੈ, ਮਾਤਾ ਜੀ ਹੈ ਮੇਰੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹੋ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਸਰ, ਬੀ. ਏ... (ਫਾਈਨਲ)

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਵੈਸੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਗੈਰਾ ਕੀ ਹੈ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਗੈਰਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਖੇਤੀ ਵਗੈਰਾ

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ ਇਹ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਬਣਨ ਦਾ ਤੁਹਾਡਾ ਸਫਰ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲੀ, ਕਿਹੋ-ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਬਦਲਾਓ ਆਏ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਹੈ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਜੀ ਸਰ! ਟਰੇਨਿੰਗ ਸਾਡੀ ਫੂਲਪੁਰ IFFCO ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਮਿਲੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਡ੍ਰੋਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਦੇ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਸਰ! ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਵੇਖੇ ਸਨ, ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਜੋ ਸੀਤਾਪੁਰ ਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਡ੍ਰੋਨ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ! ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਗਏ।

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਜੀ!

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡ੍ਰੋਨ ਵਿਖਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਫਿਰ ਕੁਝ ਬੋਰਡ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਾਗਜ਼ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਫਿਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ, ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪੂਰਾ ਵਰਨਣ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਜੀ.. ਜੀ... ਸਰ! ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਸਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਗਏ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਥਿਊਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਕਲਾਸ ਚੱਲੀ ਸੀ ਦੋ ਦਿਨ। ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਡ੍ਰੋਨ ’ਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਪਾਰਟ ਹਨ, ਕਿਵੇਂ-ਕਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ - ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਸਰ ਸਾਡਾ ਪੇਪਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਸਰ ਇਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ’ਤੇ ਵੀ ਪੇਪਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਤਲਬ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾਸ ਚੱਲੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੈਸਟ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਡ੍ਰੋਨ ਕਿਵੇਂ ਉਡਾਉਣਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ-ਕਿਵੇਂ ਮਤਲਬ ਤੁਸੀਂ ਕੰਟਰੋਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਾਲਣਾ ਹੈ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਫਿਰ ਡ੍ਰੋਨ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ, ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਸਿਖਾਇਆ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਸਰ! ਡ੍ਰੋਨ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਅਜੇ ਫਸਲ ਵੱਡੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਇੰਝ ਬਰਸਾਤ ’ਚ ਦਿੱਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ’ਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਵੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦਰ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ। ਸਾਡਾ ਡ੍ਰੋਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਡ੍ਰੋਨ ਨਾਲ ਵੱਟ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਕੀੜਾ-ਮਕੌੜਾ ਜੇਕਰ ਖੇਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵੀ ਵਰਤਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਰ! ਅਸੀਂ 35 ਏਕੜ ਸਪਰੇਅ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਜੀ ਸਰ! ਕਿਸਾਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਰੀ ਸਹੂਲਤ ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਦੇਖਦੇ ਹੋ। ਪਾਣੀ, ਦਵਾਈ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੱਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਸਿਰਫ ਆ ਕੇ ਖੇਤ ਦੱਸਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੋਂ ਤੋਂ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਖੇਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਇਹ ਡ੍ਰੋਨ ਦੇਖਣ ਲਈ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ ਫਿਰ ਤਾਂ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਸਰ! ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਡ੍ਰੋਨ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਿਸਾਨ ਲੋਕ ਹਨ, ਉਹ ਨੰਬਰ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾਵਾਂਗੇ ਸਪਰੇਅ ਦੇ ਲਈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਇਕ ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ ਲੱਖਪਤੀ ਦੀਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ। ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਸੁਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਕ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਤੁਸੀਂ?

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਵੈਸੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭੈਣਾਂ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਉਹ ਵੀ ਬਣਨ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਹਾਂ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਚਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ। ਇਹ ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀ, ਇਹ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਸੁਨੀਤਾ ਦੇਵੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਖੇਤਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਇਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ, ਜਲ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸਵੱਛਤਾ। ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਕਸ਼ਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੀੜਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹੁਣ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਜਲ ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ’ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇੰਨਾ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਣੀ ਸੰਮਤੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਣੀ ਸੰਮਤੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਕੋਲ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਭੈਣਾਂ-ਬੇਟੀਆਂ, ਜਲ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਮਹਿਲਾ ਹੈ ਕਲਿਆਣੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਪਾਟਿਲ ਜੀ। ਇਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਆਓ, ਕਲਿਆਣੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਪਾਟਿਲ ਜੀ ਨਾ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ ਨਮਸਤੇ

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ, ਆਪਣੇ ਕੰਮਕਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ?

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਸਰ! ਮੈਂ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਮਾਈਕਰੋ ਬਾਇਓਲੋਜੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਦੇਵ, ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ’ਚ ਲੱਗ ਗਏ? ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਮੂਲ ਗਿਆਨ ਵੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਹੋ ਤਾਂ ਕੀ-ਕੀ ਨਵੇਂ ਤਜ਼ਰਬੇ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤੁਸੀਂ।

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਸਰ! ਅਸੀਂ ਜੋ 10 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਆਰਗੈਨਿਕ ਫੁਹਾਰਣੀ (ਸਪਰੇਅ) ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਸਪਰੇਅ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਵਗੈਰਾ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਰਸਾਇਣਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਵੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਨਤੀਜੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ?

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਹਾਂ! ਜੋ ਸਾਡੀ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤੀ ਹੈ ਸਰ, ਉਂਝ ਹੀ ਕੀਤੀ ਅਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕੀ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੋਇਆ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ?

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਸਰ! ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋ ਖਰਚ ਹਨ, ਉਹ ਘੱਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ਜੋ ਉਤਪਾਦ ਹਨ ਸਰ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬਗੈਰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੋਂ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਜੋ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਰਾਹ ਅਪਨਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਜਲ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ?

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਸਰ! ਰੇਨ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਸ਼ਾਸਕੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੋਇਆ, ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਹੋਇਆ, ਸਾਡੀ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਜੋ ਬਿਲਡਿੰਗ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਜੋ ਪਾਣੀ ਹੈ ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ, ਉਹ ਸਭ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਰੀਚਾਰਜ ਸ਼ੈਫਟ ਹੈ ਸਰ ਕਿ ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜੋ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਿਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਅਸੀਂ 20 ਰੀਚਾਰਜ ਸ਼ੈਫਟ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਨ ਅਤੇ 50 ਰੀਚਾਰਜ ਸ਼ੈਫਟ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਚਾਲੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ : ਸਰ ਧੰਨਵਾਦ, ਸਰ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸੰਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਰਥਿਕ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਸ ਸੇਵਾ ਕਰੋ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕਲਿਆਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਕਲਿਆਣੀ ਦੇਵੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਸਰ, ਧੰਨਵਾਦ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਵੇਂ ਸੁਨੀਤਾ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕਲਿਆਣੀ ਜੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੋਬਾਇਲ ਫੋਨ, ਡਿਜੀਟਲ ਗੈਜੇਟਸ ਅੱਜ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਗੈਜੇਟਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੁਣ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 3 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਵਣ ਜੀਵ ਦਿਵਸ’ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ‘ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਲਾਈਫ ਡੇਅ’ ਦੀ ਥੀਮ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਲਈ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਖੂਬ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਚੰਦਰਪੁਰ ਦੇ ਟਾਈਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 250 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਚੰਦਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰਟੀਫਿਸ਼ੀਅਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਸੀਮਾ ’ਤੇ ਕੈਮਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਬਾਘ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਏ. ਆਈ. ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਮੋਬਾਇਲ ਰਾਹੀਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਇਸ ਟਾਈਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ 13 ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਹੂਲਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਿਲੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਨੌਜਵਾਨ Entrepreneurs ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਈਕੋ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੁੜ੍ਹਕੀ ਵਿੱਚ Rotor Precision Groups ਨੇ ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਡ੍ਰੋਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੇਨ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਘੜਿਆਲਾਂ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਂਗਲੂਰੂ ਦੀ ਇਕ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬਘੀਰਾ ਅਤੇ ਗਰੁੜ ਨਾਂ ਦਾ ਐਪ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਬਘੀਰਾ ਐਪ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਸਫਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਾਹਨ ਦੀ ਸਪੀਡ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਟਾਈਵਗਰ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਰਟੀਫਿਸ਼ੀਅਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਆਫ ਥਿੰਗਜ਼ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਗਰੁੜ ਐਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੀ. ਸੀ. ਟੀ. ਵੀ. ਨਾਲ ਜੋੜਨ ’ਤੇ ਰੀਅਲ ਟਾਈਮ ਅਲਰਟ ਮਿਲਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਯਤਨ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੋਰ ਸਮਿ੍ਰਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮੇਲ ਘਾਟ ਟਾਈਗਰ ਰੀਜ਼ਰਵ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੋਗੇ। ਇਸ ਟਾਈਗਰ ਰੀਜ਼ਰਵ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖਟਕਲੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਹੋਮ ਸਟੇਅ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੋਰਕੂ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਮਕਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਹੈਕਟੇਅਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ 7 ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲਾ ਹੋਮ ਸਟੇਅ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰੁਕਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੰਬ ਅਤੇ ਕੌਫੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਤਾਂ ਵਧਿਆ ਹੀ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਬਣੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਗਾਂ-ਮੱਝ ਤੱਕ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਬੱਕਰੀ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਪਸ਼ੂ ਧੰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਓਨੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਲਾ ਹਾਂਡੀ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਯਤਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਯੰਤੀ ਮਹਾਪਾਤਰਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਬੀਰੇਨ ਸਾਹੂ ਜੀ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਫੈਸਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬੈਂਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਰੇਕ ਲੈ ਕੇ ਕਾਲਾ ਹਾਂਡੀ ਦੇ ਸਾਲੇਭਾਟਾ ਪਿੰਡ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਲੋਕ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਦੇਹਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋਵੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਸ਼ਕਤ ਬਣਨ। ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਭਰੀ ਆਪਣੀ ਇਸੇ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਣੀਕਾਸਤੂ ਐਗਰੋ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਯੰਤੀ ਜੀ ਅਤੇ ਵੀਰੇਨ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਮਾਣੀਕਾਸਤੂ ਗੋਟ ਬੈਂਕ ਵੀ ਖੋਲਿ੍ਹਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਟ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਦਰਜਨਾਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਣੀਕਾਸਤੂ ਗੋਟ ਬੈਂਕ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਪੂਰਾ ਸਿਸਟਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ 24 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ 2 ਬੱਕਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਕਰੀਆਂ 9 ਤੋਂ 10 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 6 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੈਂਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬੱਕਰੀ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ 50 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਦੰਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ - ‘ਪਰਮਾਰਥ ਪਰਮੋ ਧਰਮਾ’ ਯਾਨੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ। ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ’ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ - ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਪੁਰ ਦੇ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਭਵੇਸ਼ ਜੀ। ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁਸਹਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਹਰ ਇਕ ਅਤਿਅੰਤ ਵੰਚਿਤ ਸਮੁਦਾਇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਗਰੀਬ ਸਮੁਦਾਇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਭਵੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਹਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲਗਭਗ 8 ਹਜ਼ਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨਸਾਧਨਾਂ ਤੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਡੀਕਲ ਕੈਂਪ ਲਗਾਏ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕੋਰੋਨਾ ਦਾ ਮਹਾਸੰਕਟ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੈਕਸੀਨ ਲਗਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਭਵੇਸ਼ ਜੀ ਵਰਗੇ ਕਈ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੇਕ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਸਸ਼ਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮੂਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ-ਸੰਵਾਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਗਾਂਦਰਬਲ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦ ਮਾਨਸ਼ਾਹ ਜੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਜਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਗੁੱਜਰ ਬੱਕਰਵਾਲ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਲਈ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪੈਦਲ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਐੱਮ. ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੰਝ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੱਕਾ ਹੋਇਆ।

ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 50 ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹੇਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਗੋਜਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਰਪ ਦੇ ਬਨਵੰਗ ਲੋਸੂ ਜੀ ਇਕ ਟੀਚਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਂਚੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਅਤੇ ਅਸਮ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਲੈਂਗਵੇਅਜ਼ ਸਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਂਚੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਕ ਲਿਪੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਂਚੋ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਵੇਂਕੱਪਾ ਅੰਬਾਜੀ ਸੂਗੇਤਕਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਾਗਲਕੋਟ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਗੇਤਕਰ ਜੀ ਇਕ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੋਂਧਲੀ ਗਾਣੇ ਗਾਏ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਖੂਬ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਫੀਸ ਲਏ ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਮੰਗ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਸਮਿ੍ਰਧ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਓ, ਕੁਝ ਆਪਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫੋਟੋ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੇਖੀ। ਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਅਨੋਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਫੀ ਫੋਟੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮੋਬਾਇਲ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਅੱਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮੋਬਾਇਲ ਹੈ, ਉਹ ਇਕ ਕੰਟੈਂਟ ਕਰੀਏਟਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਕੰਟੈਂਟ ਕਰੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਟੈਂਟ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਣਗੇ। ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਹੋਵੇ, ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਹੋਵੇ, ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪ੍ਰੇਰਕ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕੰਟੈਂਟ ਕਰੀਏਟ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਰੀਏਟਰਸ ਐਵਾਰਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲਾਓ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੇਨ ਮੇਕਰਸ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਨ ਦੇ ਲਈ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਮਾਈ ਗੋਵ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਟੈਂਟ ਕਰੀਏਟਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਦਿਲਚਸਪ ਕੰਟੈਂਟ ਕਰੀਏਟਰਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਰੀਏਟਰ ਐਵਾਰਡ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਨੋਮੀਨੇਟ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੋਣ ਆਯੋਗ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ - ‘ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਵੋਟ - ‘ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ’। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਨੁਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰੀ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕਰਨਗੇ, ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਓਨੇ ਹੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਦੇਣ। 18 ਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਨੂੰ 18ਵੀਂ ਲੋਕਸਭਾ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਇਹ 18ਵੀਂ ਲੋਕਸਭਾ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਵੋਟ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਇਸ ਹਲਚਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨ, ਨਾ ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੋ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਜਾਗਰੂਕ ਬਣੇ ਰਹੋ ਅਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖੋ - ‘ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਵੋਟ - ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ’। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਨਫਲੂਐਂਸਰਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਖੇਡ ਜਗਤ ਦੇ ਹੋਣ, ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਹੋਣ, ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੇ ਹੋਣ, ਦੂਸਰੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਦੇ ਇਨਫਲੂਐਂਸਰਜ਼ ਹੋਣ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਚਾਰ-ਸੰਗਿਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੀਤੇ 110 ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਨਤਾ ਦਾ, ਜਨਤਾ ਦੇ ਲਈ, ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਰਿਯਾਦਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਿਆਂ ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 111ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 111 ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਅੰਕ ਨਾਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਭਾਵੇਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੈਸ਼ਟੈਗ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਚੰਗਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚੋਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਵੀਡੀਓ, ਯੂ-ਟਿਊਬ ਸ਼ਾਰਟਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਾਰਟਸ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ, ਨਵੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਾਂਗਾ। ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! 2024 ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ’ਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਉਮੰਗ ਹੈ, ਨਵੀਂ ਤਰੰਗ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ 75ਵਾਂ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਵੀ 75 ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵੀ 75 ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਰਾਜ ਦੇ ਇਹ ਤਿਓਹਾਰ Mother of democracy ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇੰਨੇ ਡੂੰਘੇ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਕਾਪੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਅਧਿਆਇ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਤੀਸਰੇ ਅਧਿਆਇ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ, ਮਾਤਾ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਜੀ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਭੁ ਰਾਮ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ, ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ 22 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਅਯੁੱਧਿਆ ’ਚ ਮੈਂ ‘ਦੇਵ ਤੋਂ ਦੇਸ਼’ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਰਾਮ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਯੁੱਧਿਆ ’ਚ ਪ੍ਰਾਣ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਦੇ ਮੌਕੇ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨੋ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ’ਚ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਭ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇੱਕ, ਸਭ ਦੀ ਭਗਤੀ ਇੱਕ, ਸਭ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਚ ਰਾਮ, ਸਭ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਚ ਰਾਮ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਮ ਭਜਨ ਗਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ’ਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। 22 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਰਾਮ ਜਯੋਤੀ ਜਗਾਈ, ਦਿਵਾਲੀ ਮਨਾਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਖੀ, ਜੋ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੱਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ 22 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਾ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ, ਵੀਡੀਓ ਭੇਜੇ ਹਨ, ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਰੁਕਣੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ, ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਰੁਕਣੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਹੀ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਏਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਪਰੇਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਹੀ ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਰਚਾ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਵੂਮੈਨ ਪਾਵਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਕਰਤਵਯ ਪਥ ’ਤੇ, ਕੇਂਦਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰਚ ਪਾਸਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਭ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਉੱਠੇ। ਮਹਿਲਾ ਬੈਂਡ ਦਾ ਮਾਰਚ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਤਾਲਮੇਲ ਦੇਖ ਕੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ’ਚ ਲੋਕ ਝੂਮ ਉੱਠੇ। ਇਸ ਵਾਰ ਪਰੇਡ ’ਚ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 20 ਦਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 11 ਦਸਤੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜੋ ਝਾਕੀ ਨਿਕਲੀ, ਉਸ ’ਚ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਸਨ ਜੋ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਏ, ਉਸ ’ਚ ਵੀ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਬੇਟੀਆਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਸ਼ੰਖ, ਨਾਦ ਸਵਰਮ ਅਤੇ ਨਗਾੜਾ ਜਿਹੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਾਦ ਯੰਤਰ ਵਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਡੀ.ਆਰ.ਡੀ.ਓ. ਨੇ ਜੋ ਝਾਕੀ ਕੱਢੀ, ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਉਸ ’ਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਲ, ਥਲ, ਆਕਾਸ਼, ਸਾਈਬਰ ਅਤੇ ਸਪੇਸ, ਹਰ ਖੇਤਰ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਾਰਤ ਅਜਿਹੇ ਹੀ Women Led Development ਦੇ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਸਮਾਰੋਹ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ’ਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹੋਣਹਾਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਜਿਸ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਾਫੀ ਖਿੱਚਿਆ, ਉਹ ਸੀ ਅਰਜੁਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ Life Journeys, ਇਸ ਵਾਰ 13 ਵੂਮੈਨ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੂੰ ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੂਮੈਨ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵੱਡੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਸਰੀਰਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਟੈਲੰਟਡ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅੱਗੇ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕੀਆਂ। ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ’ਚ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਕਮਾਲ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ। ਅੱਜ ਵੂਮੈਨ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ’ਚ, ਖੇਤਾਂ ’ਚ, ਨਮੋ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀਦੀਆਂ ਡ੍ਰੋਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਖੇਤੀ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਬਹਿਰਾਈਚ ’ਚ ਸਥਾਨਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾਲ ਬਾਇਓ ਫਰਟੀਲਾਇਜ਼ਰ ਅਤੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ। ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨਿਬੀਆ ਬੇਗਮਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ, ਗਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ, ਨਿਮ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਕਿਸਤਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਾਇਓ ਫਰਟੀਲਾਇਜ਼ਰ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਅਦਰਕ, ਲਸਣ, ਪਿਆਜ਼ ਅਤੇ ਮਿਰਚ ਦਾ ਪੇਸਟ ਬਣਾ ਕੇ ਆਰਗੈਨਿਕ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਉੱਨਤੀ ਜੈਵਿਕ ਇਕਾਈ’ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਬਾਇਓ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਾਇਓ ਫਰਟੀਲਾਇਜ਼ਰ ਤੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ 6 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਇਓ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਖਰੀਦ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋਈ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ 3 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਜੁੜ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੰਸਪਾਇਰਿੰਗ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦਿਖੀ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਫਰੰਟ ਪੇਜ਼ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਇਹ ਲੋਕ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਲਾਈਮ ਲਾਈਟ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੁਝ ਦੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਐਲਾਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਰ ਪਾਸੇ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹਨ। ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ, ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕਾਫੀ ਨਿਵੇਕਲੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਸਰਵਿਸ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਬੇਸਹਾਰਿਆਂ ਲਈ ਸਿਰ ’ਤੇ ਛੱਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਵਲ ਦੀਆਂ 650 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਡਰੱਗਸ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਲੱਤ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਖਾਸਕਰ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ’ਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ 30 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨ੍ਰਿਤ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ ਨ੍ਰਿਤ, ਥੀਏਟਰ ਅਤੇ ਭਜਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਮਾਲਵੀ ਅਤੇ ਲੰਬਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਫਰਾਂਸ, ਤਾਇਵਾਨ, ਮੈਕਸੀਕੋ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਪੀਪਲਸ ਪਦਮ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਨੋਮੀਨੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ 2014 ਦੀ ਤੁਲਨਾ ’ਚ 28 ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੋਮੀਨੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਵੱਕਾਰ, ਉਸ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨ, ਹਰ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਹਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਸਮਾਜਸੇਵਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ’ਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ, ਕੋਈ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਥੀਓ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਖੀਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਅੰਗਦਾਨ। ਹਾਲ ਦੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਬੀਆਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਸਮੂਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਦਾਨ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੁਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਓਰਗਨ ਡੋਨੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਵੀ ਬਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਪਲਬਧੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਸਾਨ ਬਣੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਸਿੱਧ ਜਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਸਮੱਸਿਆ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਸੇ ਪੱਧਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਜ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ’ਚ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ, ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਰ ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਡਾਕਟਰ ਲਈ ਸਮਝ ਪਾਉਣਾ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਵੀ ਹੁਣ ਹੱਲ ਲੱਭ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਯੁਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਸਿੱਧ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ’ਚ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ’ ਨੇ ਵੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਕੋਡਿੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕੋਡਿੰਗ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਡਾਕਟਰ prescription ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪਰਚੀ ’ਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣਗੇ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਪਰਚੀ ਲੈ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਪਾਸ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਸ ਪਰਚੀ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਬਿਮਾਰੀ, ਇਲਾਜ, ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਚਲੀਆਂ ਹਨ, ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਇਲਾਜ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਐਲਰਜੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਜਾਨਣ ’ਚ ਉਸ ਪਰਚੀ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫਾਇਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਰਿਸਰਚ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਮਾਰੀ, ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਸਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਰਿਸਰਚ ਵਧਣ ਅਤੇ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਨਾਲ ਇਹ ਇਲਾਜ ਦੇ ਢੰਗ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਨਤੀਜੇ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਝੁਕਾਅ ਵਧੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਯੁਸ਼ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਡੇ ਡਾਕਟਰ ਇਸ ਕੋਡਿੰਗ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਅਪਨਾਉਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਆਯੁਸ਼ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਯਾਨੁੰਗ ਜਾਮੋਹ ਲੈਗੋਕੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੁਸ਼੍ਰੀ ਯਾਨੁੰਗ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰਬਲ ਮੈਡੀਕਲ ਮਾਹਿਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਿ ਜਨਜਾਤੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਹੇਮਚੰਦ ਮਾਂਝੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਵੈਦ ਰਾਜ ਹੇਮਚੰਦ ਮਾਂਝੀ ਵੀ ਆਯੁਸ਼ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨਾਰਾਇਣਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 5 ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਹਰਬਲ ਮੈਡੀਸਿਨ ਦਾ ਜੋ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲੁਕਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ’ਚ ਸੁਸ਼੍ਰੀ ਯਾਨੁੰਗ ਅਤੇ ਹੇਮਚੰਦ ਜੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਜੋ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ’ਚ ਵੀ ਰੇਡੀਓ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜ਼ਰੀਆ ਹੈ। ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿੰਨਾ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਮਿਸਾਲ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਕਰੀਬ 7 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਇੱਥੇ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਇੱਕ ਹਰਮਨਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਹਮਰ ਹਾਥੀ - ਹਮਰ ਗੋਠ’। ਨਾਮ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦਾ ਭਲਾ ਕੀ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹੀ ਤਾਂ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ’ਚ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰਾਂ ਅੰਬਿਕਾਪੁਰ, ਰਾਏਪੁਰ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ‘ਹਮਰ ਹਾਥੀ - ਹਮਰ ਗੋਠ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਥੀਆਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਜੰਗਲ ਦੇ ਕਿਸ ਇਲਾਕੇ ’ਚੋਂ ਗੁਜਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਸਤਿਆਂ ਤੋਂ ਹਾਥੀ ਲੰਘਦੇ ਹਨ, ਉੱਧਰ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਟਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਤੋਂ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਡਾਟਾ ਜੁਟਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਡਾਟਾ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ’ਚ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਹਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਅਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੀ ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸੇ 25 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਵੋਟਰਸ ਡੇ ਮਨਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਗੌਰਵਮਈ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਦਿਨ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 96 ਕਰੋੜ ਵੋਟਰ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੈ? ਇਹ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਕੁਲ ਆਬਾਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰੇ ਯੂਰਪ ਦੀ ਕੁਲ ਆਬਾਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਗੁਣਾਂ ਹੈ। ਜੇ ਚੋਣ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰੀਬ ਸਾਢੇ 10 ਲੱਖ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੇ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡਾ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਪੋਲਿੰਗ ਬੂਥ ਬਣਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵੋਟਰ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਵੋਟਿੰਗ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਭਾਰਤ ’ਚ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1951-52 ’ਚ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੋਣਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਲੱਗਭਗ 45 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੋਟਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਵੋਟ ਪਾਏ ਸਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਕਾਫੀ ਵਧ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ’ਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਟਰਨਆਊਟ ਵੀ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਕੇ ਮਿਲ ਸਕਣ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ’ਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਮੂਹਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਲੋਕ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਪਾਉਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬਣਾ ਕੇ, ਕਿਤੇ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਯਤਨ, ਸਾਡੇ ਲੋਕਰਾਜ ਦੇ ਤਿਓਹਾਰ ’ਚ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਰੰਗ ਭਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੋਟਰ ਲਿਸਟ ’ਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਵਾਉਣ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਵੋਟਰ ਸਰਵਿਸ ਪੋਰਟਲ ਅਤੇ ਵੋਟਰ ਹੈਲਪਲਾਈਨ ਐਪ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਨਲਾਈਨ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਵੋਟ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 28 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੌਰ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੈਨਾਨੀ ਰਹੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ’ਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਜ਼ਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੇ. ਐੱਮ. ਕਰੀਯੱਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਵਕ ਨਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੌਰ ’ਚ ਸਾਡੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਸਾਹਸ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਛੂਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਪੋਰਟਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੇਡਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਚੰਗੇ ਸਪੋਰਟਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਣ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਨਾਲ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ’ਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸਪੋਰਟਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੇਨਈ ’ਚ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮਸ’ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ’ਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਐਥਲੀਟ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ’ਚ ਲਗਾਤਾਰ ਅਜਿਹੇ ਨਵੇਂ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਬਣਿਆ ਹੈ - ਬੀਚ ਗੇਮਸ ਦਾ, ਜੋ ਦੀਵ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ‘ਦੀਵ’ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੈ, ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੀਵ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਚ ਗੇਮਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਲਟੀ ਸਪੋਰਟਸ ਬੀਚ ਗੇਮਸ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਟੱਗ ਆਵ੍ ਵਾਰ, ਸੀ. ਸਵੀਮਿੰਗ, ਪੈਨਚਾਕਸਿਲਾਟ, ਮਲਖੰਭ, ਬੀਚ ਵਾਲੀਬਾਲ, ਬੀਚ ਕਬੱਡੀ, ਬੀਚ ਸੋਕਰ ਅਤੇ ਬੀਚ ਬਾਕਸਿੰਗ ਜਿਹੇ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਹਰ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਆਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਡਲ ਵੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੇ ਜਿੱਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਸੀ. ਬੀਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹੀ ਟੈਂਪਰਾਮੈਂਟ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਪੋਰਟਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਰਤਾਜ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਫਰਵਰੀ ’ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸੇ ’ਤੇ ਸਾਡਾ ਫੋਕਸ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ 29 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 11 ਵਜੇ ਅਸੀਂ ‘ਪਰੀਕਸ਼ਾ ਪੇ ਚਰਚਾ’ ਵੀ ਕਰਾਂਗੇ। ‘ਪਰੀਕਸ਼ਾ ਪੇ ਚਰਚਾ’ ਦਾ ਇਹ 7ਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰੀਖਿਆ ਸਬੰਧੀ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ 7 ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਪਰੀਕਸ਼ਾ ਪੇ ਚਰਚਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਰੀਖਿਆ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਈ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸਵਾ ਦੋ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇਨਪੁਟ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2018 ’ਚ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ਼ 22 ਹਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪਰੀਖਿਆ ਦੇ ਤਣਾਅ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਖਾਸਕਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕੱਲ੍ਹ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਯਾਨੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਇਕ ਮੌਕਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਸੁਖਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਨਾ ਸੰਤੋਖਜਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਅੱਜ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸਾਂਝੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਇਹ 108ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ 108 ਅੰਕ ਦਾ ਮਹੱਤਵ, ਉਸ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਇਕ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਮਾਲਾ ਵਿੱਚ 108 ਮਣਕੇ, 108 ਵਾਰ ਜਾਪ, 108 ਦਿਵਯ ਖੇਤਰ, ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ 108 ਪੌੜੀਆਂ, 108 ਘੰਟੀਆਂ, 108 ਦਾ ਇਹ ਅੰਕ ਅਸੀਮ ਆਸਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 108ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੋਰ ਖਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 108 ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਵੇਖੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ, ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਧਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਸੁਖਦ ਸੰਜੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਸੂਰਜ, 2024 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੂਰਜ ਹੋਵੇਗਾ - ਅਸੀਂ ਸਾਲ 2024 ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਆਪ ਸਭ ਨੂੰ 2024 ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਯਾਦਗਾਰ ਪਲ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਹ 140 ਕਰੋੜ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਲ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ, ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੰਦਨ ਅਧੀਨਿਯਮ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ 5ਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਬਣਨ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੀ-20 ਸਮਿਟ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਈ। ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ, ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ, ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਰਾਬੋਰ ਹੈ। 2024 ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਦੀਵਾਲੀ ’ਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ‘ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ’ ਦੇ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਮਹਿਲਾ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਨਾਟੂ-ਨਾਟੂ ਨੂੰ ਔਸਕਰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਝੂਮ ਉੱਠਿਆ। “the elephent Whisperers ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਕੌਣ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਜੁੜਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਸਾਲ ਸਪੋਰਟਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਏਸ਼ੀਅਨ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ 107 ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਪੈਰਾ-ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ 111 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਭ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਅੰਡਰ-19 ਟੀ-20 ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਕਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਚਮਕਾਇਆ। ਹੁਣ 2024 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਓਲੰਪਿਕਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਲਈ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਤੇ ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਫਲ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਅਸੀਂ ਸਭ ਗਵਾਹ ਹਾਂ। 70 ਹਜ਼ਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹੈ।
 

ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਹੱਬ ਬਣਨਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਰੁਕਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। 2015 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗਲੋਬਲ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਇੰਡੈਕਸ ਵਿੱਚ 81ਵੇਂ ਰੈਂਕ ’ਤੇ ਸੀ - ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਰੈਂਕ 40 ਹੈ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਈਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੇਟੈਂਟਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 60 ਫੀਸਦੀ ਡੋਮੈਸਟਿਕ ਫੰਡ ਦੇ ਸੀ। ਕਿਊ. ਐੱਸ. ਏਸ਼ੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਝਲਕ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿੰਨੀ ਅਸਰ ਕਾਰਕ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣੀ ਹੈ, ਫਖ਼ਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪ ਸਭ ਨੂੰ 2024 ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਅਸੀਂ ਹੁਣੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਜੋ ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ - ਇਹ ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਦੋਂ ਮਿਲੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਫਿਟ ਹੋਣਗੇ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਾਈਫ ਸਟਾਈਲ ਰਿਲੇਟਿਡ Diseases ਬਾਰੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖਾਸਕਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪ ਸਭ ਨੂੰ ਫਿੱਟ ਇੰਡੀਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਨਪੁਟਸ ਭੇਜਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਰਿਸਪਾਂਸ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ‘ਨਮੋ ਐਪ’ ’ਤੇ ਵੱਡੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ 2023 ਨੂੰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਈਅਰ ਆਵ੍ ਮਿਲਟਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਖਨਊ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ‘ਕੀਰੋਜ਼ ਫੂਡਸ’ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਤੇ ‘ਗ੍ਰੈਂਡ ਮਾ ਮਿਲਟਸ’ ਅਤੇ ‘ਨਿਊਟਰਾਸੂਟੀਕਲ ਰਿਚ ਆਰਗੈਨਿਕ ਇੰਡੀਆ’ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ‘ਐਲਪੀਨੋ ਹੈਲਥ ਫੂਡਸ’ ‘ਅਰਬੋਰੀਅਲ’ ਅਤੇ ‘ਕੀਰੋਜ਼ ਫੂਡ’ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈਲਦੀ ਫੂਡ ਦੇ ਆਪਸ਼ਨਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਦੇ ਅਨਬੋਕਸ ਹੈਲਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਡਾਈਟ ਚੁਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਹੈਲਥ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੋਚਿਸ ਅਤੇ ਟਰੇਨਰਸ ਦੀ ਡਿਮਾਂਡ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਜੋਗੋ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀਸ’ ਵਰਗੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈਲਬੀਈਂਗ ਦੀ ਚਰਚਾ ਤਾਂ ਖੂਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ‘ਇਨਫੀਹੀਲ’ ਅਤੇ ‘ਯੂਅਰ ਦੋਸਤ’ ਵਰਗੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ, ਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈਲ ਬੀਂਗ ਨੂੰ ਇੰਪਰੂਵ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅੱਜ ਇਸ ਲਈ ਆਰਟੀਫੀਸ਼ਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਵਰਗੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਹੀ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪ ਸਭ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਫਿਟ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ‘ਚ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ‘ਚ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਅਤੇ ਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਦੇ ਬਾਰੇ ‘ਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਵੀ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੈਸੇਜ ਸਦਗੁਰੂ ਜੱਗੀ ਵਾਸੂਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹੈ।

 ਇਹ ਫਿਟਨੈੱਸ, ਖਾਸਕਰ ਫਿਟਨੈੱਸ ਆਵ੍ ਦਾ ਮਾਇੰਡ, ਯਾਨੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਗੇ।
*****ਆਡੀਓ*****
इस मन की बात में मन के स्वास्थ्य पर बात करना हमारा सौभाग्य है। Mental illnesses and how we keep our neurological system are very directly related. How alert static free and disturbance free we keep neurological system will decide how pleasant we feel within ourselves? What we call as peace, love, joy, blissfulness, agony, depression, ecstasies all have a chemical and neurological basis. Pharmacology is essentially trying to fix the chemical imbalance within the body by adding chemicals from outside.   Mental illnesses are being managed this way but we must realise that taking chemicals from outside in the form of medications is necessary when one is in extreme situation. Working for an internal mental health situation or working for an equanimous chemistry within ourselves, a chemistry of peacefulness, joyfulness, blissfulness is something that has to be brought into every individual’s life into the cultural life of a society and the Nations around the world and the entire humanity. It’s very important we understand our mental health, our sanity is a fragile privilege- we must protect it, we must nurture it. For this, there are many levels of practices in the Yogik system completely internalize  processes that people can do as simple practices with  which they can bring certain equanimity to their chemistry and certain calmness to their neurological system. The technologies of inner wellbeing are what we call as the Yogik sciences.   Let’s make it happen.

ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਦਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਓ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਖਿਡਾਰਨ ਹਰਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ।
*****ਆਡੀਓ*****
नमस्कार। मैं अपने देशवासियों को ‘मन की बात’ के माध्यम से कुछ कहना चाहती हूं। माननीय प्रधानमंत्री श्री नरेंद्र मोदी जी के fit India की पहल मुझे अपने fitness मंत्र आप सभी के साथ share करने के लिए प्रोत्साहित किया है। आप सभी को मेरा पहला suggestion यही है ‘one cannot out-train a bad diet’. इसका अर्थ ये है कि आप कब खाते हो और क्या खाते हो इसके बारे  में आपको बहुत सावधान रहना होगा। हाल ही में माननीय प्रधानमंत्री मोदी जी ने सभी को बाजरा खाने के लिए encourage किया है। जो की immunity बढ़ाता है और टिकाऊ खेती करने में सहायता करता है और पचाने में भी आसान है। regular exercise और 7 घंटे की पूरी नींद body के लिए बहुत जरूरी है और fit रहने के लिए मदद करती है। इसके लिए बहुत discipline and consistency की जरुरत होगी। जब आपको इसका result मिलने लग जाएगा तो आप daily खुद ही exercise करना start कर दोगे। मुझे आप सबसे बात करने और अपना fitness मंत्र share करने का अवसर देने के लिए माननीय प्रधानमंत्री जी का बहुत धन्यवाद।

ਹਰਮਨਪ੍ਰੀਤ ਜੀ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਆਓ, ਗ੍ਰੈਂਡ ਮਾਸਟਰ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਆਨੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਣੀਏ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਸ਼ਤਰੰਜ ਲਈ ਮੈਂਟਲ ਫਿਟਨੈੱਸ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।
*****ਆਡੀਓ*****
Namaste, I am Vishwanathan Anand you have seen me play Chess and very often I am asked, what is your fitness routine? Now Chess requires a lot of focus and patience, so I do the following which keeps me fit and agile. I do yoga two times a week, I do cardio two times a week and two times a week, I focus on flexibility, stretching, weight training and I tend to take one day off per week. All of these are very important for chess. You need to have the stamina to last 6 or 7 hours of intense mental effort, but you also need to be flexible to able to sit comfortably and the ability to regulate your breath to calm down is helpful when you want to focus on some problem, which is usually a Chess game. My fitness tip to all ‘Mann Ki Baat’ listeners would be to keep calm and focus on the task ahead. The best fitness tip for me absolutely the most important fitness tip is to get a good night sleep. Do not start sleeping for four and five hours a night, I think seven or eight is a absolute minimum so we should try as hard as possible to get good night sleep, because that is when the next day you are able to get through the day in calm fashion. You don’t make impulsive decisions; you are in control of your emotions. For me sleep is the most important fitness tip.

ਆਓ, ਹੁਣ ਅਕਸ਼ੇ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ।
*****ਆਡੀਓ*****
नमस्कार, मैं हूं अक्षय कुमार सबसे पहले तो मैं हमारे आदरणीय प्रधानमंत्री जी का बहुत शुक्रिया करता हूं कि उनके ‘मन की बात’ में मुझे भी अपने ‘मन की बात’ आपको कह पाने का एक छोटा सा मौका मिला। आप लोग जानते हैं कि मैं fitness के लिए जितना passionate हूं उससे भी कई ज्यादा passionate हूं natural तरीके से fit रहने के लिए। मुझे ना ये fancy gym से ज्यादा पसंद है बाहर swimming करना, badminton खेलना, सीढ़ियाँ चढ़ना, मुद्गर से कसरत करना, अच्छा हेल्दी खाना, जैसे मेरा यह मानना है कि शुद्ध घी अगर सही मात्रा में खाया जाए तो हमें फायदा करता है। लेकिन मैं देखता हूं कि बहुत से young लड़के लड़कियां इस वजह से घी नहीं खाते कि कही वो मोटे ना हो जाए। बहुत जरूरी है कि हम यह समझे कि क्या हमारी fitness के लिए अच्छा है और क्या बुरा है। Doctors की सलाह से आप अपना lifestyle बदलो ना कि किसी फिल्म स्टार की body देखकर।  Actor screen पर जैसे दिखते हैं वैसे तो कई बार होते भी नहीं हैं। कई तरह के filter और special effects use होते हैं और हम उसे देखकर अपने शरीर को बदलने के लिए गलत तरीके shortcut का इस्तेमाल करना शुरू कर देते हैं। आजकल इतने सारे लोग steroid लेकर यह six pack eight pack इसके लिए चल पड़ते हैं। यार ऐसे shortcut से body ऊपर से फूल जाती है लेकिन अंदर से खोखली रह जाती है। आप लोग याद रखिएगा की shortcut can cut your life short। आपको shortcut नहीं long lasting fitness चाहिए। दोस्तों fitness एक तरह की तपस्या हैं। Instant coffee या दो मिनट का noodles नहीं हैं। इस नए साल में अपने आप से वादा करो no chemicals, no shortcut कसरत, योग, अच्छा खाना, वक्त पर सोना, थोड़ा meditation और सबसे जरूरी, जैसे आप दिखते हो ना, उसे खुशी से except करो। आज के बाद filter वाली life नहीं, fitter वाली life जियो| take care. जय महाकाल।

ਇਸ ਸੈਕਟਰ ‘ਚ ਕਈ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਯੁਵਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਫਾਊਂਡਰ ਨਾਲ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
*****ਆਡੀਓ*****
नमस्कार, मेरा नाम ऋषभ मल्होत्रा है और मैं बेंगलुरु का रहने वाला हूं। मुझे यह जानकर बेहद खुशी हुई कि ‘मन की बात’ में fitness पर चर्चा हो रही है। मैं खुद fitness की दुनिया से belong करता हूं  और बेंगलुरु में हमारा एक start-up है जिसका नाम है ‘तगड़ा रहो’। हमारा start-up भारत के पारंपरिक व्यायाम को आगे लाने के लिए बनाया गया है। भारत के पारंपरिक व्यायाम में एक बहुत ही अद्भुत व्यायाम है जो है ‘गदा व्यायाम’ और हमारा पूरा focus गदा और मुग्दर व्यायाम पर ही है। लोगों को जानकर आश्चर्य होता है कि आप गदा से सारी training कैसे कर लेते हैं। मैं यह बताना चाहूंगा कि गदा व्यायाम हजारों साल पुराना व्यायाम है और ये हजारों सालों से भारत में चलता आ रहा है। आपने इसे छोटे बड़े अखाड़ों  में देखा होगा और हमारे start-up के माध्यम से हम इसे एक आधुनिक form में वापस लेकर आए हैं। हमें पूरे देश से बहुत प्यार मिला है बहुत अच्छा response मिला है। ‘मन की बात’ के माध्यम से मैं यह बताना चाहूंगा कि इसके अलावा भी भारत में बहुत से ऐसे प्राचीन व्यायाम है health और fitness से related विधि है, जो हमें अपनानी चाहिए और दुनिया में आगे भी सिखानी चाहिए। मैं fitness की दुनिया से हूँ तो आपको एक personal tip देना चाहूँगा। गदा व्यायाम से आप अपना बल, अपनी ताकत, अपना posture और अपनी breathing को भी ठीक कर सकते हैं, तो, गदा व्यायाम को अपनाए और इसे आगे बढ़ाएं। जय हिंद।

ਸਾਥੀਓ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ ਹਨ ਪਰ ਸਭ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਮੰਤਰ ਹੈ - ਹੈਲਦੀ ਰਹੋ, ਫਿਟ ਰਹੋ। 2024 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਫਿਟਨੈੱਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ।
 

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਸ਼ੀ ‘ਚ ਇੱਕ ਐਕਸਪੈਰੀਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਾਸ਼ੀ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮਮ ‘ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਤੋਂ ਕਾਸ਼ੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਲਈ ਆਰਟੀਫੀਸ਼ਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਏ.ਆਈ. ਟੂਲ ਸਪੀਕਰ ਦਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਮੰਚ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ‘ਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਏ. ਆਈ. ਟੂਲ ਸਪੀਕਰ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਉਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਾਸ਼ੀ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮਮ ‘ਚ ਆਏ ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਦਿਖੇ। ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਰੀਅਲ ਟਾਈਮ ‘ਚ ਉਸੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਸੁਣਿਆ ਕਰੇਗੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਜਨਤਾ ਸਿਨੇਮਾ ਹਾਲ ‘ਚ ਏ. ਆਈ. ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰੀਅਲ ਟਾਈਮ ਟਰਾਂਸਲੇਸ਼ਨ ਸੁਣਿਆ ਕਰੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਸਾਡੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ‘ਚ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇਗੀ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਰੀਅਲ ਟਾਈਮ ਟਰਾਂਸਲੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਏ. ਆਈ. ਟੂਲਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਐਕਸਪਲੋਰ ਕਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਫੂਲ ਪਰੂਫ ਬਣਾਏ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬਚਾਉਣੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਆਦਿਵਾਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ‘ਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਗੜ੍ਹਵਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੰਗਲੋ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਡੁਖ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਕਾਰਤਿਕ ਉਰਾਂਵ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕੁਡੁਖ ਸਕੂਲ’। ਇਸ ਸਕੂਲ ‘ਚ 300 ਆਦਿਵਾਸੀ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਕੁਡੁਖ ਭਾਸ਼ਾ, ਉਰਾਂਵ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਕੁਡੁਖ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਿਪੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਤੋਲੰਗ ਸਿਕੀ’ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਰਵਿੰਦ ਉਰਾਂਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਦਿਵਾਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਦਿੱਕਤ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਬਿਹਤਰ ਨਤੀਜੇ ਮਿਲਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ। ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਗਤੀ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਕਈ ਬੱਚੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ‘ਚ ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ‘ਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੀ ਭਾਰਤ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਹਰ ਦੌਰ ‘ਚ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਬੇਟੀਆਂ ਨੇ ਗੌਰਵ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਜੀ, ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਵੇਲੂ ਨਾਚਿਆਰ ਜੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਦੋ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਅਜਿਹੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਯੁਗ ‘ਚ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 3 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਭ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਂਝਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਕਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਲਤ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੋਹਰੀ ਰਹੇ। ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਟੀਆਂ ਲਈ ਕਈ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਭਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਅਪੀਲ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸਮੇਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਮਰਸਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ। ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਦਿਆਲੂ ਸਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ‘ਚ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਤਾਂ ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਪਲੇਗ ਦਾ ਡਰ ਫੈਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ‘ਚ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਚਪੇਟ ‘ਚ ਆ ਗਏ। ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਮ ਰਾਣੀ ਵੇਲੂ ਨਾਚਿਆਰ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਮੇਰੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀਰਾ ਮੰਗਈ ਯਾਨੀ ਵੀਰ ਨਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਰਾਣੀ ਵੇਲੂ ਨਾਚਿਆਰ ਜਿਸ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੀ ਅਤੇ ਜੋ ਸਾਹਸ ਦਿਖਾਇਆ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਗੰਗਾ ਸਾਮਰਾਜ ’ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜੋ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਨ। ਰਾਣੀ ਵੇਲੂ ਨਾਚਿਆਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਮਰੁਦੁ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਯਾਨੀ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨਾਲ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ‘ਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜੁਟੀ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਯੁਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਰਾਣੀ ਵੇਲੂ ਨਾਚਿਆਰ ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ‘ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1ll Women 7roup ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਰਾਂਗਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਸੁਮਨ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ‘ਚ ਡਾਇਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਰਾਤ ਭਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਡਾਇਰਾ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਡਾਇਰਾ ‘ਚ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹਾਸ ਦੀ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਡਾਇਰਾ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਨੇ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ। ਹਾਸ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਨੇ 30 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ‘ਚ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਭੇਜੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - Social 1udit of Social Service। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਬਹੁਤ ਨਿਵੇਕਲੀ ਹੈ। ਇਸ ‘ਚ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੈਲੰਸ ਸ਼ੀਟ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 6 ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਆਮਦਨ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਖਰਚ ਹੋਈ, ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ‘ਚ ਹੈ। ਇਹ ਬੈਲੰਸ ਸ਼ੀਟ ਇਸ ਲਈ ਅਨੋਖੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਆਮਦਨ, ਇੱਕ-ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਸਮਾਜ ਲਈ - ਸਕੂਲ, ਹਸਪਤਾਲ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਦਿਵਿਯਾਂਗਜਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ‘ਚ ਖਰਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ - ਪੂਰੇ 6 ਸਾਲ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਤਾਬ ‘ਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, 2022 ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ਹੋਈ 2 ਕਰੋੜ, 35 ਲੱਖ, 79 ਹਜ਼ਾਰ, 674 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਕੂਲ, ਹਸਪਤਾਲ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ’ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ, 2 ਕਰੋੜ, 35 ਲੱਖ, 79 ਹਜ਼ਾਰ 674 ਰੁਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਹੈ। ਹੋਇਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ 2017 ‘ਚ ਉਹ 50 ਸਾਲ ਦੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੇ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਖਰਚ ਕਰਨਗੇ। 2017 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਪੌਣੇ 9 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ’ਤੇ ਖਰਚ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹਾਸ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੱਸਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਦੀਆਂ 3 ਡਿਗਰੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਉਹ 75 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਕਈ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕਈ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਅਯੁੱਧਿਆ ‘ਚ ਰਾਮ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਉਮੰਗ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਣੈ ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਗੀਤ, ਨਵੇਂ ਭਜਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ‘ਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਅਨੁਭਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਨਵੇਂ ਉੱਭਰਦੇ ਯੁਵਾ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਭਜਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਭਜਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਜਗਤ ਆਪਣੀ ਅਨੂਠੀ ਸ਼ੈਲੀ ‘ਚ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲ ਦਾ ਸਹਿਭਾਗੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ common hash tag ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹੈਸ਼ ਟੈਗ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਭਜਨ (#shri ram bhajan) ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਭਾਵਾਂ ਦਾ, ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬਣੇਗਾ, ਜਿਸ ‘ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਰਾਮ ਮਯ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ‘ਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਸ ਇੰਨਾ ਹੀ। 2024 ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੀ ਘੰਟੇ ਦੂਰ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪੰਚ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰੀਏ, ਕੋਈ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਲਈਏ ਸਾਡੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਸੌਟੀ ਇਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲੇਗਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਹਿਲਾਂ - Nation First ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਮੰਤਰ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਮੰਤਰ ’ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਬਣਾਵਾਂਗੇ, ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਵਾਂਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ 2024 ‘ਚ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੋ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਹੋ, ਫਿਟ ਰਹੋ, ਖੂਬ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਰਹੋ - ਮੇਰੀ ਇਹੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ। 2024 ‘ਚ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਮਸਕਾਰ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ 26 ਨਵੰਬਰ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਹੀ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ’ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਨੂੰ, ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਉੱਭਰੇ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੂਰੇ ਹੌਂਸਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਤੰਕ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਭੀ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮੁੰਬਈ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਮੈਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਜੋ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਵੀਰਗਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, 26 ਨਵੰਬਰ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਇਹ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਭੀ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। 1949 ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਹੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਾਲ 2015 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ 125ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ 26 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਿਵਸ’ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਉਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ 2 ਸਾਲ 11 ਮਹੀਨੇ 18 ਦਿਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀ ਸਚੀਦਾਨੰਦ ਸਿਨਹਾ ਜੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। 60 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ Draft ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। Draft ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਫਿਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। 1950 ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੁਲ 106 ਵਾਰ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸਮੇਂ, ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕੀਤੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਭੀ ਦੁਰਭਾਗਯ ਰਿਹਾ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ, Freedom of Speech ਅਤੇ Freedom of Expression ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ 44ਵੇਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ Emergency ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਭੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 15 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਹੰਸਾ ਮਹਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਰਾਹੀਂ Voting ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਬਕਾ ਸਾਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਦ ਸਬਕਾ ਵਿਕਾਸ ਭੀ ਹੋ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਉਸੇ ਦੂਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ ‘ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੰਦਨ ਅਧਿਨਿਯਮ’ ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ‘ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੰਦਨ ਅਧਿਨਿਯਮ’ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਕਮਾਨ ਜਦੋਂ ਜਨਤਾ-ਜਨਾਰਦਨ ਸੰਭਾਲ਼ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਪਾਉਂਦੀ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੀ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ 140 ਕਰੋੜ ਜਨਤਾ ਹੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘Vocal For Local’ ਯਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਦੀਵਾਲੀ, ਭਾਈ ਦੂਜ ਅਤੇ ਛੱਠ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 4 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਘਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਭੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਕੁਝ ਖਰੀਦਣ ਸਮੇਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ‘Made In India’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ Online ਸਮਾਨ ਖਰੀਦਦੇ ਸਮੇਂ ਹੁਣ ਲੋਕ ‘Country of Origin’ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਿਵੇਂ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ, ਵੈਸੇ ਹੀ ‘Vocal For Local’ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ, ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ - ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ‘Vocal For Local’ ਦਾ ਇਹ ਅਭਿਯਾਨ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ‘Vocal For Local’ ਅਭਿਯਾਨ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ, ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ, ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਅਵਸਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿੱਚ Value Edition ਦਾ ਭੀ ਮਾਰਗ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕਦੇ, ਆਲਮੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ‘Vocal For Local’ ਦਾ ਮੰਤਰ ਸਾਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਭੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਭੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨਾਮ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦੇ ਇਸ season ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਭੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਦਿਓ । ਅਤੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਿਕਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਪੀੜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜਾ ਮੈਂ, ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ ਤਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ? ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਹ ਜੋ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਜੋ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੀ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ? ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੈਸਾ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇਗਾ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਭੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਣਗੇ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ‘vocal for local’ ਦੀ ਇਸ mission ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਰੋਹ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਰੀਏ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅੱਜ ਵੈਸੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਭੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਸ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਇਹ ਪੀੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚੇ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੜਾ trend ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਸਰਾ ਸਾਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਅਵਸਰ ’ਤੇ cash ਦੇ ਕੇ ਕੁਝ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਹੁਣ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Digital Payment ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਭੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਤੈਅ ਕਰੋ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ UPI ਨਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ Digital ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੀ Payment ਕਰੋਗੇ, Cash Payment ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ Digital ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ, ਆਪਣੀ ਫੋਟੋ ਜ਼ਰੂਰ Share ਕਰੋ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ advance ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। Intelligence, Idea ਅਤੇ Innovation- - ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ Technology ਦੇ Combination ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ Intellectual Properties ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ 2022 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ Patent ਫਾਈਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ 31 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। World Intellectual Property Organisation ਨੇ ਇੱਕ ਬੜੀ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ Report ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਹ Report ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ Patent File ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ Top-10 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਹਰ ਕਦਮ ’ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ’ਤੇ Innovation ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅੱਜ, ਸਾਡੇ patent ਨੂੰ 10 ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ patent ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ Intellectual Property ਵੱਧਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਅਵਸਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰ ਭੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਾਡੇ start-ups ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਭੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੀ Innovation ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। Atal tinkering lab, Atal innovation mission, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ Incubation Centers,, start-up India ਅਭਿਯਾਨ, ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਤੰਰ ਯਤਨਾਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਭੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ innovative power ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਸੇ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਹੀ, ਅਸੀਂ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਭੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ’, ‘ਜੈ ਕਿਸਾਨ’, ‘ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ’, ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ’ਚ ਲਗਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਭੀ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਫੋਟੋ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ Mela Moments Contest ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਜਿੱਤੇ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਧਰ ਜੀ ਨੇ ‘ਚਰਕ ਮੇਲੇ’ ਵਿੱਚ ਗੁਬਾਰੇ ਅਤੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਫੋਟੋ ਦੇ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੈ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੀ ਹੋਲੀ ਨੂੰ showcase ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਪਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ Mela portraits ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ ਨਲੀ ਮੇਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਕੁਲਸਾਈ ਦਸਹਿਰੇ’ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਆਕਰਸ਼ਕ ਪਹਿਲੂ ਦਿਖਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੰਝ ਹੀ, ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ Photo ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀ ਗਈ Photo ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਹੀ ਸੱਜਣ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਰਾਹੁਲ ਜੀ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਪਕਵਾਨਾਮ ਦੀਆਂ ਭੀ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਲਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਲੋਕ ਅਵਿਨਾਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਖੇਤਰ ਦੇ ਖਾਨ-ਪਾਨ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਣਬ ਬਸਾਖ ਜੀ ਦੀ ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਭੀ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗੌਰੀਆ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਕੁਲਫੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਰੁਮੇਲਾ ਜੀ ਨੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਜਗਦਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੇਲੇ ’ਚ ਭਜੀਆ ਦਾ ਸਵਾਦ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ photo ਭੇਜੀ ਸੀ - ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਅੱਜ ਹਰ ਪਿੰਡ, ਹਰ ਸਕੂਲ, ਹਰ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰੰਤਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ social media ਦੀ ਇਤਨੀ ਤਾਕਤ ਹੈ, Technology ਅਤੇ Mobile ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਲੋਕਲ ਪਰਵ ਹੋਣ ਜਾਂ product, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਭੀ global ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਵਿਭਿੰਨ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਭੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਝਾਰਖੰਡ, ਓੜੀਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਜਨਜਾਤੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਛਊ’ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। 15 ਤੋਂ 17 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ‘ਛਊ’ ਉਤਸਵ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੇ ‘ਛਊ’ ਨਾਚ ਦਾ ਆਨੰਦ ਉਠਾਇਆ। ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਮ ਨੂੰ ‘ਛਊ’ ਨਾਚ ਦੀ training ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ workshop ਦਾ ਭੀ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਠੂਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ‘ਬਸੋਹਲੀ ਉਤਸਵ’ ਦਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਜੰਮੂ ਤੋਂ 150 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਕਲਾ, ਲੋਕਨਾਚ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਾਮਲੀਲਾ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਵਿੱਚ ਭੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਵਿੱਚ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਉਤਸਵ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸੰਵਾਦ, ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਸਭ ਕੁਝ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਭੀ ਦੇਖੀ ਗਈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਪਿਆਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਹੀ ਅਤੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮਨ ਉਸ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਨੇ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲ ਅੱਜ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਨੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਮ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਭੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਪ੍ਰਯਾਸ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਨੌਜਵਾਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੇ ਇੱਥੇ ‘Project Surat’ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਸੂਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ model ਸ਼ਹਿਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫਾਈ ਅਤੇ sustainable development ਦੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮਿਸਾਲ ਬਣੇ। ‘Safai Sunday’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਇਸ ਪ੍ਰਯਾਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸੂਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ Dumas Beach ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਪੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਵਿੱਚ ਭੀ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟ ਗਏ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਟੀਮ ਦਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਚਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਭੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਕਿਲੋ ਕਚਰਾ ਹਟਾਇਆ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯਾਸ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਈ ਹੈ, ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਉੱਥੇ ਅੰਬਾ ਜੀ ਵਿੱਚ ‘ਭਾਦਰਵੀ ਪੂਨਮ ਮੇਲੇ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ 50 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਆਏ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਹਰ ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੱਬਰ ਹਿਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਫਾਈ ਅਭਿਯਾਨ ਚਲਾਇਆ। ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਹ ਅਭਿਯਾਨ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਵੱਛਤਾ ਕੋਈ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਅਭਿਯਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਦੇਖਦੇ ਭੀ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਹੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਗਾਨਾਥਨ ਜੀ ਭੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਆਈ ਤਾਂ ਲੋਗਾਨਾਥਨ ਜੀ ਨੇ Toilets ਤੱਕ ਸਾਫ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਇਹ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 1500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਯਾਸ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰ-ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਭੀ ਜਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ - ਜਲ ਸੁਰੱਖਿਆ। ਜਲ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰਨਾ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹਵ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਭੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ’ ਭੀ ਹਨ। ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ’ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੋ 65000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਦੇਣਗੇ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਇਹ ਭੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਦੇਖਭਾਲ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਬਣੇ ਰਹਿਣ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਚਰਚਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਮਰੇਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ‘ਜਲ ਉਤਸਵ’ ਦਾ ਭੀ ਪਤਾ ਲਗਿਆ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ 12 ਮਹੀਨੇ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਭੀ ਕਮੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20-25 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਆਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉੱਥੇ ‘ਜਲ ਉਤਸਵ’ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਅਮਰੇਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ‘ਜਲ ਉਤਸਵ’ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ‘ਜਲ ਸੰਭਾਲ’ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ‘Water Sports ਨੂੰ ਵੀ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, Water Security ਦੇ ਜਾਣਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਥਨ ਭੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿਰੰਗੇ ਵਾਲਾ Water fountain ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਇਸ ‘ਜਲ ਉਤਸਵ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸੂਰਤ ਦੇ Diamond Business ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਬਜੀ ਭਾਈ ਡੋਕਲੀਆ ਦੀ foundation ਨੇ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ‘ਜਲ ਸੰਭਾਲ’ ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ skill development ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ Skill ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਹੁਨਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੀਆ ਭੀ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ Skill Development ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਭੀ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਕਾਕੁਲਮ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬੇਲਜੀਪੁਰਮ Youth club ਹੈ। Skill development ’ਤੇ focus ਕਰਕੇ ‘ਬੇਲਜੀਪੁਰਮ youth club’ ਨੇ ਲਗਭਗ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਦਮ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹੁਨਰ ਸਿਖਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ‘ਬੇਲਜੀਪੁਰਮ youth club’ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ‘ਕਿਸਾਨ ਉਤਪਾਦ ਸੰਗ’ ਯਾਨੀ FPOs ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਨਵੀਂ Skill ਸਿਖਾਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੀ ਇਹ Youth club ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ’ਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ੌਚਾਲਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ Skill development ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ Skill development ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਲਕਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਯਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਉਚਾਈ ਵੀ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਲੱਦਾਖ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਪਸ਼ਮੀਨਾ ਛਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੱਦਾਖੀ ਪਸ਼ਮੀਨੇ ਦੀ ਭੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੱਦਾਖੀ ਪਸ਼ਮੀਨਾ ‘Looms of Laddakh ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ 15 ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ 450 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਉੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਟੂਰਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਚਦੀਆਂ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ Digital ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇਸ਼-ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਲਗੀਆਂ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਸਾਡਾ local ਹੁਣ global ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਭੀ ਵਧੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਭੀ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ share ਕਰੋ। ਮੈਂ ਭੀ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਆ ਸਕਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਯਾਸਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧੀ ਇਹ ਭੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਘਰ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। MyGOV ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਮਰੋਹਾ ਦੇ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਬੋਧ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਰੇਡੀਓ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ Radio Museum ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਕੋਲ ਤੀਰਥ ਧਾਮ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੀਰਥ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲਗਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Antiqueradio ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ Episodes ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਖੁਦ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਚਾਮਰਾਜ ਨਗਰ ਦੀ ਵਰਸ਼ਾ ਜੀ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਇੱਕ Episodes ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਲੇ ਤੋਂ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਲਗਾਓ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਵਰਸ਼ਾ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਕੱਲ੍ਹ 27 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਕਾਰਤਿਕ ਪੁਰਨਿਮਾ ਦਾ ਪਰਵ ਹੈ। ਇਸੇ ਦਿਨ ‘ਦੇਵ ਦੀਪਾਵਲੀ’ ਭੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ‘ਦੇਵ ਦੀਪਾਵਲੀ’ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਕਾਸ਼ੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਲੇਕਿਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਭੀ ਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਘਾਟਾਂ ’ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਦੀਵੇ ਜਗਾਏ ਜਾਣਗੇ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਰਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। Laser Show ਹੋਵੇਗਾ। ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਏ ਲੋਕ ‘ਦੇਵ ਦੀਪਾਵਲੀ’ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ ਪੁੰਨਿਆ ਦੇ ਦਿਨ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਵ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲਈ ਅੱਜ ਭੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਾਦਗੀ, ਸਦਭਾਵ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ, ਸੇਵਾ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਵ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਤਨਾ ਹੀ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ 2023 ਸਮਾਪਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ-ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਭੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਰੇ...! ਇਤਨੀ ਜਲਦੀ ਇਹ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਭੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਮ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ, ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਸ਼ਕਤ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਤਦ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ।

 ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

 ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੀ ਉਮੰਗ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਚ ਗਾਂਧੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖਾਦੀ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿਕਰੀ ਹੋਈ। ਇੱਥੇ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ’ਚ ਇੱਕ ਹੀ ਖਾਦੀ ਸਟੋਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਸਮਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖਰੀਦਿਆ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਚਲ ਰਹੇ ਖਾਦੀ ਮਹਾਉਤਸਵ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ, 10 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਖਾਦੀ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਵਧ ਕੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਖਾਦੀ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਵਧਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਬਕਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਕਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਸਾਡੇ ਬੁਣਕਰ, ਹੈਂਡੀਕਰਾਫਟ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰ, ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ, ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਪੌਦੇ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਕੁਟੀਰ ਉਦਯੋਗ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਤਾਂ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੇਨਤੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ’ਤੇ ਜਾਓ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਜਾਓ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਖਰੀਦੋ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਉਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪਹਿਲ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖੋ। 10 ਫੀਸਦੀ ਹੋਵੇ, 20 ਫੀਸਦੀ ਹੋਵੇ, ਜਿੰਨਾ ਤੁਹਾਡਾ ਬਜਟ ਬੈਠਦਾ ਹੋਵੇ, ਲੋਕਲ ’ਤੇ ਖਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਿਓ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖਰਚ ਕਰਿਓ।

ਸਾਥੀਓ, ਹਰ ਵਾਰ ਵਾਂਗ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ’ਚ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲ ਹੋਵੇ, ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੀਏ, ਸਾਡਾ ਸੁਪਨਾ ਹੈ ‘ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’। ਇਸ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨਾਲ ਹੀ ਘਰ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰੀਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਦੇ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੋਵੇ, ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਯੁਵਾ ਦਾ ਟੈਲੇਂਟ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਨ ’ਚ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ, ਅਸੀਂ ਲੋਕਲ ਹੀ ਲਵਾਂਗੇ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ’ਤੇ ਗੌਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ - ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ - ਨਹੀਂ ਜੀ ਉਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਜ਼ਨ ਸਿਰਫ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰੇਹੜੀ-ਪਟੜੀ ਤੋਂ ਸਮਾਨ ਲੈਣ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੈਨੂਫੈਕਚਰਿੰਗ ਹਬ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਵੱਡੇ ਬਰਾਂਡ ਇੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਲੋਕਲ ਲਈ ਵੋਕਲ ਹੀ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਯੂ. ਪੀ. ਆਈ. ਡਿਜੀਟਲ ਪੇਮੈਂਟ ਸਿਸਟਮ ਜ਼ਰੀਏ ਪੇਮੈਂਟ ਕਰਨ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਓ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਆਦਤ ਪਾਓ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਉਸ ਕਾਰੀਗਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ‘ਨਮੋ’ ਐਪ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ‘ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪੋਸਟਾਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਾਂਗਾ ਤਾਕਿ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ’ਚ ਬਣੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਦੀਵਾਲੀ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਾਂਗੇ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹਰ ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲੋਕਲ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੀ ਜਗਮਗਾਹਟ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੇਗੀ ਹੀ ਵਧੇਗੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦੀਵਾਲੀ ਆਏਗੀ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੇਰ ਆਏਗੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਣੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਓ, ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਹੀ ਚੁਣਦੇ ਜਾਓ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਣੇ, ਜਾਨਦਾਰ ਬਣੇ, ਰੌਸ਼ਨ ਬਣੇ, ਦਿਲਚਸਪ ਬਣੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 31 ਅਕਤੂਬਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਡੇ ਲੋਹ ਪੁਰਸ਼ ਸਰਦਾਰ ਵਲੱਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤਵਾਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਵਕ ਨਮਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ 580 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਭੂਮਿਕਾ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਹਰ ਸਾਲ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸਟੈਚੂ ਆਵ੍ ਯੂਨਿਟੀ ਉੱਤੇ ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਮੁੱਖ ਸਮਾਰੋਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਰਤਵਯ ਪੱਥ ’ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ, ਹਰ ਘਰ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹਰ ਘਰ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਕਲਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਹ ਮਿੱਟੀ, ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁਣ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤ ਕਲਸ਼ ’ਚ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਰਹੇਗੀ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਸਾਲ ਤੋਂ ਚਲ ਰਹੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਸਮਾਪਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸੇਵਾ ਦੀ ਵੀ ਅਦਭੁੱਤ ਮਿਸਾਲ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਬੇਟੇ-ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੈ, ਸੁਪਨੇ ਹਨ, ਸੰਕਲਪ ਹਨ। ਇਹ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਖਾਸ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਿਆਪੀ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ। ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਮੇਰਾ ਯੁਵਾ ਭਾਰਤ’ ਯਾਨੀ MYBharat. MYBharat ਸੰਗਠਨ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਹ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯੁਵਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਯੁਵਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ MYBharat ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੇਟੀਆਂ-ਬੇਟੇ Mybharat.gov.in ’ਤੇ ਰਜਿਸਟਰਡ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਸਾਈਨਅੱਪ ਕਰੋ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਸਾਡਾ ਸਾਹਿਤ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਦੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਯਤਨ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਮਿਲ ਲੇਖਿਕਾ ਭੈਣ ਸ਼ਿਵ ਸ਼ੰਕਰੀ ਜੀ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੀਤਾ, KnitIndia “Through Literature ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣਾ ਅਤੇ ਜੋੜਨਾ।

ਉਹ ਪਿਛਲੇ 16 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 18 ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਇੰਫਾਲ ਤੋਂ ਜੈਸਲਮੇਰ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈ ਸਕਣ। ਸ਼ਿਵ ਸ਼ੰਕਰੀ ਜੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਤਰਾ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਤਮਿਲ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵੱਡੇ ਭਾਗ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਥਿਰੂ ਏ. ਕੇ. ਪੇਰੂਮਲ ਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਲਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲੱਗਭਗ 100 ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੇਰੂਮਲ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਜਨੂੰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਮੜੇ ਦੀਆਂ ਕੱਠਪੁਤਲੀਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਸ਼ੰਕਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਏ. ਕੇ. ਪੇਰੂਮਲ ਜੀ ਦੇ ਯਤਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹਰ ਉਪਰਾਲੇ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਮ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਸਭ ਕੁਝ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ 15 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਾਣ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏਗਾ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾਮੁੰਡਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੱਚੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਚਲਣ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਮਿਲੇ।

ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾਮੁੰਡਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਰਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਕੱਲ੍ਹ ਭਾਵ 30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਹੈ। ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਾਡੇ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਅਤੇ ਵਾਂਝੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਦੋਸਤੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਬਾਇਲੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਹੀ ਮਹਾਨ ਤਿਲਕਾ ਮਾਂਝੀ ਨੇ ਅੰਨਿਆ ਵਿਰੁੱਧ ਬਿਗੁਲ ਵਜਾਇਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਸਿੱਧੋ-ਕਾਹਨੂ ਨੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਯੋਧਾ ਤਾਂਤਿਆ ਭੀਲ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਵੀਰ ਨਾਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਔਖੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਵੀਰ ਰਾਮ ਜੀ ਗੌੜ, ਵੀਰ ਗੁੰਡਾਧਰ, ਭੀਮਾ ਨਾਇਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਲੂਰੀ ਸੀਤਾਰਾਮ ਰਾਜੂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਕਿਆਂਗ-ਨੋਬਾਂਗ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਗਾਇਦਿਨਲਿਊ ਵਰਗੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰਾਜ ਮੋਹਨੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਕਮਲਾਪਤੀ ਜਿਹੀਆਂ ਵੀਰਾਂਗਨਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਦੇਸ਼ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਜੀ ਦੀ 500ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣਗੇ। ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਸਰਬਉੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਝੰਡਾ ਵੀ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਗੇਮਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਰਾ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ 111 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੈਰਾ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਸਪੈਸ਼ਲ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਰਲਡ ਸਮਰ ਗੇਮਸ ਵੱਲ ਵੀ ਲਿਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਬਰਲਿਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਸਾਡੇ Intellectual Disabilities ਵਾਲੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦਲ ਨੇ 75 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਸਹਿਤ 200 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ। ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਿੰਗ ਹੋਵੇ, ਬੀਚ ਵਾਲੀਬਾਲ ਹੋਵੇ, ਫੁੱਟਬਾਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਟੈਨਿਸ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮੈਡਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਡਲ ਜੇਤੂਆਂ ਦੀ ਲਾਈਫ ਜਰਨੀ ਕਾਫੀ ਇਨਸਪਾਇਰਿੰਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਰਣਵੀਰ ਸੈਣੀ ਨੇ ਗੋਲਫ ’ਚ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ Autism ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਰਣਵੀਰ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ ਗੋਲਫ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਸਭ ਗੋਲਫਰ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਪੁਡੂਚੇਰੀ ਦੇ 16 ਸਾਲ ਦੇ ਟੀ. ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੇ 4 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ। ਗੋਆ ਦੀ ਸੀਆ ਸਰੋਦੇ ਨੇ ਪਾਵਰ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 2 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਸਣੇ 4 ਮੈਡਲ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਕੀਤੇ। 9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਛਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਦੁਰਗ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਨੁਰਾਗ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਪਾਵਰ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 3 ਗੋਲਡ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਲਵਰ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਕ ਗਾਥਾ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਇੰਦੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਣ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੰਦੂ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਵਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ Intellectual Disabilities ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਅਜਿਹੇ ਬੱਚੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਜੇਤੂ ਹੋਏ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਓ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿਓ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਤਾਓ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਭਰੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਤੀਰਥ ਖੇਤਰ ਅੰਬਾ ਜੀ ਮੰਦਿਰ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀਪੀਠ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਦਾਦ ’ਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਮਾਂ ਅੰਬਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਗੱਬਰ ਪਰਬਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਗ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਸਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਸਕ੍ਰੈਪ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਕਲਪਚਰ ਹਨ, ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬਾੜ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਜੋ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਕਬਾੜ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਬਾ ਜੀ ਸ਼ਕਤੀਪੀਠ ’ਤੇ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਯਤਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ’ਚ ਇੱਕ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਵੇਸਟ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਵੇ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਗੱਬਰ ਪਰਬਤ ਦਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਉਦਾਹਰਣ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਅਸਮ ਦੇ Kamrup Metro Politan District ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਫੋਰਮ, ਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ Sustainable ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭਰਨ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ Eco Friendly ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਚਾਬੀ ਦੀ ਚੈਨ ਜਿਹੇ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਅੱਜ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਹਿਲਾ ਸੰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਦਰਜ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੀ 525ਵੀਂ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸ਼ਕਤੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਵੱਡੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੀ ਹੈ ਜੇ ਕੋਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭਗਤੀ ਰਸ ’ਚ ਡੁੱਬੇ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੇ ਭਜਨ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਹੀ ਆਨੰਦ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਕੋਈ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਸੰਤ ਰਵਿਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸੀ -

ਗੁਰੂ ਮਿਲਿਆ ਰੈਦਾਸ, ਦੀਨਹੀ ਗਿਆਨ ਕੀ ਗੁਟਕੀ।

ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਾਤਾਵਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਬੇਟੀਆਂ ਲਈ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਪੁੰਜ ਹਨ। ਉਸ ਕਾਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਸੰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਰਲਤਾ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੰਤ ਮੀਰਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋਂ, ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਹੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਸੰਵਾਦ ਮੈਨੂੰ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦ ਅਤੇ ਪਾਜ਼ੀਟੀਵਿਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਗਾਥਾਵਾਂ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ - ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਓ। ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦ ਖਰੀਦੋ, ਲੋਕਲ ਲਈ ਵੋਕਲ ਬਣੋ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਰੱਖਦੇ ਹੋ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇਸ਼ ਏਕਤਾ ਦੇ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ Run For Unity ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ Run For Unity ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰੋ। ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਦਾਦ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜੁੜੋ, ਏਕਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੋ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ-ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਓ, ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੋ, ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਰਹੋ, ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਹਾਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਤੇ ਅਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੰਭਲ਼ੋ, ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਾਲ਼ੋ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਾਲ਼ੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫਲਤਾ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ, ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫਲ ਲੈਂਡਿੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਦਾ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਤੋਂ, ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਅਣਗਿਣਤ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦਾ ਲੈਂਡਰ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਪਲ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸਰੋ ਦੇ ਯੂਟਿਊਬ ਲਾਈਵ ਚੈਨਲ ‘ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ 80 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ - ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਲਗਾਵ ਹੈ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਦੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੁਇਜ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ- ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- ’ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਮਹਾਕਵਿਜ਼’ MyGov ਪੋਰਟਲ ‘ਤੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਚ ਹੁਣ ਤੱਕ 15 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। MyGov ਦੇ ਲਾਂਚ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਵਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਰ ਨਾ ਕਰੋ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਛੇ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਇਸ ਕਵਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਓ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੀ-20 ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਯੋਜਨ ਨੇ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈਲੀਬ੍ਰਿਟੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਉਸ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਪੋਸਟ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ’ਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਫਰੀਕੀ ਸੰਘ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਦਾ ਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਸਿਲਕ ਰੂਟ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਲਕ ਰੂਟ ਵਪਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਸੀ। ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰੇ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ-ਮੱਧ ਪੂਰਬ-ਯੂਰਪ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੌਰੀਡੋਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਲਾਂਘੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।

ਦੋਸਤੋ, ਅੱਜ ਜੀ-20 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਏ। ਹੁਣ ਇਸ ਲੜੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੋਮਾਂਚਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ - ‘ਜੀ-20 ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਨੈਕਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ’। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਾਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨਗੇ। IITs, IIMs, NITs ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਵੱਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਗੀਆਂ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ 26 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੋ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 27 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਦਿਵਸ’ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਹਿਲੂ ‘ਰੋਜ਼ਗਾਰ’ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸੈਕਟਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਨਿਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਖਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀ-20 ਦੇ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਜੀ-20 ਲਈ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡੈਲੀਗੇਟ ਭਾਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਨੁਭਵ ਲੈ ਕੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਨਾਲ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਏਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਯਸਡਾ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਲੋਕ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਦਾ Motto ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਲੋਕ ਹੈ-

       ‘ਯਤ੍ਰ ਵਿਸ਼ਵਮ ਭਵਤਯੇਕ ਨੀਡਮ’

ਭਾਵ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਹੋਯਸਡਾ ਮੰਦਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੈਸਕੋ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਮੰਦਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਹੁਣ 42 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਵਿਰਾਸਤੀ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਓ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੋਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਬਣੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਹੁਣ ਗਲੋਬਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਗਾਵ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪਿਆਰੀ ਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਆਡੀਓ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।

### (MKB EP 105 ਆਡੀਓ ਬਾਈਟ 1) ###

ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹੋ, ਹੈ ਨਾ? ਉਸ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਿੱਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਇਸ ਬੇਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਕੈਸਮੀ ਹੈ। 21 ਸਾਲਾ ਕੈਸਮੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ‘ਤੇ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਕੈਸਮੀ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਆਈ ਪਰ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਭਾਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਕੈਸਮੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਨੇਤਰਹੀਣ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਔਖੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ। ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ 3 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਫਰੀਕਨ ਡਰੱਮਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹ 5-6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮੋਹ ਲਿਆ - ਇੰਨਾ ਮੋਹ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਮਲਿਆਲਮ, ਤਾਮਿਲ, ਕੰਨੜ੍ਹ ਜਾਂ ਅਸਾਮੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਮਰਾਠੀ, ਉਰਦੂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਰ ਸਾਧੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਣਜਾਣ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਲਾਈਨਾਂ ਬੋਲਣੀਆਂ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੈਸਮੀ ਲਈ ਇਹ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੇਡ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ, ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕੰਨੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

### (MKB EP 105 ਆਡੀਓ ਬਾਈਟ 2) ###

ਮੈਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਕੈਸਮੀ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੇਵਾ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਅਨੋਖੀ ਘੋੜਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਸੇਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਫਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ 12 ਪਿੰਡ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਸ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਘੋੜਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਕਵਿਤਾਵਾਂ’, ‘ਕਹਾਣੀਆਂ’ ਅਤੇ ‘ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ’ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ। ਬੱਚੇ ਵੀ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਦੋਸਤੋ, ਮੈਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਧੀ ‘ਆਕਰਸ਼ਣਾ ਸਤੀਸ਼’ ਨੇ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮਹਿਜ਼ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ 7-7 ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਆਕਰਸ਼ਣਾ’ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉੱਥੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ‘ਕਲਰਿੰਗ ਬੁੱਕਸ’ ਮੰਗੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਪਿਆਰੀ ਗੁੱਡੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਛੂਹ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸੇ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਧੀ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤਵੰਦ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੱਤ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ 6 ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ’ਆਕਰਸ਼ਣਾ’ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦਾ ਯੁੱਗ ਡਿਜੀਟਲ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਈ-ਬੁੱਕਸ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ -

            ਜੀਵੇਸ਼ੁ ਕਰੁਣਾ ਚਾਪਿ, ਮੈਤ੍ਰੀ ਤੇਸ਼ੁ ਵਿਧਿਯਤਾਮ।

ਭਾਵ, ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦਇਆ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਓ। ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਹ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸੰਭਵ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਬਾਘਾਂ, ਚੀਤਿਆਂ ਅਤੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਹੋਰ ਉਪਰਾਲੇ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਉਪਰਾਲਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ, ਸੁਖਦੇਵ ਭੱਟ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ਕੋਬਰਾ। ਇਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖਤਰਨਾਕ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ’ਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਇਕ ਕਾਲ ‘ਤੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ’ਚ ਜੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟੀਮ ਹੁਣ ਤੱਕ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਅ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖਤਰਾ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਟੀਮ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਆਟੋ ਡਰਾਈਵਰ ਐੱਮ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਵੀ ਚੇਨਈ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 25-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੂਤਰ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਜਿਵੇਂ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਸਿਹਤ ਆਦਿ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਪੈਸਾ ਵੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਚ ਡਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੋਸਤੋ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੇਕ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਰਾਹਤ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਦਾ ਦੌਰ ਵੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਫਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ’ਚ ਪਰੋਂਦੀ ਹੈ। ਯੂ.ਪੀ. ਸੰਭਲ ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਨੇ ਫਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਖੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਇੱਥੇ 70 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿੰਡ ਹਨ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੰਭਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ‘ਸੋਤ’ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਅਮਰੋਹਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸੰਭਲ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਬਦਾਯੂੰ ਤੱਕ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਨਦੀ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਹਾਅ ਘਟਦਾ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਹ ਨਦੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਨਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਸੰਭਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੋਤ ਨਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ 70 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸੋਤ ਨਦੀ ਦੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਾਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ’ਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਦੀ ਮਾਰਗ ਦਾ ਪੁਨਰਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਰੰਗ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਸੋਤ ਨਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਗਈ। ਇਹ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਂਸ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ। 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੰਬੂਸੀਆ ਮੱਛੀਆਂ ਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਮੱਛਰ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਣ। ਦੋਸਤੋ, ਸੋਤ ਨਦੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਰਤੱਵ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਜਦੋਂ ਇਰਾਦੇ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਹ ਕਈ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਜੰਗਲ ਮਹਿਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਤਨਾਲਾ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਨਵੇਂ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ! ਜਵਾਬ ਹੈ - ਇੱਕ ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ। ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ‘ਸਾਲ’ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ‘ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਨਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਰਾਫਟ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਹੁਨਰ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਗੋਂ ‘ਸਾਲ’ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਹੁਣ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖੁਦ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਜੋ ਕਿ ਦਿਹਾੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੋਈ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਉਜਵਲ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਜੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਘੱਟ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਤੁਸੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਦੇਖੋ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੌਣ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰਾਜਘਾਟ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਬਾਪੂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸਵੱਛਤਾ ਹੀ ਸੇਵਾ ਅਭਿਆਨ’ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਸਵੱਛਤਾ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ- 1 ਅਕਤੂਬਰ ਯਾਨੀ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜੇ ਸਵੱਛਤਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗਲੀ, ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ, ਪਾਰਕ, ਨਦੀ, ਝੀਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਇਸ ਸਫ਼ਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਫ਼ਾਈ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਫਾਈ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਜ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾਦੀ ਦਾ ਕੁਝ ਉਤਪਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀਜ਼ਨ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੋਵੋ। ਕੋਈ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗਾ। ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਦਾ ਮੰਤਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਖਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਭਾਰਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਸਮਾਨ ਹੀ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ ਦਿਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਵੱਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਭਾਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਲਾਭ ਸਾਡੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਾਮਿਆਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਦਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਂਗਾ, ਨਵਰਾਤਰੀ ਅਤੇ ਦੁਸਹਿਰਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਹਰ ਤਿਉਹਾਰ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਰਹਿਣ, ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁੱਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਫੇਰ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ, ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਾਮਯਾਬੀਆਂ ਨਾਲ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ, ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰ

ਨਵਾਦ ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨ, ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਅਗਸਤ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਦੇ ਏਦਾਂ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਦੋ-ਦੋ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਇਆ ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਵਣ ਯਾਨੀ ਮਹਾਸ਼ਿਵ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਉਤਸਵ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਉਤਸਵ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਚੰਦਰਯਾਨ ਨੂੰ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਪਰ ਪਹੁੰਚਿਆਂ 3 ਦਿਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਘੱਟ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੰਗਤੀਆਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ :

ਆਸਮਾਨ ਮੇਂ ਸਿਰ ਉਠਾ ਕਰ

ਘਨੇ ਬਾਦਲੋਂ ਕੋ ਚੀਰ ਕਰ

ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਾ ਸੰਕਲਪ ਲੇ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

ਦ੍ਰਿੜ ਨਿਸ਼ਚੇ ਕੇ ਸਾਥ ਚਲ ਕਰ

ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੋ ਪਾਰ ਕਰ

ਘੋਰ ਅੰਧੇਰੇ ਕੋ ਮਿਟਾਨੇ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

ਆਸਮਾਨ ਮੇਂ ਸਿਰ ਉਠਾ ਕਰ

ਘਨੇ ਬਾਦਲੋਂ ਕੋ ਚੀਰ ਕਰ

ਅਭੀ ਤੋ ਸੂਰਜ ਉਗਾ ਹੈ।

(आसमान में सिर उठाकर

घने बादलों को चीरकर

रोशनी का संकल्प ले

अभी तो सूरज उगा है।

दृढ़ निश्चय के साथ चलकर

हर मुश्किल को पार कर

घोर अंधेरे को मिटाने

अभी तो सूरज उगा है।

आसमान में सिर उठाकर

घने बादलों को चीरकर

अभी तो सूरज उगा है।)

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨ, 23 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਕੁਝ ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਪਰ ਵੀ ਉੱਗਦੇ ਹਨ। ਮਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਸ ਸਪਿਰਿਟ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਜਿੱਤਣਾ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਥ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ Women Led Development ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਮਹਿਲਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰਯਾਨ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵੀ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਮੈਨ ਸਾਇੰਟਿਸਟ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਿਸਟਮਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮੈਨੇਜਰ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਅਹਿਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲ਼ੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਹੁਣ ਅਨੰਤ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੁਲਾੜ ਨੂੰ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਜਦ ਇੰਨੀਆਂ ਸਸ਼ਕਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਬਣਨ ਤੋਂ ਭਲਾ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਇੰਨੀ ਉੱਚੀ ਉਡਾਣ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਹਨ। ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਸੈਕਟਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਾਰਟਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ’ਚ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵੀ ਮਿਲੀ। ਇਹੀ ਚੰਦਰਯਾਨ-3 ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸਾਡਾ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਏਦਾਂ ਹੀ ਅਣਗਿਣਤ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਜੀ-20 ਲੀਡਰ ਸਮਿਟ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ 40 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗਲੋਬਲ ਆਰਗੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨਜ਼ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੀ-20 ਸਮਿਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਜੀ-20 ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਨਕਲੂਸਿਵ ਫੋਰਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਅਫਰੀਕੀ ਯੂਨੀਅਨ ਵੀ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਸ ਅਹਿਮ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਸਾਥੀਓ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬਾਲੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ। ਦੇਸ਼ ਦੇ 60 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 200 ਬੈਠਕਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੀ-20 ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਵੇਖ ਕੇ, ਸਾਡੀ ਵਾਇਬ੍ਰੈਂਟ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਸੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਪੀਪਲਜ਼ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ। ਜੀ-20 ਦੇ ਜੋ 11 ਅੰਗੇਜ਼ਮੈਂਟ ਗਰੁੱਪਸ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕੈਡਮੀਆਂ, ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਨੌਜਵਾਨ, ਮਹਿਲਾਵਾਂ, ਸਾਡੇ ਸਾਂਸਦ, Entrepreneurs ਅਤੇ ਅਰਬਨ ਐਡਮਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੋ-ਦੋ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜੀ-20 ਕੁਇਜ਼ ਵਿੱਚ 800 ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਲੰਬਾਨੀ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 450 ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੇ ਕਰੀਬ 1800 ਯੂਨੀਕ ਪੈਚਿਸ ਦਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਕਲੈਕਸ਼ਨ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਕਰਾਫਟਸ ਮੈਨਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਹੋਏ ਸਾੜ੍ਹੀ Walkathon ਵਿੱਚ 15 ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ 15000 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾਲ ਸੂਰਤ ਦੀ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਇੰਡਸਟਰੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਿਆ ਹੀ, ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਨੂੰ ਵੀ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਲ ਲਈ ਗਲੋਬਲ ਹੋਣ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਦੀ ਬੈਠਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਆਓ, ਮਿਲ ਕੇ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਈਏ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਈਏ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਐਪੀਸੋਡ ’ਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਕਸਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਖੇਡਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਿਰੰਤਰ ਨਵੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਰਚਮ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੈਸਟ ਐਵਰ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੁਲ 26 ਪਦਕ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 11 ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਸਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ 1959 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਮੈਡਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 18 ਤੱਕ ਹੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 18, ਜਦ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ 26 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਇਸ ਲਈ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ। ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੇ ਆਰਚਰੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਅਸਾਮ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਮਲਾਨ ਨੇ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ’ਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਨੇ ਰੇਸਵਾਕ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਅਭਿਦੰਨਿਯਾ ਨੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀਓ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਟੀਮ, ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਗਤੀ, ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ 2 ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਜਦ ਇੱਥੋਂ ਗਏ, ਉਦੋਂ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕੀ? ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਪ੍ਰਗਤੀ : ਸਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਊਡ ਫੀਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਮੈਂ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਝੰਡਾ ਇੰਨਾ ਕੁ ਉੱਚਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲਡ ਫਾਈਟ ’ਚ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੂਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰਿਗਰੈੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਇਹੀ ਸੀ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਹੀ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਫਾਈਟ ਨੂੰ ਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹੀ ਪੋਡੀਅਮ ਉੱਪਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੋਮੈਂਟ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਾਊਡ ਫੀਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਤਲਬ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਫਿਜ਼ੀਕਲੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਬਲਮ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਆਏ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਬੜਾ ਇੰਸਪਾਇਰਿੰਗ ਹੈ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੁਹਾਨੂੰ?

ਪ੍ਰਗਤੀ : ਸਰ! 5 ਮਈ, 2020 ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਰ ਬ੍ਰੇਨ ਹੈਮਰੇਜ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਉੱਪਰ ਸੀ, ਕੁਝ ਕੰਫਰਮੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਚਾਂਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਬਚਾਂਗੀ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਂਗੀ। ਬਟ! ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਹਿੰਮਤ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਐਰੋ ਚਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਭਗਵਾਨ ਦਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾਕਟਰ ਦਾ, ਫਿਰ ਆਰਚਰੀ ਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਅਮਲਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਅਮਲਾਨ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਐਥਲੈਟਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਚੀ ਕਿਵੇਂ ਡਿਵੈਲਪ ਹੋਈ?

ਅਮਲਾਨ : ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ 

ਅਮਲਾਨ : ਸਰ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਨੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਬਟ! ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਮਲਾਨ ਤੈਨੂੰ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕੰਪੈਟੀਸ਼ਨ ’ਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਚਲੋ ਠੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦ ਮੈਂ ਸਟੇਟ ਮੀਟ ਖੇਡੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਿਆ, ਹਾਰ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਮੈਂ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਏਦਾਂ ਹੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਹੁਣ ਮਜ਼ਾ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਵਧ ਗਈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਮਲਾਨ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ?

ਅਮਲਾਨ : ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੈਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਈਂ ਰੈੱਡੀ ਸਰ ਦੇ ਅੰਡਰ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਵੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਤੁਸੀਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੇਸਵਾਕ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਪੋਰਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕਿੱਲਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੈਰੀਅਰ ਕਿੱਥੋਂ-ਕਿੱਥੋਂ ਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ।

ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ : ਮੇਰਾ ਜਿਵੇਂ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਮਤਲਬ ਕਾਫੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ 5 ਜੱਜ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਭਾਗ ਵੀ ਲਈਏ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੋਡ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੰਪ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਗੋਡਾ ਮੋੜਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੋ ਵਾਰਨਿੰਗ ਵੀ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਪੀਡ ਉੱਪਰ ਏਨਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਟੀਮ ਮੈਡਲ ਤਾਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਥੋਂ ਜਿੱਤਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਇੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੀ, ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਭਰਾ ਵਗੈਰਾ ਸਭ ਠੀਕ ਹਨ?

ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ, ਸਭ ਵਧੀਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਤਲਬ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮੋਟੀਵੇਟ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਸੱਚੀ ਸਰ, ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਰਲਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਰਗੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇੰਨੀ ਸਪੋਰਟ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਗੇਮ ’ਚ ਵੀ ਮਤਲਬ ਅਸੀਂ ਟਵੀਟ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਟਵੀਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤੇ ਹਨ, ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਓਲੰਪਿਕਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇੰਨਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਬੜਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਅਭਿਦੰਨਯਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਅਭਿਦੰਨਯਾ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਦੱਸੋ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ।

ਅਭਿਦਨਯਾ : ਸਰ ਮੈਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 25 ਐੱਮ. ਸਪੋਰਟਸ ਪਿਸਟਲ ਅਤੇ 10 ਐੱਮ. ਏਅਰ ਪਿਸਟਲ ਦੋਵੇਂ ਈਵੈਂਟ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਟੀਚਰ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ 2015 ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤੀ, ਉਦੋਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਿਲਦੀਆਂ। ਬੱਸ ਤੋਂ ਟਰੈਵਲ ਕਰਕੇ ਵਡਗਾਂਵ ਤੋਂ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਜਾਣ ਲਈ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਵੀ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਅਤੇ 4 ਘੰਟੇ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 6-7 ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਕੂਲ ਵੀ ਮਿਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੇਟਾ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ-ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਰੇਂਜ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਮਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਗੇਮਸ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੇਮਸ ਕਰਦੀ ਸੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਰੁਚੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਫਾਇਨੈਂਸ਼ਲ ਸਪੋਰਟ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੀ-ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮੈਡਲ ਵੀ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਤਾਈਕਵਾਂਡੋ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਲੈਕ ਬੈਲਟ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਾਕਸਿੰਗ, ਜੂਡੋ ਅਤੇ ਫੈਂਸਿੰਗ, ਡਿਸਕਸ ਥਰੋ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੇਮਸ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਮੈਂ 2015 ’ਚ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਫਿਰ 2-3 ਸਾਲ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਟਰਗਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਸਟ ਟਾਈਮ ਮੇਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ’ਚ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਕਾਂਸੀ ਮੈਡਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉੱਧਰੋਂ ਦਰਅਸਲ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਿਆ। ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਸਕੂਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਰੇਂਜ ਬਣਵਾਈ, ਫਿਰ ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਣੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ। ਉੱਥੇ ਗਗਨ ਨਾਰੰਗ ਸਪੋਰਟਸ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਗਨ ਫਾਰ ਗਲੋਰੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸੇ ਦੇ ਅੰਡਰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਗਗਨ ਸਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਗੇਮ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਤੁਸੀਂ ਚਾਰੋ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਵੇ, ਅਮਲਾਨ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰਿਯੰਕਾ ਹੋਵੇ, ਅਭਿਦੰਨਯਾ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਾਂਗਾ।

ਅਮਲਾਨ : ਸਰ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਸਰ!

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੀ,

ਅਮਲਾਨ : ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਪੋਰਟਸ ਕਿਹੜਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਸਰ?

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਖੇਡ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਿੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪਰ ਹਾਕੀ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਕਬੱਡੀ, ਖੋ-ਖੋ ਇਹ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖੇਡਾਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਰਚਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਵਧੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਯੂਥ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਭਾਵ ਸੀ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰੋਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਜੋ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੀਵੇਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਦੱਸੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ/ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਰਚਾ ’ਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚਲੋ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ, ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਸ ਵਾਰ 15 ਅਗਸਤ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਨੇ ‘ਸਬਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੇਖੀ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੇ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਅਭਿਯਾਨ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਹਰ ਮਨ ਤਿਰੰਗਾ’ ਅਭਿਯਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣੇ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗੇ ਖਰੀਦੇ। ਡੇਢ ਲੱਖ ਡਾਕਘਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਤਿਰੰਗੇ ਵੇਚੇ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ, ਬੁਨਕਰਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸੈਂਕੜੇ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਪੋਸਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਤਕਰੀਬਨ 5 ਕਰੋੜ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਸਾਲ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 10 ਕਰੋੜ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਭਿਯਾਨ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹਰ ਘਰ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਅਭਿਯਾਨ ਚਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿੱਟੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਪੱਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਣ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੂਰਨਿਮਾ ਇਸ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਰਵੇਭਯ : ਵਿਸ਼ਵ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ-ਦਿਵਸਸਯ ਹਾਰਦਯ : ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ:

(सर्वेभ्य: विश्व-संस्कृत-दिवसस्य हार्द्य: शुभकामना:)

ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਂਭਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯੋਗ, ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਯੋਗ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਫੌਰ ਬੁਧਿਜ਼ਮ ਵਰਗੇ ਕਈ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਰਤੀ’ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਯਾਨ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ 10 ਦਿਨ ਦੇ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਭਾਸ਼ਣ ਸ਼ਿਵਰ’ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਦਾ ਭਾਵ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਤਿੰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਸੈਂਟਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਆਈ. ਆਈ. ਟੀਐੱਸ ਅਤੇ ਆਈਆਈਐੱਮਐੱਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੇਂਦਰ ਕਾਫੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਕਸਰ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ, ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ। ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਸ਼ਕਤ ਮਾਧਿਅਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਡੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਚਿਰ ਪੁਰਾਤਨ ਭਵਯ ਵੈਭਵ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ। 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਤੇਲੁਗੂ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਅੰਦਰਿਕੀ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਨੋਤਸਵ ਸ਼ੁਭਾਕਾਂਕਸ਼ਲੁ।

(अन्दरिकी तेलुगू भाषा दिनोत्सव शुभाकांक्षलु।)

ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਲੁਗੂ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈਆਂ। ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਈ ਅਨਮੋਲ ਰਤਨ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੇਲੁਗੂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਲਾਭ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕਈ ਐਪੀਸੋਡਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਉੱਪਰ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਦੇਖਣਾ, ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਣਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਅਨੁਭਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਰਨਣ ਕਰ ਦੇਵੇ ਪਰ ਅਸੀਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਕੋਈ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਿਊਟੀ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ ਛਾਣ ਲਈਏ ਪਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਬਿਹਤਰੀਨ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।

ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਫਿਸ ਵਿੱਚ ਡਰਾਈਵਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਕਰੀਬਨ 17 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sightseeing Wing ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਲੋਕ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਟਰਿੱਪ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਸੈਲਾਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਬੰਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਸੇਕੀ ਟੈਂਕ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਰਾਬ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਧਾਉਣ ਉੱਪਰ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੇ ਇਸ ਜਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਮਿਲੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਧਨਪਾਲ ਜੀ ਦਾ ਮਨ ਅਜਿਹਾ ਰਮਿਆ, ਅਜਿਹਾ ਰਮਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਪੀਗ੍ਰਾਫੀ ਭਾਵ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਡਿਪਲੋਮਾ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਛਾਨਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੁਣ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰਾਇਨ ਡੀ, ਖਾਰਪ੍ਰਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ Speleology ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੰਟਰਸਟ ਉਦੋਂ ਜਾਗਿਆ, ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਟੋਰੀ ਬੁਕਸ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। 1964 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਐਕਸਪਲੋਰੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 1990 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਅਣਜਾਣ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀ 1700 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ World Cave Map ’ਤੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੇਘਾਲਿਆ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਬ੍ਰਾਇਨ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ Cave Fauna ਯਾਨੀ ਗੁਫਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਡੌਕਿਊਮੈਂਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਇਸ ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ’ਚ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਪਲੈਨ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ Dairy Sector ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਇੰਪੋਰਟੈਂਟ ਸੈਕਟਰ ’ਚੋਂ ਇੱਕ

 ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ’ਚ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਨਾਲ Interesting Intiative ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ, ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਡੇਅਰੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਔਸਤਨ 75 ਲੱਖ ਲੀਟਰ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਡਿਲਿਵਰੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਟੈਂਕਰ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਿਲਕ ਟ੍ਰੇਨਸ (ਟ੍ਰੇਨਾਂ) ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਲੋਡਿੰਗ ਅਤੇ ਅਨਲੋਡਿੰਗ ’ਚ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਲਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਪਾਲਨਪੁਰ ਤੋਂ ਨਿਊ ਰੇਵਾੜੀ ਤੱਕ ਟਰੱਕ-ਓਨ-ਟ੍ਰੈਕ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇ ਟਰੱਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਟ੍ਰੇਨ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਇਸ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਟਰੱਕ-ਓਨ-ਟ੍ਰੈਕ ਸੁਵਿਧਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ’ਚ 30 ਘੰਟੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ਅੰਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ’ਚ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਈਂਧਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੁਕਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਈਂਧਣ ਦਾ ਖਰਚ ਵੀ ਬਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਟਰੱਕਾਂ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਸਾਨ ਬਣਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, Collective Efforts ਨਾਲ ਅੱਜ ਸਾਡੀ Dairies ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਨਾਸ ਡੇਅਰੀ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਰਖਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀਡਬਾਲ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਅਭਿਯਾਨ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਮਿਲਕ ਯੂਨੀਅਨ ਸਾਡੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਰਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ Manure Management ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਮਾਲਾਬਾਰ ਮਿਲਕ ਯੂਨੀਅਨ ਡੇਅਰੀ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਗ ਹਨ ਜੋ ਡੇਅਰੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ Diversify ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੋਟਾ ’ਚ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਅਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਇਓਗੈਸ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਰਚ ਵੀ ਕਰੀਬ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਡੇਅਰੀਆਂ, ਬਾਇਓਗੈਸ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ Community Driven Value Addition ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਰੈਂਡਸ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨੋ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅੱਜ ਬਸ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਹੁਣ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖੜੀ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਪਰਵ-ਉੱਲਾਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ ਦੇ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ‘ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’ ਇਹ ਅਭਿਯਾਨ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਭਿਯਾਨ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਤਾਂ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇਗੀ। ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਯਤਨਾਂ ਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਜੀ-ਭਰ ਕੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਜੁਲਾਈ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਭਾਵ ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਯਮੁਨਾ ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ’ਚ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਝੱਲਣੀ ਪਈ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਬਿਪਰਜੌਯ ਸਾਈਕਲੋਨ ਵੀ ਆਇਆ ਪਰ ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹਿਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਐੱਨਡੀਆਰਐੱਫ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ, ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਫ਼ਤ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਣ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਓਨੀ ਹੀ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਇਹੀ ਸਮਾਂ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਣੇ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੌਣਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਅਜੇ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਪੂਰੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਜਲ ਸੰਰਖਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਐੱਮ.ਪੀ. ਦੇ ਸ਼ਹਡੋਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਕਰਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਹੁਣੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਕਰਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 100 ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਰੀਚਾਰਜ ਸਿਸਟਮ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਸੁਧਰੇਗਾ। ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 800 ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਰੀਚਾਰਜ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਖ਼ਬਰ ਯੂ.ਪੀ. ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ’ਚ 30 ਕਰੋੜ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਨ-ਜਾਗਰਣ ਦੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੀ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਵਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਹੀਨਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਮਹਾਦੇਵ ਦੀ ਸਾਧਨਾ-ਆਰਾਧਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਵਣ ਹਰਿਆਲੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਵਣ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਵਣ ਦੇ ਝੂਲੇ, ਸਾਵਣ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ, ਸਾਵਣ ਦੇ ਉਤਸਵ, ਭਾਵ ਸਾਵਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਉੱਲਾਸ (ਖੁਸ਼ੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੀ ਇਸ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਵਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਆਰਾਧਨਾ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਭਗਤ, ਕਾਂਵੜ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਵਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 12 ਜੋਤੀ ਲਿੰਗਾਂ ’ਚ ਵੀ ਖੂਬ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬਨਾਰਸ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਾਸ਼ੀ ’ਚ ਹਰ ਸਾਲ 10 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੈਲਾਨੀ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਯੁੱਧਿਆ, ਮਥੁਰਾ, ਉਜੈਨ ਵਰਗੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚੰਗਾ ਗੁਜਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜਨ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦੋ ਅਮਰੀਕਨ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਆਏ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੇ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤੇ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਇਹ ਖੁਦ ਵੀ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਇਸ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਭੋਲੇਨਾਥ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਮੂਲ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਹੈ, Charlotte Shopa  (ਸ਼ਾਰਲੋਟ ਸ਼ੋਪਾ)। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦ ਮੈਂ ਫਰਾਂਸ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਸ਼ਾਰਲੋਟ ਸ਼ੋਪਾ ਇੱਕ ਯੋਗ ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰ ਹਨ, ਯੋਗ ਟੀਚਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 100 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੈਂਚਰੀ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਿਛਲੇ 40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਯੋਗ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਇਸ ਉਮਰ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਯੋਗ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੋਗ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿਹਰਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰੀਏ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 18 ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਉੱਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਆਕਰਸ਼ਕ ਚਿੱਤਰ ਕਥਾਵਾਂ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਬੂੰਦੀ ਸ਼ੈਲੀ, ਨਾਥਦੁਆਰਾ ਸ਼ੈਲੀ, ਪਹਾੜੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਸ਼ੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਨਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਜੈਨ ਦੇ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਭਾਵ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਉਜੈਨ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਮਹਾਕਾਲ ਮਹਾਲੋਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੈਵੀ ਸਥਾਨ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕੋਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਉਜੈਨ ’ਚ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੋਖੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੈ, ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਰਾਜਕੋਟ ਦੇ ਇੱਕ ਆਰਟਿਸਟ ਪ੍ਰਭਾਤ ਸਿੰਘ ਮੋਡਭਾਈ ਬਰਹਾਟ ਜੀ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਪੇਂਟਿੰਗ ਛਤਰਪਤੀ ਵੀਰ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉੱਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਆਰਟਿਸਟ ਪ੍ਰਭਾਤ ਭਾਈ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਰਾਜ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੁਲਦੇਵੀ ਤੁਲਜਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕਈ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ Ecology, Flora, Fauna, Bio Diversity ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਪੈਸ਼ਲਾਈਜ਼ਡ ਸਬਜੈਕਟ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਐਕਸਪਰਟਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਵਾਡਾਵੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਸੁਰੇਸ਼ ਰਾਘਵਨ ਜੀ, ਰਾਘਵਨ ਜੀ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕਲਾ ਅਤੇ ਕੈਨਵਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਰਾਘਵਨ ਜੀ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਗੇ। ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਲੌਰਾ ਅਤੇ ਫੌਨਾ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗਸ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਡਾਕੂਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਰਜਨਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ, ਓਰਚਿਡਸ ਦੀ ਪੇਂਡਿੰਗਸ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜੋ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ਉੱਪਰ ਹਨ। ਕਲਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਬਾਤ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕ੍ਰੇਜ਼ ਦਿਖਿਆ, ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਲੱਭ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਭਾਵ ਦਿਖਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਈਆਂ ਇਹ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਢਾਈ ਸੌ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਤਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਟੈਰਾਕੋਟਾ, ਸਟੋਨ, ਮੈਟਲ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸੈਂਡਸਟੋਨ ਸਕਲਪਚਰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਹ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਅਪਸਰਾ ਦੀ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਤਾ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੈ। ਚੋਲ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਮੁਰਗਨ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤਾਂ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਕਾਂਸੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਲਲਿਤ ਆਸਣ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਉਮਾ-ਮਹੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਨੰਦੀ ਉੱਪਰ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥਾਂਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਸੂਰਿਆ ਦੇਵ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲੈਣਗੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੈਂਡਸਟੋਨ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੈ। ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਪੈਨਲ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। 16ਵੀਂ-17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪੈਨਲ ਦਾ ਸਬੰਧ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਹੈ।

 
ਸਾਥੀਓ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਨਾਮ ਲਏ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਇਸ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2016 ਅਤੇ 2021 ’ਚ ਵੀ ਜਦ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਕਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਰੋਕਣ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੇਗੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਲਗਾਓ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਰਿਹਾ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਕੀ ਹੈ?

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਤੀ ਮਾਣਾ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ। ਇਹ ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਹ ਤੋਹਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗਦ-ਗਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਖਿਰਕਾਰ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜ-ਪੱਤਰਾਂ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਲ਼ੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਵੀ ਤਾਂ ਇਸੇ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇਵ-ਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਇਸ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਸੋਹਣੀਆਂ-ਸੋਹਣੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਣਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਯੂਨੀਕ ਯਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਵ-ਭੂਮੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਲ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਖਰੀਦਣ। ਇਸ ਦਾ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ ਕਾਫੀ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਪਰ ਖਰੀਦ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਰਾਸਤ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਭਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।

ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭੋਜ-ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਿਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਿੰਡ ਮੰਨ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਰ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੋਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਕਰਕੇ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੱਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸ਼ ਸਹਿਯੋਗੀ ਜਾਂ ਮਹਿਰਮ ਦੇ ਬਿਨਾ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 100-50 ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਮਹਿਰਮ ਹੱਜ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ, ਬਿਨਾ ਮਹਿਰਮ ਹੱਜ ਉੱਪਰ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੁਮੈਨ ਕੁਆਰਡੀਨੇਟਰਸ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਜ ਪਾਲਿਸੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਜ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਜੋ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਈਟਸ ਹੋਣ, High Altitudes ਵਿੱਚ ਬਾਈਕ ਰੈਲੀਆਂ ਹੋਣ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕਲ ਕਲੱਬ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸਪੋਰਟਸ ਗਰੁੱਪ ਹੋਣ, ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਟਰਟੇਨਮੈਂਟ ਦੀ ਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਐਡਵੈਂਚਰ ਦੀ ਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ। ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਇੱਕ Common Cause ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ Common Cause ਹੈ, ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡ੍ਰੱਗਸ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਯਤਨ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਈਟ, ਬਾਈਕ ਰੈਲੀਆਂ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੈਸੇਜ ਨੂੰ ਸਪ੍ਰੈਡ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਲ ਕਲੱਬਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Vada (ਵਾਦਾ) ਕਲੱਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਦਾ ਭਾਵ ਵਿਕਟਰੀ ਅਗੇਂਸਟ ਡ੍ਰੱਗਸ ਅਬਿਊਜ਼ (Victory Against Drugs Abuse)। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਪੋਰਟਸ ਗਰੁੱਪ ਵੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਫਿਟਨੈੱਸ ਉੱਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤੀ ਲਈ ਅਵੇਅਰਨੈੱਸ ਕੈਂਪੇਨ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡ੍ਰੱਗਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਨਾਲ 15 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਅਭਿਯਾਨ ਨਾਲ 11 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਲੱਖ ਕਿਲੋ ਦੀ ਖੇਪ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ 10 ਲੱਖ ਕਿਲੋ ਡ੍ਰੱਗਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਡ੍ਰੱਗਸ ਦੀ ਕੀਮਤ 12000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜੋ ਨਸ਼ਾਮੁਕਤੀ ਦੀ ਇਸ ਨੇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਤਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਡ੍ਰੱਗਸ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ Inspiring Journey ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ Inspiring Journey ਹੈ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ, ਇਹੀ ਤਾਂ ਟਵਿਸਟ ਹੈ। ਐੱਮ.ਪੀ. ਦੇ ਸ਼ਹਡੋਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ ਬਿਚਾਰਪੁਰ, ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਨੂੰ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਿੰਡ ਅੱਜ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਉੱਭਰਦੇ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸ਼ਹਡੋਲ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਿੰਨੀ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਬਣਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੋ-ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ, ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਲੇਅਰ ਅਤੇ ਕੋਚ ਰਈਸ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ। ਰਈਸ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਸਾਧਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਇੱਥੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਇੰਨੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਡ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੰਨਾ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬਿਚਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਲੈਵਲ ਦੇ 40 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੁਣ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਡੋਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ 1200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲੈਵਲ ਉੱਪਰ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਸਾਬਕਾ ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਕੋਚ ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋ ਇੱਕ ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਲਾਕਾ ਜੋ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਸ਼ੇ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨਰਸਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ‘ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਉੱਥੇ ਰਾਹ’। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ, ਤ੍ਰਾਸ਼ਣ ਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 2 ਲੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੱਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਧ ਕੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਜੇ ਸਨ, ਵਿਵਿਧਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਵੀ ਰਹੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਸੰਖਿਆ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਦਿਲਚਸਪ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਰਾਈਟਰਸ ਮੀਟ ਦਾ ਆਯੋਜਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵੇਖੀ ਗਈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਿਰੂਪਤੀ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਲਿਆਂ ਦਾ, ਫੋਰਟਸ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕੈਂਪੇਨ ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਭਾਵ ਫੋਰਟਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆਈਆਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਜਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ, 15 ਅਗਸਤ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਵੀਰ-ਵੀਰਾਂਗਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਅਭਿਯਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਅਮਰ ਬਲੀਦਾਨੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੱਢੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਤੋਂ, ਕੋਣੇ-ਕੋਣੇ ਤੋਂ 7500 ਕਲਸ਼ਾਂ ’ਚ ਮਿੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇਗੀ। ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਆਏਗੀ। 7500 ਕਲਸ਼ਾਂ ’ਚ ਆਈ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਫਿਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਟਿਕਾ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇਗੀ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਤੋਂ ਅਗਲੇ 25 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਲਈ ਪੰਚ ਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ‘ਮੇਰੀ ਮਾਟੀ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼’ ਅਭਿਯਾਨ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਚ ਪ੍ਰਣਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਵੀ ਚੁੱਕਾਂਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਸੈਲਫੀ ਨੂੰ yuva.gov.in ਉੱਪਰ ਜ਼ਰੂਰ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰਿਓ। ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ ਅਭਿਯਾਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰ ਘਰ ’ਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਣਗਿਣਤ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਬਸ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਅਸੀਂ 15 ਅਗਸਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਂਗੇ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇਸੇ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।  ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਉਂਝ ਤਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਐਤਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਭੱਜਦੌੜ ਵੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵਾਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਨਤਾ-ਜਨਾਰਦਨ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ, ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ, ਮੇਰੀ ਊਰਜਾ ਵੀ ਵਧਦੀ ਰਹੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਰੋਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕੀਤਾ, ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਵਧੀਆ ਕੀਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਗਦ-ਗਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਕਸ਼ ਹੋਵੇ, ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਚੁਣੌਤੀ ਹੋਵੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਬਲ, ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿਰੇ ’ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਸਾਇਕਲੋਨ ਆਇਆ। ਤੇਜ਼ ਚਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ, ਤੇਜ਼ ਬਾਰਿਸ਼ ਸਾਇਕਲੋਨ ‘ਬਿਪਰਜੌਯ’ (Cyclone Biparjoy) ਨੇ ਕੱਛ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲੇਕਿਨ ਕੱਛ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਿਸ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਖਤਰਨਾਕ ਸਾਇਕਲੋਨ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕੱਛ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਯਾਨੀ ਆਸ਼ਾੜੀ ਬੀਜ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਸੰਯੋਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਸ਼ਾੜੀ ਬੀਜ ਕੱਛ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਕੱਛ ਆਉਂਦਾ-ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੱਛ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਨਿਸ਼ਚੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭੁਚਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕੱਛ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਕਦੇ ਉੱਠ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗਾ, ਅੱਜ ਉਹੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਸਾਇਕਲੋਨ ‘ਬਿਪਰਜੌਯ’ ਨੇ ਜੋ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕੱਛ ਦੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਭਰ ਜਾਣਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਲੇਕਿਨ ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਜੋ ਤਾਕਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਜ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ - ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ‘ਕੈਚ ਦ ਰੇਨ’ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਲ-ਸੰਭਾਲ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜੀ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ, ਯੂਪੀ ਦੇ ਬਾਂਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਯਾਦਵ ਜੀ। ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਯਾਦਵ ਜੀ ਲੁਕਤਰਾ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਬਾਂਦਾ ਅਤੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਇਲਾਕੇ ’ਚ 40 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਲਾਬ ਬਣਵਾਏ ਹਨ। ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ - ‘‘ਖੇਤ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ।’’ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਸੁਧਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਯੂਪੀ ਦੇ ਹਾਪੁੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਗਾਇਬ ਹੋਈ ਨਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੀਮ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਨਦੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ ਸਥਾਨਕ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜਨਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਖਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਠਾਣੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨ ਨਾਲ ਹੁਣ ‘ਨੀਮ ਨਦੀ’ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਿਊਂਦੀ ਹੋਣ ਲਗੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਨਦੀ, ਨਹਿਰ, ਸਰੋਵਰ, ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਜਲ-ਸਰੋਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਜੇ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ’ਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੋਕੇ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਥੇ ਨਿਲਵੰਡੇ ਡੈਮ (Nilwande Dam) ਦੀ ਨਹਿਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁਣ ਪੂਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਸਟਿੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਈਆਂ, ਉਹ ਵਾਕਈ ਹੀ ਭਾਵੁਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਇੰਝ ਝੂਮ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਹੋਲੀ-ਦਿਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਹੋਵੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੌਸ਼ਲ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਲ-ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਨੇਵੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਗੌਰਵ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਲਦੁਰਗ, ਇੰਨੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਦੇ 350 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪਰਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 2014 ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਜਾਣ, ਉਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੌਸ਼ਲ ਨੂੰ ਜਾਣੀਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਮਾਣ ਦਾ ਬੋਧ ਵੀ ਜਾਗੇਗਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਉਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗਲਹਿਰੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਰਾਮਸੇਤੂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਈ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਜਦੋਂ ਨੀਅਤ ਸਾਫ ਹੋਵੇ, ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੋਈ ਵੀ ਲਕਸ਼ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਭਾਰਤ ਵੀ ਅੱਜ ਇਸੇ ਨੇਕ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ - ਟੀ.ਬੀ. ਦੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਪਦਿਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਸੰਕਲਪ ਕੀਤਾ ਹੈ 2025 ਤੱਕ ਟੀ.ਬੀ. ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ - ਲਕਸ਼ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਟੀ.ਬੀ. ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਹੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਅੱਜ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਟੀ.ਬੀ. ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਪਦਿਕ ਰੋਗ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਤੋਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਕਸ਼ੈ ਮਿੱਤਰਾਂ (Nikshay Mitras) ਨੇ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਿਕਸ਼ੈ ਮਿੱਤਰ (Nikshay Mitra) ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡ-ਦੇਹਾਤ ਵਿੱਚ, ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਟੀ.ਬੀ. ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਜੋ ਟੀ.ਬੀ. ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ ਹਨ। ਇਹ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 10 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੀ.ਬੀ. ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਲਗਭਗ 85 ਹਜ਼ਾਰ ਨਿਕਸ਼ੈ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਸਰਪੰਚਾਂ ਨੇ, ਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਟੀ.ਬੀ. ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ।

ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਕਸ਼ੈ ਮਿੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਦੀਕਰ ਸਿੰਘ ਮੇਵਾੜੀ ਜੀ ਨੇ ਟੀ.ਬੀ. ਦੇ 6 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਕਿਨੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਕਸ਼ੈ ਮਿੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਟੀ.ਬੀ. ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਟੀ.ਬੀ. ਮੁਕਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਊਨਾ ਦੀ 7 ਸਾਲ ਦੀ ਬੇਟੀ ਨਲਿਨੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਮਾਲ ਵੇਖੋ, ਬਿਟੀਆ ਨਲਿਨੀ ਆਪਣੀ ਪੌਕਿਟ ਮਨੀ ਨਾਲ ਟੀ.ਬੀ. ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲਕ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਐੱਮ.ਪੀ. ਦੇ ਕਟਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਡਾਇਮੰਡ ਹਾਰਬਰ ਦੇ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਬਸ਼ਵਰ ਮੁਖਰਜੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਕੁਝ ਵੱਖ ਹੀ ਬੱਚੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੋਲਕ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਟੀ.ਬੀ. ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਣ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਵੀ ਹਨ। ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੁਆਗਤ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਵੀ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ - ਜਪਾਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਮਿਆਵਾਕੀ, ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਉਪਜਾਊ ਨਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਿਆਵਾਕੀ ਤਕਨੀਕ ਉਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਆਵਾਕੀ ਜੰਗਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ 2-3 ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਰਾਫੀ ਰਾਮਨਾਥ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਦਰਅਸਲ ਰਾਮਨਾਥ ਜੀ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਾਰੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹਰਬਲ ਗਾਰਡਨ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਗਾਰਡਨ ਹੁਣ ਇੱਕ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਜ਼ੋਨ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਫੀ ਜੀ ਨੇ ਮਿਆਵਾਕੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੰਨੀ ਫੋਰੈਸਟ ਯਾਨੀ ਛੋਟਾ ਜੰਗਲ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ - ‘ਵਿਦਯਾਵਨਮ’ ਹੁਣ ਇੰਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਾਮ ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਹੀ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਵਿਦਯਾਵਨਮ। ਰਾਮਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ‘ਵਿਦਯਾਵਨਮ’ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਚ 115 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ 450 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ, ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ - ਕਾਫੀ ਭੀੜ ਉਮੜਦੀ ਹੈ। ਮਿਆਵਾਕੀ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵੜੀਆ, ਏਕਤਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਆਵਾਕੀ ਜੰਗਲ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕੱਛ ਵਿੱਚ ਵੀ 2001 ਦੇ ਭੁਚਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ’ਚ ਮਿਆਵਾਕੀ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਵਨ (Smriti-Van) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੱਛ ਵਰਗੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਾ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਬਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਾਵਾਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਆਵਾਕੀ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਾ ਹੈ ਕਿ ਲਖਨਊ ਦੇ ਅਲੀਗੰਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਮਿਆਵਾਕੀ ਬਾਗ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 4 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ 60 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੰਗਲਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਿੰਗਾਪੁਰ, ਪੈਰਿਸ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ’ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮਿਆਵਾਕੀ ਪੱਧਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਸਵੱਛ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਵਧਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੇ ਕਾਰਣ ਤੇ ਕਦੇ ਜੀ-20 ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ‘ਨਾਦਰੂ’ ਮੁਲਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਾਂ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਥੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕਮੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਡੇਅਰੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਭੈਣ ਹੈ - ਇਸ਼ਰਤ ਨਬੀ, ਇਸ਼ਰਤ ਇੱਕ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮੀਰ ਸਿਸਟਰਸ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮ ਤੋਂ ਹਰ ਦਿਨ ਲਗਭਗ 150 ਲਿਟਰ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਿੱਕਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਸੋਪੋਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ - ਵਸੀਮ ਅਨਾਇਤ, ਵਸੀਮ ਦੇ ਕੋਲ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਸ਼ੂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਦਿਨ 200 ਲਿਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨ ਆਬਿਦ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਡੇਅਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਖੂਬ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਜ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਾਢੇ 5 ਲੱਖ ਲਿਟਰ ਦੁੱਧ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਫੈਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ-ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ 500 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੇਅਰੀ ਯੂਨਿਟ ਲਗੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੀ ਡੇਅਰੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹਰ ਹਿੱਸਾ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕੋਈ ਵੀ ਲਕਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਖੇਡ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੂਮੈਨਸ ਜੂਨੀਅਰ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਜਿੱਤ ਕੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਸਾਡੀ ਮੈਨਸ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਨੇ ਵੀ ਜੂਨੀਅਰ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ। ਜੂਨੀਅਰ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਰਲਡ ਕੱਪ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੀ ਜੂਨੀਅਰ ਟੀਮ ਨੇ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਨੇ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕੁਲ ਜਿੰਨੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 20 ਫੀਸਦੀ ਇਕੱਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖਾਤੇ ’ਚ ਆਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਅੰਡਰ-20 ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਮੈਡਲ ਸੂਚੀ ’ਚ, 45 ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਟੌਪ-3 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਯੋਜਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਵੀ ਸੂਚੀ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਖੇਡ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਰਜ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੌਂਗ ਜੰਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਮੁਰਲੀ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਡਾਇਮੰਡ ਲੀਗ ਜਿਹੇ ਵਕਾਰੀ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਮੈਡਲ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੈਡਲ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਸਾਡੀ ਅੰਡਰ-17 ਵੂਮੈਨ ਰੈਸਲਿੰਗ ਟੀਮ ਨੇ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਕੋਚ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡਣ, ਜਿੱਤਣ ਤੇ ਹਾਰ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ’ਚ ਖੂਬ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ 11 ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੀ ਜੈਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪੱਖ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰੇਰਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗੇਮਸ’ ਵਿੱਚ ‘ਰੋਇੰਗ ਮੁਕਾਬਲੇ’ ਵਿੱਚ ਅਸਮ ਦੀ ਕੋਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਨਯਤਮ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਅਜਿਹੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਬਰਕਤਉੱਲ੍ਹਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (Barkatullah University) ਦੀ ਨਿਧੀ ਪਵੱਈਆ ਗੋਡੇ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼ਾਟਪੁੱਟ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ’ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ। ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਪੂਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸ਼ੁਭਮ ਭੰਡਾਰੇ ਨੂੰ ਗਿੱਟੇ ਦੀ ਸੱਟ ਦੇ ਕਾਰਣ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬੰਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੱਥ ਲਗੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਸਟੀਪਲਚੈਸ ਦੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲਿਸਟ ਬਣੇ ਹਨ। ਬਰਦਵਾਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਰਸਵਤੀ ਕੁੰਡੂ ਆਪਣੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮ ਦੀ ਕੈਪਟਨ ਹੈ। ਉਹ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ। ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਟੌਪ ਸਕੀਮ ਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀ ਜਿੰਨਾ ਖੇਡਣਗੇ, ਓਨਾ ਹੀ ਖਿੜਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 21 ਜੂਨ ਵੀ ਹੁਣ ਆ ਹੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ’ਚ ਲੋਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦਾ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਲ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੀ ਥੀਮ ਹੈ - Yoga For Vasudhaiva Kutumbakam ਯਾਨੀ ‘ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ - ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ। ਇਹ ਯੋਗ ਦੀ ਉਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਹਰ ਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ, ਯੂ.ਐੱਨ. ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਜਬ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਅਪਣਾਓ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੁਟੀਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਓ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਵੀ ਯੋਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ 21 ਜੂਨ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਵੈਸੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਮ-ਝਾਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੇਖੋ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੁੜੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਪਰਸੋਂ ਯਾਨੀ 20 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਦੀ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ, ਹਰ ਸਮਾਜ, ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਉਮੜਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਆਸਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਵਨ-ਪੁਨੀਤ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਮੇਰੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸੁਖ-ਸਮ੍ਰਿਧੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਤਿਓਹਾਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਭਵਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਦਿਲਚਸਪ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਾਂਗਾ। ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਭਵਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਜਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲਗੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਰਾਜ ਭਵਨ, ਟੀ.ਬੀ. ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ, ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਹੋਵੇ, ਗੋਆ ਹੋਵੇ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਹੋਵੇ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਕਿਮ ਹੋਵੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜ ਭਵਨਾਂ ਨੇ ਜਿਸ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਲ ਹੈ ਜੋ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਜਨਨੀ ਹੈ, ‘ਮਦਰ ਆਵ੍ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਸੀ’ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ 25 ਜੂਨ ਨੂੰ ਵੀ ਕਦੇ ਭੁਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਉਹੀ ਦਿਨ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਥੋਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਸੀ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ’ਤੇ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਇੰਨਾ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇੰਨੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਮਨ ਕੰਬ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ’ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ‘ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ’ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ Torture of Political Prisoners in India, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਛਪੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਰਖਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀਸ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਗੌਰ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਜ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਮਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਹਰ ਮੋਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖਾ ਤੇ ਅਨਮੋਲ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਵੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਰਤਕੀ ਆਨੰਦਾ ਸ਼ੰਕਰ ਜਯੰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ, ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਉਸ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ‘ਸਟੋਰੀ ਟੈਲਿੰਗ’ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਨੰਦਾ ਸ਼ੰਕਰ ਜਯੰਤ ਨੇ ‘ਕੁੱਟੀ ਕਹਾਣੀ’ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਲਗਾਵ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਲਚਸਪ ਵੀਡੀਓ ਆਪਣੇ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਚੈਨਲ ’ਤੇ ਵੀ ਅੱਪਲੋਡ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਨੰਦਾ ਸ਼ੰਕਰ ਜਯੰਤ ਦੇ ਇਸ ਯਤਨ ਦੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਭਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਖੂਬ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ। ਸੰਤੁਲਿਤ ਖਾਓ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੋ। ਹਾਂ! ਯੋਗਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਹੁਣ ਕਈ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਆਪਣਾ ਹੋਮਵਰਕ ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨ ਦੇ ਲਈ ਬਾਕੀ ਨਾ ਰੱਖਣ। ਕੰਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਰਹੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਦੂਸਰੀ ਸੈਂਚਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਪੈਸ਼ਲ ਸੈਂਚਰੀ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਫਾਈ ਕਰਮੀ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਦਿੱਗਜ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜੋ ਆਪਣਾਪਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਹੈ, ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਾਈਮ ਜ਼ੋਨ ’ਚ, ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾ ਕਿਤੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ। ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦਾ ਉਹ ਵੀਡੀਓ ਵੀ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 100 ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਤਾ ਜੀ ਆਪਣਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਬਾਰੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਾਰੂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਆਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ-ਤੇਲੁਗੂ ਸੰਗਮ ਵੀ ਹੋਇਆ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੋਖਾ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਹੈ, ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ’ਤੇ ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਇੱਕ ਹੈ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਿਆਮਰ ਨਯੋਕੁਮ ਜੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬੇਟੀ ਹੈ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ। ਆਓ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਗਿਆਮਰ ਨਯੋਕੁਮ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ (Gyamar ji) : ਨਮਸਤੇ ਮੋਦੀ ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਜ਼ਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਆਵ੍ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਈਅਰ ’ਚ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਗੈਰਾ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਇਹ ਸਭ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਚਲਿਆ, ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਗਏ ਕਿੱਥੇ, ਕਿਵੇਂ ਗਏ, ਕੀ ਹੋਇਆ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਜੋ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਐੱਨ.ਆਈ.ਟੀ. ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਚ ਖੋਜ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ ਨਾ, ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਮੈਂ ਫਿਰ ਉਸ ਵਿੱਚ, ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਮੇਰਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਰਿਹਾ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕੋਈ ਸਲੈਕਸ਼ਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਜਦੋਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਦੋ ਓਪਸ਼ਨ ਸਨ, ਪਹਿਲਾ ਸੀ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਤਿਰੁਪਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸੀ ਸੈਂਟਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ ਆਪਣਾ ਫਸਟ ਪ੍ਰੈਫਰੈਂਸ, ਸੈਕਿੰਡ ਪ੍ਰੈਫਰੈਂਸ ਮੈਂ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਤਿਰੁਪਤੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲਈ ਸਿਲੈਕਟ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਯਾਤਰਾ? ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਏ ਸੀ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਹਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਰੁਣਾਚਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੋ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਇਹ ਸਭ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਫੋਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਉੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੇਨ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ, ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲਗਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਦੇਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵੀ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਹਨ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸੀਮਾ ’ਤੇ ਜੋ ਸੈਨਿਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਲਣਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਸੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਤਾਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਇੱਕਦਮ ਨਾਲ ਵਧ ਜਾਏਗੀ। ਅੱਛਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵੀ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਂ ਯਾਰ ਇਹ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਾਂ ਇੰਝ ਹੀ ਹੈ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਨਾ, ਉਹ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ ਨਾ ਅਤੇ ਜੋ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਜੋ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਜੋ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭੂਮੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜੋ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੈ ਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ, ਉਹ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਉੱਥੇ ਜੋ ਦੋਸਤ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਵਧਾਈ ਕਿ ਆ ਕੇ ਭੁੱਲ ਗਏ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਵਧਾਈ, ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ...! ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਐਕਟਿਵ ਹੋ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੋਦੀ ਜੀ ਮੈਂ ਐਕਟਿਵ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਲੌਗ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਇਹ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਏ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਤਾਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਕੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪੂਰਾ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਬਲੌਗ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੋਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 25 ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ - ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਗਿਆਮਰ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਮੋਦੀ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਭਾਈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਆਪਣੇਪਨ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਨੰਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਗਿਆਮਰ ਜੀ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਤਾਂ ਬੇਹਤਰੀਨ ਰਿਹਾ। ਆਓ, ਹੁਣ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਬੇਟੀ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਣਾਮ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚੰਗਾ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਮੈਂ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਸਾਸਾਰਾਮ ਨਾਮ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਾਟਸਐਪ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮੈਸੇਜ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਮੈਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਡੀਟੇਲ ਕੱਢੀ ਕਿ ਇਹ ਹੈ ਕੀ? ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਪਲਾਈ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ। ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਉੱਥੋਂ ਘੁੰਮ ਕੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਜਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਈ। ਉਹ ਜੋ ਤਜ਼ਰਬਾ ਮੈਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਉਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਹਿ ਦਿਲ ਨਾਲ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੰਨਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਮੈਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਕਿੱਥੇ ਜੁੜਨਾ ਹੈ? ਉਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਰਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗੂਗਲ ’ਤੇ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨਾਲ ਐਕਸਚੇਂਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਕਾਫੀ ਅਮੀਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆ, ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਫਾਰਮ ਭਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਣਮੱਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਰ ਗਏ ਸੀ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਈ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਯਾਦਗਾਰ ਗੱਲ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹੋਗੇ?ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹਨ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਪੂਰੀ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮਿਲੀ, ਲੇਕਿਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਲਗੀ ਉੱਥੇ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਇਸਰੋ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸਰੋ ਵਿੱਚ ਜਾਈਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਸਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਦੋ ਪਲ ਜੋ ਸਨ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਹੀ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਾਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਉਹ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਪਾਉਂਦਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰ ਪਲ ਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਖਾਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖ ਹੈ, ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਖਾਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਉਹ ਸੈੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਉੱਥੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਗਏ ਸੀ, ਤਾਂ ਸਾਊਥ ਇੰਡੀਅਨ ਪਕਵਾਨ ਸਨ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗਏ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਡੋਸਾ, ਇਡਲੀ, ਸਾਂਬਰ, ਉਤਪਮ, ਵੜਾ, ਉਪਮਾ ਇਹ ਸਭ ਪਰੋਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਟਰਾਈ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਵਾਦ ’ਚ ਵੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਖ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲਗੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਦੋਸਤ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ... ਜੀ ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਰੁਕੇ ਸੀ ਐੱਨ.ਆਈ.ਟੀ. ਤ੍ਰਿਚੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ. ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਸੀਆਈਆਈ ਦਾ ਸਵਾਗਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ। ਕਾਫੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਡੈਲੀਗੇਟਸ ਨਾਲ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ ਜੋ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਬਿਹਾਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਬਲੌਗ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਅਨੁਭਵ ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਸ ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦਾ, ਫਿਰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾਪਨ ਜੋ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਗਤ-ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਇਆ। ਤਮਿਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ, ਤਾਕਿ ਲਿਖੋਗੇ ਤੁਸੀਂ?

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਜ਼ਰੂਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਜੀ : ਜੀ ਥੈਂਕ ਯੂ ਸੋ ਮਚ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਗਿਆਮਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਇਹੀ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਭ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ‘ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ’ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਪਹਿਲ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣ-ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਵਿਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ‘ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ’ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਯੁਵਾ ਸੰਗਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1200 ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ 22 ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜੋ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਸੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸੀਈਓ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਆਗੂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੈਗਪੈਕਰਸ ਦੇ ਵਾਂਗ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਅਤੇ ਵੇਖਣ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹਰ ਵਾਰ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਮਾਂਚਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਵੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀਰੋਸ਼ਿਮਾ ’ਚ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਹੀਰੋਸ਼ਿਮਾ ਪੀਸ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਬਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਕਸਪੋ ਦਾ ਵੀ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ 1200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ, Museo Camera ਇਸ ਵਿੱਚ 1860 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ 8 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੈਮਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਵ੍ ਪੋਸੇਬਿਲਟੀਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਜਨਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਛੱਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵਾਸਤੂ ਸੰਗ੍ਰਾਲਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 70 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੰਭਾਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਲ 2010 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਇੰਡੀਅਨ ਮੈਂਬਰੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਔਨਲਾਈਨ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ। ਇਹ ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਤੋਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੈ। ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਵਿਭਿਸ਼ਿਕਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਬਣਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ 10 ਨਵੇਂ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਬਿਪਲੋਬੀ ਭਾਰਤ ਗੈਲਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪੀ. ਐੱਮ. ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵੀ ਅੱਜ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਾਂਡੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਦਾਂਡੀ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਟੈਚੂ ਆਵ੍ ਯੂਨਿਟੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਕਿਸ ਥੀਮ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਕੰਟੈਕਟ ਡੀਟੇਲ ਕੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਔਨਲਾਈਨ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਤੁਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਆਕਰਸ਼ਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ #(ਹੈਸ਼ਟੈਗ) ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਮੈਮੋਰੀਜ਼ ’ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਜੁੜਾਓ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ - ‘ਬਿਨ ਪਾਣੀ ਸਭ ਸੂਨ’। ਬਿਨਾ ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਸੰਕਟ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਇਸੇ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 75 ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਇਸ ਲਈ ਖਾਸ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਯਤਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਹਰ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ। ਇੱਕ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ - FluxGen। ਇਹ Start-Up IOT enabled ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਾਟਰ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦੱਸੇਗੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ LivNSense। ਇਹ ਆਰਟੀਫੀਸ਼ਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਲਰਨਿੰਗ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪਲੈਟਫਾਰਮ  ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਹੈ ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼। ਇਹ ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਏਗਾ। ਕੁੰਭੀ ਕਾਗਜ਼ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜਲ ਕੁੰਭੀ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਜੋ ਜਲ ਕੁੰਭੀ ਕਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਕਾਗਜ਼ ਬਣਨ ਲਗਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਜੇਕਰ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਾਲੋਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਹ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਦੀ-ਵਿਆਹ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਗਰੁੱਪ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਕ ਯਤਨ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਖੂੰਟੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਖੂੰਟੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਿਬੜਣ ਲਈ ਬੋਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ। ਬੋਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉੱਥੇ ਸਾਗ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਯਤਨ ਕਿਵੇਂ ਕਈ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਖੂੰਟੀ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਆਕਰਸ਼ਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯਤਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਟਲ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ‘ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ’ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਗੱਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਜੋ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ, ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਜਣ ਹਨ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਸ਼ਾਮਰਾਵ ਡੋਲੇ ਜੀ। ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਾਸਿਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕ ਵੀ ਹਨ। ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਡਿਲਪੋਮਾ ਕੀਤਾ, ਯਾਨੀ ਉਹ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ’ ਤੋਂ ‘ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਤੁਰ ਪਏ। ਹੁਣ ਹਰ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਡੋਲੇ ਜੀ ਨੇ 20 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਟੀਮ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰਾ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਪਾਵਰ ਐਂਡ ਐਗਰੋ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸਿੰਗ ਲਿਮਿਟਿਡ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਈ। ਇਹ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨਿਰਜੀਵ ਪਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੁੱਕੀ। ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਵੇਖਦੇ ਅੱਜ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰਾ ਕੋਆਪ੍ਰੇਟਿਵ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਹ ਟੀਮ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 18 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਸਾਬਕਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਵੀ ਹਨ। ਨਾਸਿਕ ਦੇ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਵਿੱਚ ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰ 500 ਏਕੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਐਗਰੋ ਫਾਰਮਿੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਟੀਮ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਤਲਾਬ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਰਗੈਨਿਕ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਡੇਅਰੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਗਾਏ ਅੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੀਮ ਦੀਆਂ ਜੋ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਥਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹਨ - ‘ਜੈ ਵਿਗਿਆਨ’ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’। ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਮੌਡਰਨ ਐਗਰੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ‘ਸਹਿਕਾਰ ਸੇ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਇਸ ਟੀਮ ਦੀ ਮੈਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਯਤਨ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਧਨ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਤਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਹਰ ਸਰੋਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 28 ਮਈ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ, ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਹ ਦਿਨ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੰਡੇਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਕੋਠੜੀ ’ਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਜੀ ਨੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟੀ ਸੀ। ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 4 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਰਾਹ ਸਾਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ,

‘‘ਕਬੀਰਾ ਕੁਆਂ ਏਕ ਹੈ, ਪਾਨੀ ਭਰੇ ਅਨੇਕ।

ਬਰਤਨ ਮੇਂ ਹੀ ਭੇਦ ਹੈ, ਪਾਨੀ ਸਬ ਮੇਂ ਏਕ।’’

(“कबीरा कुआँ एक है, पानी भरे अनेक।

बर्तन में ही भेद है, पानी सब में एक।|”)

ਯਾਨੀ ਖੂਹ ’ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਉਣ, ਲੇਕਿਨ ਖੂਹ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਕੁਰੀਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਨੋਖੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਬਲ ’ਤੇ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਐੱਨ. ਟੀ. ਰਾਮਾਰਾਓ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੀ 100ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਬਲ ’ਤੇ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਲੁਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਮਹਾਨਾਇਕ ਬਣੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਵੀ ਜਿੱਤਿਆ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 300 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਦਮ ’ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਿਊਂਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐੱਨਟੀਆਰ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਏਨਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਐੱਨਟੀਆਰ ਨੇ ਸਿਨੇਮਾ ਜਗਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮਿਲਿਆ। ਦੇਸ਼-ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐੱਨ.ਟੀ. ਰਾਮਾਰਾਓ ਜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਿਮਰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਏਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਵਾਂਗਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਬਾਰਿਸ਼ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਮੌਸਮ ਦੀ ਹਰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ’ਚ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘ਵਰਲਡ ਯੋਗਾ ਡੇ’ ਵੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰੀਆਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ। ਮੇਰਾ ਯਤਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਹੁਣ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 100ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ, ਲੱਖਾਂ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂ, ਵੇਖ ਸਕਾਂ, ਸੁਨੇਹਿਆ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਖਤ ਪੜ੍ਹਦਿਆ  ਹੋਏ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਭਾਵੁਕ ਹੋਇਆ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸੰਭਾਲ਼ ਵੀ ਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ’ਤੇ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਸੱਚੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਦਰਅਸਲ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਹੋ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, 3 ਅਕਤੂਬਰ 2014 ਦੁਸਹਿਰਾ ਦਾ ਉਹ ਪਰਵ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦੇ ਦਿਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿਜੈ ਦਸ਼ਮੀ ਯਾਨੀ ‘ਬੁਰਾਈ ’ਤੇ ਅੱਛਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪਰਵ’। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਛਾਈਆਂ ਦਾ, ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਦਾ, ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਪਰਵ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਵ ਜੋ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ (positivity) ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ (celebrate) ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (people’s participation) ਨੂੰ ਵੀ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ (celebrate) ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਗੁਜਰ ਗਏ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂਪਣ, ਹਰ ਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕ ਜੁੜੇ, ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕ ਜੁੜੇ। ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ, ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਖਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੱਲ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਗੱਲ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ, ਉਹ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੱਤਕਾਲੀਕ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਸਨ ਸ਼੍ਰੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਰਾਵ ਜੀ ਇਨਾਮਦਾਰ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਵੇ, ਸਾਨੂੰ ਓਹਦੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ-ਜੁਲਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਿਲਣ-ਜੁਲਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ 2014 ’ਚ ਦਿੱਲੀ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਹੈ। ਕੰਮ ਦਾ ਸਰੂਪ ਵੱਖ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੱਖ, ਸਥਿਤੀਆਂ-ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬੰਧਨ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਤਾਮ-ਝਾਮ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੀਮਾ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। 50 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਘਰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੋ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਹੱਲ ਦਿੱਤਾ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਇਆ। ਪਦਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ, ਵਿਵਸਥਾ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਨਭਾਵ, ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਭਾਵ ਜਗਤ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੁਨੇਹਿਆ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਅਨੋਖੇ ਸਰੂਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਤੱਪ-ਤਿਆਗ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੀ ਦੂਰ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਆਸਥਾ, ਪੂਜਾ, ਵਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਥਾਲੀ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਈਸ਼ਵਰ ਰੂਪੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਥਾਲੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਮਨ ਕੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। 

‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਸਵ ਸੇ ਸਮਿਸ਼ਟੀ ਕੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਹਮ੍ ਸੇ ਵਯਮ੍ ਕੀ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

ਯਹ ਤੋ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਤੂ ਹੀ ਇਸਕੀ ਸੰਸਕਾਰ ਸਾਧਨਾ ਹੈ।

(‘मन की बात’ स्व से समिष्टि की यात्रा है।

‘मन की बात’ अहम् से वयम् की यात्रा है।

यह तो मैं नहीं तू ही इसकी संस्कार साधना है।)

ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ 40-40 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਜਾੜ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ 30-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਬਾਓਲੀਆਂ ਅਤੇ ਤਲਾਬ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਈ 25-30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਿਛਲਾ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਕੁਝ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਖਪਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਹੀਰੋਜ਼ (Heroes) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਇਹ ਵੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀਰੋਜ਼ (Heroes) ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੀਏ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਭਾਈ ਸੁਨੀਲ ਜਗਲਾਨ ਜੀ। ਸੁਨੀਲ ਜਗਲਾਨ ਜੀ ਦਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ’ਤੇ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਲਈ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਰੇਸ਼ੋ (Gender Ratio) ’ਤੇ ਕਾਫੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ‘ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ’ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਜਦੋਂ ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਦੇ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ ਮੁਹਿੰਮ (‘Selfie With Daughter’ Campaign) ’ਤੇ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਪਈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ (‘Selfie With Daughter’) ਇੱਕ  ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮੁਹਿੰਮ (Global Campaign) ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਦਾ ਸੈਲਫੀ (Selfie) ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ (technology) ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਡੌਟਰ (Daughter) ਨੂੰ, ਬੇਟੀ  ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਰੇਸ਼ੋ Gender Ratio ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਆਓ, ਅੱਜ ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਗੱਪ-ਛੱਪ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।

ਸੁਨੀਲ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ! ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਸਰ ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਲ ਜੀ ‘ਸੈਲਫੀ ਵਿਦ ਡੌਟਰ’ (‘Selfie with Daughter’) ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਫਿਰ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਸੁਨੀਲ : ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਚੌਥੀ ਲੜਾਈ, ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਤੇ ਹਰ ਬੇਟੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਨੀਲ ਜੀ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ?

ਸੁਨੀਲ : ਜੀ ਮੇਰੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੰਦਨੀ ਅਤੇ ਯਾਚਿਕਾ ਹਨ, ਇਕ 7ਵੀਂ ਕਲਾਸ (7th Class) ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਚੌਥੀ ਕਲਾਸ (4th Class) ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਥੈਂਕ ਯੂ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਨਿਸਟਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲੈਟਰ ਵੀ ਲਿਖਵਾਏ ਸਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਾਹ-ਵਾਹ, ਅੱਛਾ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਸਾਰਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿਓ।

ਸੁਨੀਲ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਜੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਸਕਾਨ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਸੁਨੀਲ ਜੀ।

ਸੁਨੀਲ : ਜੀ ਸ਼ੁਕਰੀਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਸਾਡੀ ਸੈਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖੇਡ ਜਗਤ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖੂਬ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਦੇਊਰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਰੱਸਤਿਆਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੀਆਂ ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਈਕੋਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਕੱਪਸ (Eco-Friendly Terracotta Cups) ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਖੂਬ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਹੀ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਵੇਲੋਰ ਵਿੱਚ ਨਾਗ ਨਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮੰਚ ਬਣਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਫੋਨ ਲਾਈਨ (Phone line) ’ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸਲ-ਸਲੇਟਾਂ (Pencil Slates) ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇਸ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। 

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਇਹ ਪੈਨਸਲ-ਸਲੇਟਸ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਰ, ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਸਰ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਵਧ ਗਿਆ ਸਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਬਹੁਤ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਰੇ ਵਾਹ, ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ, ਜੀ ਸਰ। ਹੁਣ ਇਕ-ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧਾ (expand) ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ 200 ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਾਹ-ਵਾਹ ਵੇਖੋ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ...

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਯਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਨਾ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਹੈ, ਨਾ ਖੁਦ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜਾ ਦੁਖ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ, ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੋਰ ਨਵੇਂ expansion ਕਰਕੇ ਹੋਰ 200 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਤੁਸੀਂ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ (Even) ਸਰ, ਇੱਥੇ ਜੋ ਕਿਸਾਨ (farmer) ਹਨ ਸਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ। 2000 ਦਾ ਦਰੱਖਤ (tree) ਵੇਚਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਹੀ ਦਰੱਖਤ (tree) 5000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸਰ। ਇੰਨੀ ਮੰਗ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਤੋਂ : ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਰਡਰ ਹਨ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਰ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਇਕ-ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਦੋ-ਢਾਈ ਸੌ, 2-4 ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਸਰ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵੇਖੋ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ, ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ : ਧੰਨਵਾਦ ਸਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ਦੇ ਵੈਂਕਟ ਮੁਰਲੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਚਾਰਟ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਉਤਪਾਦ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਗੇ। ਜਦੋਂ ਬੇਤੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੋਦ ਜੀ ਨੇ ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. ਬੱਲਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਛੋਟੀ ਯੂਨਿਟ ਲਗਾਈ ਜਾਂ ਗੜ੍ਹ ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸੰਤੋਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਮੈਟਸ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਿਆ। ਅਸੀਂ ‘ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ’ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਤੱਕ ਦੀ ਚਰਚਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕੁਝ ਐਪੀਸੋਡ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ ਭੈਣ ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਈਕੋਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਆਈਡੀਆ (eco-friendly idea ) ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ ਫੋਨ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ, ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ। (How are you?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਸਰ, ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ। (Sir, I am fine.)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮਕਾਰ ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। (and how’s your work going on ?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਸਰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਵੀ 30 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। (sir, still working along with my 30 women)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇੰਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਤੁਸੀਂ 30 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹੋ! (in such a short period you have reached 30 persons team !)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ, ਇਸ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਵਾਂਗੀ। (Yes sir, this year also more expand with 100 women in  my area)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਤੁਹਾਡਾ ਟਾਰਗੇਟ 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਤੱਕ ਹੈ। (so your  target is 100 women)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ! 100 ਮਹਿਲਾਵਾਂ। (yaa ! 100 women)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਲੋਕ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ। (and now people are familiar with this lotus stem fiber )

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। (yes sir, everyone’s know from ‘Mann Ki Baat’ Programme all over India.) 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। (so now it’s very popular)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਕੇ ਹਰ ਕੋਈ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। (yes sir, from Prime Minister ‘Mann ki Baat’ programme everyone knows  about lotus  fibre )

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। (so now you got the market also ?)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ! ਮੈਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵੀ ਆਰਡਰ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ’ਚ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਮੈਂ ਯੂ. ਐਸ. ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਲ ਭੇਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। (yes, I have got a market from USA  also they want to buy in bulk, in lots quantities, but I want to give from this year to send the U.S also)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋ। (So, now you are exporter ? )

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ, ਹਾਂ ਸਰ, ਇਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਮਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। (yes sir, from this year I export our product made in India Lotus fibre )

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ‘ਲੋਕਲ ਫੌਰ ਗਲੋਬਲ’। (so, when I say Vocal for Local and now Local for Global)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਯੈਸ ਸਰ, ਹਾਂ ਸਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। (yes sir, I want to reach my product all over the globe of all world)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧਾਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। (so congratulation and wish you best luck)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। (Thank you sir)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ, ਥੈਂਕ ਯੂ. ਵਿਜੇ ਸ਼ਾਂਤੀ। (Thank you, Thank you Vijaya Shanti)

ਵਿਜੈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ। (Thank You sir)

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀ ਵੀ ਫੜੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣੇ, ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣਾ ਉਦਯੋਗ (Toy Industry) ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਹੀ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਨਸਲ ਦੇ ਕੁੱਤੇ, ਸਾਡੇ ਦੇਸੀ ਡੋਗਸ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਤਾਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਹੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ, ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁੱਲ-ਭਾਅ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਜਦੋਂ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਅਜਿਹੇ ਹਰ ਉਦਾਹਰਣ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸਾਂਗਵਾਨ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਦੀਪ ਸਾਂਗਵਾਨ ਜੀ ਦੇ ‘ਹੀਲਿੰਗ ਹਿਮਾਲਿਯਾਜ਼’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜੈ ਹਿੰਦ, ਜੈ ਹਿੰਦ ਭਾਈ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਹੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ! ਜੀ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਹਿੰਮ (Campaign) ਕਿਵੇਂ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਸਰ, ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। 2020 ਤੋਂ ਇੰਝ ਮੰਨੋ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਵਾਹ!

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ, ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ (nervous) ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਡਰ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇਹ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗੇ ਕਿ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗੇ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮਰਥਨ (support) ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ 2020 ਤੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੰਘਰਸ਼ (struggle) ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ honestly । ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜੁੜ ਰਹੇ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਸਪੋਰਟ (support) ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਇਨੀ ਤਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ 2020 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਦਲ ਗਈਆਂ। ਮਤਲਬ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 6-7 ਵਾਰ  ਕਲੀਨਿੰਗ ਡਰਾਈਵ (cleaning drive) ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ, 10 ਕਲੀਨਿੰਗ ਡਰਾਈਵ (cleaning drive) ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ 5 ਟਨ ਕਚਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ (location) ਤੋਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਰੇ ਵਾਹ! 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਸਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (believe) ਕਰੋ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲੱਗਭਗ ਇਕ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਨੂੰ ਛੱਡਣ (almost give-up) ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ (speed-up) ਨਾਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਕਿ ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੱਚ ਹੀ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ (So I’m really thankful) ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹੋ। ਕੌਣ ਇੰਨੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ, ਬੈਠ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਉਚਾਈ (altitude) ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭ ਲਿਆ ਸਰ। ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਭਾਵੁਕ ਪਲ (emotional moment) ਸੀ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਸੇਵਕ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ’ਤੇ ਸੱਚੇ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਸਾਧਨਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਟੀਮ ਬਣਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ। 

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਫੋਟੋ ਪੋਸਟ (photo post) ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ! ਬਹੁਤ...

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਇਹ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ‘ਵੇਸਟ ਇਜ਼ ਵੈਲਥ’ ‘ਵੇਸਟ ਇਜ਼ ਆਲਸੋ ਏ ਵੈਲਥ’ (waste is also a wealth) ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਸਥਿਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੁਣ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਜੋ ਸਾਡਾ ਮਾਣ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ਼ਣਾ, ਸੰਵਾਰਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਮੈਨੂੰ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਪ੍ਰਦੀਪ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ, ਥੈਂਕ ਯੂ ਸੋ ਮਚ, (Thank you Sir Thank you so much) ਜੈ ਹਿੰਦ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ (Grow) ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੋਣ, ਨਦੀਂ, ਪਹਾੜ, ਤਲਾਬ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਇੰਡਸਟਰੀ (Tourism Industry) ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਸੀਂ ‘ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਭਾਰਤ ਅੰਦੋਲਨ’ (Incredible India movement) ਦੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ (movement) ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਸਨ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ (Tourism) ’ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 15 ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ (Tourist destination) ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਨ (Destination) ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਜ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਵੱਛ ਸਿਆਚਿਨ ਸਿੰਗਲ ਯੂਸ ਪਲਾਸਟਿਕ (single use plastic) ਅਤੇ ਈ-ਵੇਸਟ (e-waste) ਵਰਗੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜਿਸ ਮੁੱਦੇ (issue) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੰਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖਾਸ ਸੁਨੇਹਾ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਔਦਰੇ ਆਜੁਲੇ (Audrey Azoulay) ਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ (100th Episodes) ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਾਤਰਾ (journey) ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਹਨ। ਆਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਦੇ ‘ਮਨ ਦੀ ਬਾਤ’ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ।

ਆਡੀਓ ਯੂਨੈਸਕੋ ਡੀ. ਜੀ. (#Audio (UNESCO DG)#)

ਡੀ. ਜੀ. ਯੂਨੈਸਕੋ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ, ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੈਂ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵੱਲੋਂ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ  ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਲੰਬਾ ਸਾਂਝਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰਕ ਖੇਤਰਾਂ - ਸਿੱਖਿਆ, ਸਾਇੰਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗੀ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 2030 ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ’ਚ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਟੀਚੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਯੂਨੈਸਕੋ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਇਸ ਸਾਲ ਜੀ-20 ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਸਰ, ਭਾਰਤ ਕਿਵੇਂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਜੰਡੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਇਹ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।... ਜਲਦੀ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

 (DG UNESCO: Namaste Excellency, Dear Prime Minister on behalf of UNESCO I thank you for this opportunity to be part of the 100th episode of the ‘Mann Ki Baat’ Radio broadcast. UNESCO and India have a long common history. We have very strong partnerships together in all areas of our mandate - education, science, culture and information and I would like to take this opportunity today to talk about the importance of education. UNESCO is working with its member states to ensure that everyone in the world has access to quality education by 2030. With the largest population in the world, could you please explain Indian way to achieving this objective. UNESCO also works to support culture and protect heritage and India is chairing the G-20 this year. World leaders would be coming to Delhi for this event. Excellency, how does India want to put culture and education at the top of the international agenda? I once again thank you for this opportunity and convey my very best wishes through you to the people of India....see you soon. Thank you very much.)

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਮੈਡਮ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ ਹੈ। 

(PM Modi: Thank you, Excellency. I am happy to interact with you in the 100th ‘Mann ki Baat’ programme. I am also happy that you have raised the important issues of education and culture. )

ਸਾਥੀਓ, ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਦੀ ਡੀ. ਜੀ. (DG) ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੰਰਖਣ (Cultural Preservation), ਯਾਨੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਗੱਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ, ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਡਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਵਾਇਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ (National Education Policy) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੋਵੇ। ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਇੰਟੈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ (Technology Integration) ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਅਤੇ ਡਰੋਪਆਊਟ ਰੇਟਸ (Dropout Rates) ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ‘ਗੁਣਉਤਸਵ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਉਤਸਵ’ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਲਾਈਟ (Highlight) ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੋ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਠੇਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਸਵਰਗੀ ਡੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਓ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ (Digital Library) ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੰਜੇ ਕਸ਼ਯਪ ਜੀ ਹੋਣ, ਕੋਵਿਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਈ. ਲਰਨਿੰਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੇਮਲਤਾ ਐੱਨ. ਕੇ. ਜੀ ਹੋਣ, ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਲਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਲਚਰਲ ਪ੍ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ (Cultural Preservation) ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਦਾ ਕੁਮੇਲ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਚੈਲੰਜ਼ਰਜ਼ ਕੱਲਬ (Kummel Brothers Challengers Club) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ‘ਕਵੇਮਸ਼੍ਰੀ’ ਜੀ ਕਲਾ ਚੇਤਨਾ ਵਰਗੇ ਮੰਚ ਹੋਣ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ (Competitions) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ, ਲੋਰੀ ਅਤੇ ਰੰਗੋਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ (Story Tellers) ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (Story Telling) ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਧਾਵਾਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਅਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਭਿੰਨ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ (Diverse Global Cultures) ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਇਕ ਮੰਤਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।

ਚਰੈਵੇਤਿ ਚਰੈਵੇਤਿ ਚਰੈਵੇਤਿ।

ਚਲਤੇ ਰਹੋ-ਚਲਤੇ ਰਹੋ-ਚਲਤੇ ਰਹੋ।

(चरैवेति चरैवेति चरैवेति।

चलते रहो-चलते रहो-चलते रहो।)

ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ‘ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ 100ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਮਣਕੇ ਨੂੰ ਜੋੜੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਨੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਅਗਲੇ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ (Positivity) ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ, ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨਾਲ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ, ਉਹ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰਵਾਇਤ ਵੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਰਵਾਇਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਸਬਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦਵਾਂਗਾ ਜੋ ਪੂਰੇ ਧੀਰਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਨੁਵਾਦਕ (translators), ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਭਾਰੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਤੇ ਮਾਈਗੋਵ (MyGov) ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਟੀ. ਵੀ. ਚੈਨਲ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਿਕ ਮੀਡੀਆ (TV Channels, Electronic media) ਦੇ ਲੋਕ ਜੋ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਬ੍ਰੇਕ (commercial break) ਦੇ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਆਭਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਾਂਗਾ ਜੋ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ਼ੇ ਹੋਏ ਹਨ - ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ’ਚ ਆਸਥਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਘੱਟ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋਗੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋਗੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੀ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਖਿਆਲ ਰੱਖੋ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਭਾਵ ਉਮੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਇਹ ਸਾਥ ਆਪਣੇ 99ਵੇਂ ਪਾਏਦਾਨ ’ਤੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 99ਵੇਂ ਦਾ ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ‘ਨਰਵਸ ਨਾਈਨਟੀਜ਼’ (Nervous Nineties) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੜਾਅ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਨ-ਜਨ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਫੋਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ 100ਵੇਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਅਜਿਹੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰ ਜ਼ਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ 100ਵੇਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਹੋਰ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਉਣਗੇ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੀਵ ਸੇਵਾ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਨੂੰ ਏਨਾ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਖ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵੀ ਅਤੇ ਦਧੀਚੀ ਵਰਗੇ ਦੇਹਦਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਧੁਨਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ 8 ਤੋਂ 9 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਕੇਸ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ 2022 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਕੇ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਨ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਬੇਟੀ, ਇੱਕ ਸੋਹਣੀ ਜਿਹੀ ਗੁੱਡੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਜੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਮਨਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਗੁੱਡੀ, ਬੇਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ - ਅਬਾਬਤ ਕੌਰ (Ababat Kaur)। ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਅਰਥ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਦੂਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਅਬਾਬਤ ਜਦੋਂ ਸਿਰਫ਼ 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ, ਲੇਕਿਨ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ - 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਾਲੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ, ਔਰਗਨ ਡੋਨੇਸ਼ਨ ਦਾ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ ਮਾਣਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ। ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਮੈਂ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਅਬਾਬਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਤਨੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸੁਣਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀ ਦਾ ਜਨਮ ਜਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁਪਨੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਬੇਟੀ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਤੁਰ ਜਾਏ, ਉਹ ਕਸ਼ਟ ਕਿੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੀ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਸਰ, ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਬੱਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਸਾਨੂੰ, ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਗੁੱਡੀ ਸਾਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾੜੀਆਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਹੈ, ਇੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਬੱਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਲੈ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ 24 ਦਿਨ ਤੱਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਠੀਕ ਰਿਹਾ, ਬੱਚਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਧਾਰਣ ਰਿਹਾ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਇੱਕਦਮ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਤਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਟਾਈਮ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਕਤ ਆਈ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਕਿ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਦੇ ਲਈ ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਲੈ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਉਸ ਬੱਚੇ ਨੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਲੇਕਿਨ ਬਿਮਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਜੇਕਰ 6 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ, ਸਿਰਫ਼ 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜਦੋਂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਉਮੀਦ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਮੀਆਂ-ਬੀਵੀ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹੋਏ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਵੇਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਅੰਗ ਦਾਨ ਕਰ ਦਈਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਆ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਪੀ. ਜੀ. ਆਈ. ਦਾ ਜੋ ਐਡਮਨਿਸਟ੍ਰੇਟਿਵ ਬਲਾਕ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਡਨੀ ਹੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿੱਤੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਸੋਚ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜੀਉਂ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜੀ। ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ ਹੈਣ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? 

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਹੈਲੋ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ, ਨਮਸਕਾਰ। ਸਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਬੜੀ ਫ਼ਖਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੇਗਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣਗੇ। ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਇਹ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜੀ। 

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਸਰ, ਇਹ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਦਿੱਤੀ ਅਜਿਹਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੀ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਜੀ। 

ਸੁਪ੍ਰੀਤ ਜੀ : ਬਿਲਕੁਲ ਸਰ, ਬਿਲਕੁਲ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਖਬਰ ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸਵਸਥ ਮਨ ਨਾਲ, ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਨੇ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਉਦਾਰ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸਚਮੁੱਚ ’ਚ ਅਬਾਬਤ ਦਾ ਜੋ ਅਰਥ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਉਸ ਪਲ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਸਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਿੱਤਰ ਹਨ ਪ੍ਰਿਯਾ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਸਰੀਰ ਜੋ ਹੈ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਛੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਭਲੇ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਾਲੀ ਡੋਨਰ ਬਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਗ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਟਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਸਿਰ ਫ਼ਖਰ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜੋ ਨਾਮ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ, ਇਸ ਉਮਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਏ, ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਆ ਕੇ ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਉੱਚਾ ਕਰ ਗਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ। ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੀ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਮਰ ਗਾਥਾ ਦੀ ਅਮਰ ਯਾਤਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਦੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸੁਖਬੀਰ ਜੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ ਸਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜਜ਼ਬਾ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋ ਜਾਏ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਚ ਜਾਏ। ਜੋ ਲੋਕ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪਲ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅੰਗਦਾਨ ਜਾਂ ਦੇਹਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਬਣ ਕੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ। 63 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜੀ, ਆਪਣਾ ਦਿਲ, ਗੁਰਦੇ ਅਤੇ ਲੀਵਰ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਗਈ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਭਾਈ ਅਭਿਜੀਤ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹਨ। ਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਪ੍ਰਣਾਮ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੇ ਗਈ। ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਭਿਜੀਤ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਫ਼ਖਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ। ਕਿੰਨਾ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਦਾਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਰਾਈਕੇਲਾ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ, ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ-ਪਾਪਾ ਦੋਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਆਪਣੀ ਮੌਰਨਿੰਗ ਵਾਕ ਦੇ ਲਈ ਨਿਕਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਡਿੱਗ ਪਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੱਟ ਲਗੀ। ਤੁਰੰਤ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਦਰ ਹਸਪਤਾਲ ਸਰਾਈਕੇਲਾ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਖੂਨ ਬਹੁਤ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਰੰਤ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਾਟਾ ਮੇਨ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਜਰੀ ਹੋਈ, 48 ਘੰਟੇ ਦੇ ਅਬਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਠੀਕ ਹੋਣ ਦੇ ਚਾਂਸ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਅਰਲਿਫਟ ਕਰਕੇ ਏਮਸ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਸੀਂ ਲੋਕ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਤਕਰੀਬਨ 7-8 ਦਿਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕਾਫੀ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬ੍ਰੇਨ ਡੈੱਥ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਦਸ ਰਹੇ ਸਨ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਸ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿ ਔਰਗਨ ਡੋਨੇਸ਼ਨ ਨਾਮ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੰਮੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਨ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਮੰਮੀ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਣਗੇ ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਅੰਗਦਾਨ ਵਾਲੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਚੰਗੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਫਿਰ ਰਾਤ 8 ਵਜੇ ਆਪਸ ’ਚ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਹੋਇਆ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਮੀ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਾਫੀ ਨੇਤਰਦਾਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ’ਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਐਕਟਿਵ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਸੋਚ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਰ ਪਾਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜੋ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ, ਇਸ ਚੀਜ਼ ਸਬੰਧੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਿਆ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਏ ਅੰਗ?

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ, ਦੋ ਗਰਦੇ, ਲੀਵਰ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਇਹ ਦਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ 4 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚੀ ਅਤੇ 2 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੋਵੇਂ ਨਮਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਇੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਮਾਂ ਜੋ ਰਵਾਇਤਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ, ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ।

ਅਭਿਜੀਤ ਜੀ : ਜ਼ਰੂਰ, ਜ਼ਰੂਰ, ਥੈਂਕ ਯੂ।

ਸਾਥੀਓ, 39 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਅਬਾਬਤ ਕੌਰ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ 63 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸਨੇਹ ਲਤਾ ਚੌਧਰੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਦਾਨਵੀਰ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦ ਹਨ ਜੋ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਪਾਲਿਸੀ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਅੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਜਿਸਟਰਡ ਕਰਵਾ ਸਕੇਗਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੰਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ 65 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀ ਹੱਦ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਅੱਗੇ ਆਉਣ। ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ ਇਹ ਨੌਰਾਤਿਆਂ (ਨਵਰਾਤ੍ਰਿਆਂ) ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੋ ਸਮਰੱਥਾ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਾਡੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੈ। ਫਿਲਹਾਲ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਲੋਕੋ ਪਾਇਲਟ ਸੁਰੇਖਾ ਯਾਦਵ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੁਰੇਖਾ ਜੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੰਦੇ ਭਾਰਤ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਲੋਕੋ ਪਾਇਲਟ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਗੁਨੀਤ ਮੌਂਗਾ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਕਾਰਤਿਕੀ ਗੋਂਜਾਲਵਿਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ‘ਐਲੀਫੈਂਟ ਵਿਸਪ੍ਰਰਸ’ ਨੇ ਔਸਕਰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ‘ਭਾਬਾ ਐਟੋਮਿਕ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ’ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭੈਣ ਜੋਤਿਰਮਈ ਮੋਹੰਤੀ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜੋਤਿਰਮਈ ਜੀ ਨੂੰ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਅਤੇ ਕੈਮੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ IUPAC ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅੰਡਰ-19 ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਨੇ ਟੀ-20 ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਜਿੱਤ ਕੇ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੱਲ ਵੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਾਗਾਲੈਂਡ ’ਚ 75 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2 ਮਹਿਲਾ ਵਿਧਾਇਕ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਮੰਤਰੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਬੇਟੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋਈ ਜੋ ਤੁਰਕੀ ’ਚ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭੁਚਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ NDRF ਦੇ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ (ਸਾਹਸ) ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਫ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਯੂ. ਐੱਨ. ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ‘ਵੂਮੈਨ ਓਨਲੀ ਪਲੈਟੂਨ’ ਦੀ ਵੀ ਤੈਨਾਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ਾਲੀਜ਼ਾ ਧਾਮੀ Combat Unit ਵਿੱਚ ਕਮਾਂਡ ਅਪੁਆਇੰਟਮੈਂਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਲਗਭਗ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਘੰਟੇ ਦਾ ਫਲਾਇੰਗ ਐਕਸਪੀਰੀਐਂਸ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ਿਵਾ ਚੌਹਾਨ ਸਿਆਚਿਨ ਵਿੱਚ ਤੈਨਾਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਸਿਆਚਿਨ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਪਾਰਾ -60 ਡਿਗਰੀ ਤੱਕ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸ਼ਿਵਾ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਤੈਨਾਤ ਰਹੇਗੀ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਸੂਚੀ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇਹ ਊਰਜਾ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਣ ਵਾਯੂ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛ ਊਰਜਾ, ਰੀਨਿਊਏਬਲ ਐਨਰਜੀ ਦੀ ਖੂਬ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ’ਚ ਨਾਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਰਹੀ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਜੋ ਰਵਾਇਤਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲੀਨ ਐਨਰਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਸਬ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ’ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੋਲਰ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯਤਨ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ MSR – Olive Housing Society ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ, ਲਿਫਟ ਅਤੇ ਲਾਈਟ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੂਹਿਕ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੁਣ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲਾਉਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲ ਲਗਵਾਏ। ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲਸ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 90 ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਵਾਟ Hour ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਲਗਭਗ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੱਚਤ ਦਾ ਲਾਭ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪੁਣੇ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦਮਨ-ਦੀਵ ’ਚ ਜੋ ਇੱਕ ਦੀਵ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਦੀਵ ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਦੀਵ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਕਲੀਨ ਐਨਰਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੀਵ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਮੰਤਰ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਇੱਥੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਇੱਥੇ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ’ਤੇ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਨਲਸ ਤੋਂ ਦੀਵ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿੰਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਲਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਖਰੀਦ ’ਤੇ ਖਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ 52 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵੀ ਬਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੋਈ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਦੀਵ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਕਿੰਨੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ-ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੇਕਾਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰਵਾਇਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਾਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ। ਕਾਸ਼ੀ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬ੍ਰੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਸਿੱਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਏਕਤਾ ਦੀ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਏਕਤਾ ਦੀ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ, ‘ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ’ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ 17 ਤੋਂ 30 ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ।  ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰੋਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਤਾਮਿਨਲਾਡੂ ਨਾਲ ਕੀ ਸਬੰਧ ਹੈ? ਦਰਅਸਲ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ‘ਸੌਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਮਿਲ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪਾਣ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਝਲਕ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਲਾਘਾ ਭਰੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਮਦੂਰੈ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੈ ਚੰਦਰਨ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬੜੀ ਹੀ ਭਾਵੁਕ ਗੱਲ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ-ਤਮਿਲ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ। ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ।’’  ਜੈਚੰਦਰਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਮਿਲ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅਸਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਜੀ ਦੀ 400ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਨੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਿਬੰਧ ਲੇਖਨ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲਗਭਗ 45 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਿਬੰਧ ਭੇਜੇ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਇੱਕ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਤੇ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੀਰ ਲਾਸਿਤ ਬੋਰਫੁਕਨ ’ਤੇ ਇਹ ਜੋ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 23 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ, ਬੋਡੋ, ਨੇਪਾਲੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਥਾਲੀ ਜਿਹੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਿਬੰਧ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਯਤਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਜਾਂ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਡੱਲ ਝੀਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਡੱਲ ਝੀਲ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਲੁਤਫ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਡੱਲ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਖ਼ਾਸ ਹੈ। ਡੱਲ ਝੀਲ ਆਪਣੇ ਸੁਆਦੀ ਲੋਟਸ ਸਟੈਮ - ਕਮਲ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਜਾਂ ਕਮਲ ਕੱਕੜੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਮਲ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਗ੍ਹਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਦਰੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਾਦਰੂ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਡੱਲ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਨਾਦਰੂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਐੱਫ.ਪੀ.ਓ. ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਐੱਫ.ਪੀ.ਓ. ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 250 ਕਿਸਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਦਰੂ (Nadru) ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਦੋ ਖੇਪ ਯੂ.ਏ.ਈ. ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਕਰ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨਾਲ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਆਪਣੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਫੈਲਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਕਿਉਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ - ਗੱਲ ਹੈ ਹੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਦੀ, ਸੁਗੰਧ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ! ਦਰਅਸਲ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਡੋਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ ‘ਭੱਦਰਵਾਹ’, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਲੋਰੀ ਕਲਚਰ ਯਾਨੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੱਲ ਰੁਖ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਸਾਨ ਲੈਵੇਂਡਰ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਰੋਮਾ ਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਖੇਤੀ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਇਜ਼ਾਫਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਲੈਵੇਂਡਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਕਮਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਫੁੱਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ, ਖੁਸ਼ਬੋ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੁਪਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਦੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਲੋਕਅਰਪਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਉਸੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਕਦੇ ਸ਼ਾਰਦਾ ਪੀਠ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ੁਭ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਬਸ ਇਤਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜੋ। ਮਾਰਚ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹੋਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਵਰਾਤੇ ਤੱਕ ਕਈ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਰਮਜਾਨ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਹੀਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਨੌਮੀ ਦਾ ਮਹਾਂ ਪੁਰਬ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਵੀਰ ਜਯੰਤੀ, ਗੁੱਡ ਫ੍ਰਾਈਡੇ ਅਤੇ ਈਸਟਰ ਵੀ ਆਉਣਗੇ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੋ ਮਹਾਪੁਰਖ ਹਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤੀਬਾ ਫੂਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਬ ਅੰਬੇਡਕਰ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭੇਦਭਾਵ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੋਖਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕੋਰੋਨਾ ਵੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਣੀ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ ਦੇ ਇਸ 98ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਇਸ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜਨ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਲੱਖਾਂ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਪੀਸੋਡਸ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ, ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਤੁਰੰਤ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਜਿਹੀ ਉੱਠ ਗਈ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਣ-ਵਸਣ ਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਵਧਾਵਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦਾ ਏਨਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਬਹੁਤ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਧਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਯਾਨੀ ‘ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ’ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਬਾਰੇ ਗੀਤ, ਲੋਰੀ ਅਤੇ ਰੰਗੋਲੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 700 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ 5 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਬੱਚੇ, ਵੱਡੇ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 20 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਐਂਟਰੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇੱਕ ਚੈਂਪੀਅਨ ਹੈ, ਕਲਾ ਸਾਧਕ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਜੀ, ਲਤਾ ਦੀਦੀ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਲਤਾ ਦੀਦੀ ਨੇ ਟਵੀਟ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨੁਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ। 

ਸਾਥੀਓ, ਲੋਰੀ, ਰਾਈਟਿੰਗ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਚਾਮਰਾਜ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬੀ. ਐੱਮ. ਮੰਜੂਨਾਥ ਜੀ ਨੇ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕੰਨ੍ਹੜ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਰੀ (Malagu Kanda) ਦੇ ਲਈ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਦਾਦੀ ਦੇ ਗਾਏ ਲੋਰੀ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਣੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਅਨੰਦ ਆਏਗਾ। 

‘‘ਸੋ ਜਾਓ, ਸੋ ਜਾਓ, ਧੀਏ,

ਮੇਰੀ ਸਮਝਦਾਰ ਲਾਡਲੀਏ, ਸੋ ਜਾ,

ਦਿਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੈ,

ਨੀਂਦ ਦੀ ਦੇਵੀ ਆ ਜਾਏਗੀ,

ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਗ ਤੋਂ,

ਸੁਪਨੇ ਕੱਟ ਲਿਆਏਗੀ,

ਸੋ ਜਾਓ, ਸੋ ਜਾਓ,

ਜੋਜੋ...ਜੋ... ਜੋ...

ਜੋਜੋ...ਜੋ...ਜੋ...’’

(“सो जाओ, सो जाओ, बेबी,

मेरे समझदार लाडले, सो जाओ,

दिन चला गया है और अन्धेरा है,

निद्रा देवी आ जायेगी,

सितारों के बाग से,

सपने काट लायेगी,

सो जाओ, सो जाओ,

जोजो...जो..जो..)

ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੂਪ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨੇਸ਼ ਗੋਵਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਲੋਰੀ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਧਾਤ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਦੀ ਛਾਪ ਹੈ।

ਕੁਮਹਾਰ ਭਾਈ ਝੋਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਨੇ,

ਝੋਲੇ ’ਚ ਭਲਾ ਕੀ ਹੈ?

ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕੁਮਹਾਰ ਦੇ ਝੋਲੇ ਨੂੰ ਤਾਂ,

ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਕਟੋਰੀ!

ਸਾਡੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਕੁਮਹਾਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ,

ਕਿਹੀ ਹੈ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਟੋਰੀ।

(कुम्हार दादा झोला लेकर आये हैं,

झोले में भला क्या है?

खोलकर देखा कुम्हार के झोले को तो,

झोले में थी प्यारी सी कटोरी!

हमारी गुड़िया ने कुम्हार से पूछा,

कैसी है ये छोटी सी कटोरी!)

ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਰੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰੰਗੋਲੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਨਿੰਗ ਐਂਟਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਮਲ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਦੀ ਰਹੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਾਂਗਲੀ ਦੇ ਸਚਿਨ ਨਰੇਂਦਰ ਅਵਸਾਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੰਗੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼, ਉਸ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੋਆ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਦੱਤ ਵਾਂਟੇਕਰ ਜੀ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਮਾਲਾਤੀਸੇਲਵਮ ਜੀ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਫੋਕਸ ਰੱਖਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਗੀਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀ. ਵਿਜੇ ਦੁਰਗਾ ਜੀ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੇਲੁਗੂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਐਂਟਰੀ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰੈੱਡੀ ਗਾਰੂ ਜੀ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣੋ ਵਿਜੇ ਦੁਰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਦਾ ਇਹ ਹਿੱਸਾ। 

ਰੇਨਾਡੂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੂਰਜ,

ਹੇ ਵੀਰ ਨਰਸਿੰਹ!

ਭਾਰਤੀ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੀ ਪੌਦ ਹੋ, ਅੰਕੁਸ਼ ਹੋ!

ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਿਆਇ ਰਹਿਤ ਬੇਰੋਕ ਦਮਨ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਦੇਖ

ਖੂਨ ਤੇਰਾ ਸੁਲਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗ ਉਗਲੀ!

ਰੇਨਾਡੂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸੂਰਜ,

ਹੇ ਵੀਰ ਨਰਸਿੰਹ!

ਤੇਲੁਗੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਥਿਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੀਪਕ ਵਤਸ ਜੀ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ ਵੀਰ

ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਹੈ,

ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ,

ਉੱਤਰ ’ਚ ਕੈਲਾਸ਼ ਬਲਵਾਨ ਹੈ,

ਗੰਗਾ, ਯਮੁਨਾ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ,

ਕੋਸ਼ੀ, ਕਮਲਾ ਬਲਾਨ ਹੈ,

ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਹੈ ਵੀਰ

ਤਿਰੰਗੇ ’ਚ ਵਸੇ ਪ੍ਰਾਣ ਨੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਐਂਟਰੀਜ਼ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਅਤੇ ਸੁਣੋ - ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਗੱਲ ਬਨਾਰਸ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਜੀ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਪਾਸੇ ਜਾਏਗਾ ਹੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਤਾਦ ‘ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਯੁਵਾ ਪੁਰਸਕਾਰ’ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਲਾਕਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਜਗਤ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਸਮਿ੍ਰਧੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਫੂਕੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਧੁੰਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੋ।

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਸਾਜ਼ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਸੁਰ ਸਿੰਗਾਰ’ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਧੁੰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋਆਏਦੀਪ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ। ਜੋਆਏਦੀਪ ਜੀ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਪਿਛਲੇ 50 ਅਤੇ 60 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੀ ਦੁਰਲੱਭ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਜੋਆਏਦੀਪ, ‘ਸੁਰ ਸਿੰਗਾਰ’ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੈਣ ਉੱਪਲਪੂ ਨਾਗਮਣੀ ਜੀ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂਡੋਲਿਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨੈਟਿਕ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਲ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਸੁਹਾਸ ਭੰਡਾਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵਾਰਕਰੀ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ - ਵੀ. ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨੇ ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ੈਲੀ ‘ਕਰਕੱਟਮ’ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੇਤੂ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨਾਇਕ ਜੀ ਨੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ 31 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 101 ਦਿਨ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲੀ ਪੇਰੀਨੀ ਓਡਿਸੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਰੀਨੀ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਪੇਰੀਨੀ ਨਾਟਿਯਮ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਨਾਚ ਹੈ ਜੋ ਕਾਕਤੀਯ (ਰਾਜਵੰਸ਼) ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਸਾਈਖੋਮ ਸੁਰਚੰਦਰਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਤਾਈ ਪੁੰਗ ਸਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਮਣੀਪੁਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ ਜੋ ਰਾਜੂਲਾ-ਮਲੁਸ਼ਾਹੀ, ਨਿਓਲੀ, ਹੁਡਕਾ ਬੋਲ, ਜਾਗਰ ਜਿਹੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਆਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਜਿੱਤੇ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਣ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਪਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਐਪ ਹੈ, ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ। ਇਸ ਐਪ ਨਾਲ Tele-Consultation ਯਾਨੀ ਦੂਰ ਬੈਠੇ ਵੀਡੀਓ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਸਬੰਧੀ ਸਲਾਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ Tele-Consultation ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 10 ਕਰੋੜ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਵੀਡੀਓ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ 10 ਕਰੋੜ Consultation ਮਰੀਜ਼ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੋਖਾ ਨਾਤਾ - ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਹੂਲਤ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋਨਾ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ, ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ Tele-Consultation ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਵਰਦਾਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਵੀ ਮਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਸੰਵਾਦ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਈਏ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਕਿ Tele-Consultation ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਖਿਰ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਹਨ, ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਹੀ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐੱਮਬੀਬੀਐੱਸ ਧਨਬਾਦ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐੱਮਡੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ Tele-Consultation ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਮੈਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੀ ਮੈਡੀਕਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਉੱਥੇ ਹੋਈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ...।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਦਾ ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਬਨਾਰਸ ਕਦੇ ਦੇਖਣ ਗਏ ਕਿ ਨਹੀਂ ਗਏ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਮੈਂ ਜਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਸਿੱਕਿਮ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਫੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਛੱਡਿਆਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਬਨਾਰਸ 2006 ਤੋਂ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਓਹ ਫਿਰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ...।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਮੈਂ ਫੋਨ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ Tele-Consultation ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਸੁਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜ਼ਰਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਰਿਹਾ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ। ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਕਿਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦਾ ਜੋ ਪੀ. ਐੱਚ. ਸੀ. ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇੱਕ-ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤਾਂ Tele-Consultation ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਲੋਕ। ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਜੋ CHOs ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ, ਜੋ ਪੁਰਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁਣ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਯਾਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਭੇਜਦੇ ਹਨ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਜੀ... ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਭੇਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਜੋ CHOs ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਹੈਲਥ ਆਫੀਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਮਰੀਜ਼ ਵੀ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਵੇਖ ਕੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਾਨਣੀ ਹੈ ਤਾਂ... ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੈਰ ਸੁੱਜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਜੇਕਰ ਸੀਐੱਚਓ ਨੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖੋ ਸੋਜਿਸ਼ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅੱਖ ਵੇਖੋ, ਅਨੀਮੀਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਾਂਸੀ ਹੈ ਤਾਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ ਅਤੇ ਪਤਾ ਕਰੋ ਕਿ ਉੱਥੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਨਹੀਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਵਾਇਸ ਕਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਆਪ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਹੋ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੀ...ਜੀ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਤੋਂ ਉਹ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਦਵਾਈ ਘਟਾਉਣੀ ਹੈ, ਵਧਾਉਣੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਕਿਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਡਾਇਬਟੀਸ, ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਦੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਡਾਇਬਟੀਸ ਅਤੇ ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ Tele-Consultation ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਵੀ ਹੈਲਥ ਅਤੇ ਵੈੱਲਨੈੱਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਫਰੀ ਡਰੱਗਜ਼ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਦਵਾਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਮਰੀਜ਼ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੁਭਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਡਾਕਟਰ ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਟੈਲੀਕਾਮ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? 

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ... ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ, ਜੋ-ਜੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੇਖਣੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ, ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸੀਐੱਚਓ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ, ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਤਾਂ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੋ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਮੜੀ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ, ਚਮੜੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀਡੀਓ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?ਰੋਗੀ ਠੀਕ ਹੋਰਹੇ ਹਨ। 

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਬਹੁਤ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਸਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ Tele-Consultation ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਫਾਈਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੁਖਦ ਅਨੁਭਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਔਸਤਨ ਕਿੰਨੇ ਮਰੀਜ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ Tele-Consultation ਕੇਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ?

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਹੁਣ ਤੱਕ ਤਾਂ ਮੈਂ 536 ਮਰੀਜ਼ ਵੇਖੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਓਹ, ਯਾਨੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਆ ਗਈ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਜੀ, ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵਧੀਆ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ।

ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ : ਥੈਂਕ ਯੂ।

ਸਾਥੀਓ, ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਮਨੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਡਾਕਟਰ ਮਦਨ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਦਨ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੰਦੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਜੀ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਸੰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦੋਲੀ ਵੀ ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਆਓ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਪ੍ਰਣਾਮ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ, ਨਮਸਕਾਰ ਸਾਹਿਬ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ! ਅੱਛਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਡਾਇਬਟੀਸ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਹੋ। 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ, 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ Tele-Consultation ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹੋ? 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ, ਜੀ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇੱਕ ਦਰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹੋ?

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਇੰਝ ਹੈ ਸਰ ਜੀ, ਹਸਪਤਾਲ ਦੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਡਾਇਬਟੀਸ ਸਾਨੂੰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ 5-6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਵਿਖਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਵਸਥਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਇੰਝ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਹੁਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਜਾਂਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਬਾਹਰ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਵੀ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਬੜਾ ਲਾਭ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਡਾਕਟਰ ਹਰ ਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਬਦਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਲੱਗਦੀ ਏ, ਇਸ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੋ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੂਰਾ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫਾਇਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਨੂੰ ਬੀ.ਪੀ. ਹੈ, ਨੂੰ ਸ਼ੂਗਰ ਹੈ, ਟੈਸਟ ਕਰੋ, ਜਾਂਚ ਕਰੋ, ਦਵਾਈ ਦੱਸੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ 5-6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਲਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪੈਥੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਲਾਈਨ ਲਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ-ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਤੁਹਾਡਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਵੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੁਫ਼ਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸਭ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਚਲੋ ਭਾਈ ਡਾਕਟਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਨਾੜੀ ਵੇਖ ਲਈ ਹੈ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖ ਲਈਆਂ ਹਨ, ਮੇਰੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਵੀ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵੱਖ ਫੀਲਿੰਗ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ Tele-Consultation ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ?  

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਨਾੜੀ ਫੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ, ਆਲਾ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜਿਹਾ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਬੜੀ ਤਬੀਅਤ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਗੱਡੀ ਦਾ ਭਾੜਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਘਰ ਬੈਠੇ ਹੀ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਮਰ ਦੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖੇ ਹੋ, ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਚ ਜਾਵੇ, ਧਨ ਵੀ ਬਚ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਹਾਂ... ਹੋਰ ਕੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ, ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ।  

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਤੁਸੀਂ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧਾਈ ਹੈ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ਜੀ, ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਲਈ, ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ, ਬਸ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਠੀਕ ਹੈ ਜੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ। ਪ੍ਰਣਾਮ ਜੀ।

ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਸਰ। 

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਕਾਰ ਜੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਮੱਧਮ ਵਰਗ ਦੇ ਲਈ, ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ, ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਐਪ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਜ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ UPI ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਇਸ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿਚਕਾਰ UPI-Pay Now Link Launch ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਨਾਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਟਰਾਂਸਫਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਈ-ਸੰਜੀਵਨੀ ਐਪ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ UPI ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੁਪਤ ਹੋ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਹਾਨ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਹਟ ਚੁਕੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਮੰਚ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। 

ਹੁਣ ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵਾਕਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਕੰਚਨ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵੱਲ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਹੁੱਬਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਾਂਸਬੇਰੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ‘ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਕੁੰਭੋ ਮਹਾਉਤਸ਼ੌਵ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ 8 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਇੰਨਾ ਖਾਸ ਕਿਉਂ ਹੈ, ਖਾਸ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ 700 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਂਝ ਤਾਂ ਇਹ ਰਵਾਇਤ 11 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਦੁਰਭਾਗ ਨਾਲ 700 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਮਹੋਤਸਵ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ। 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ‘ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਕੁੰਭੋ ਪਾਰੀਚਾਲੋਨਾ ਸਮਿਤੀ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹੋਤਸਵ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਸਗੋਂ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵਿਭਿੰਨ ਮੰਗਲ ਕਾਵਿ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਾਹਿਤ, ਸ਼ਾਕਤ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਿਭਿੰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਦੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਕਈ ਸੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਘ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੇ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਗੰਗਾ ਘਾਟ, ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਵਾਸਤੂ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸਜੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਤ੍ਰਿਬੇਨੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁੰਭ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇੱਥੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਕੁੰਭ ਮਹਾ-ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਮੇਲੇ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਗਾ ਆਰਤੀ, ਰੂਦਰ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ਅਤੇ ਯੱਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਾਰ ਹੋਏ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਆਸ਼ਰਮ, ਮੱਠ ਅਤੇ ਅਖਾੜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬੰਗਾਲੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਧਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੀਰਤਨ, ਬਾਊਲ, ਗੋੜੀਓਂ ਨਰਿੱਤਾਂ, ਇਸਤਰੀ-ਖੋਲ, ਪੋਟੇਰ ਗਾਨ, ਛਾਊ-ਨਾਚ, ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚਰਚਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਮਾਅਨੇ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਗਿਆ ਹੈ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਵੱਲ। ਹਰਿਆਣਾ ’ਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ - ਦੁਲਹੇੜੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਅਸੀਂ ਭਿਵਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁਵਾ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਜਨ ਸੇਵਾ ਸਮਿਤੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਭਿਵਾਨੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਹ ਮਿਲ ਕੇ ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਟਨ ਕੂੜਾ ਸਾਫ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਵੇਸਟ-ਟੂ-ਵੈਲਥ ਦੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰਪਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਕਮਲਾ ਮੁਹਰਾਨਾ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਥੈਲੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪੈਕਿੰਗ ਨਾਲ ਟੋਕਰੀ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਸਟੈਂਡ ਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜੇਕਰ ਠਾਣ ਲਈਏ ਤਾਂ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਗ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬੈਗ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਨ ਭਰ ਗੁਣਗੁਣਾਵਾਂਗੇ ਵੀ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਓਨੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਊਰਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦਿਆਂ-ਚਲਦਿਆਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 98ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨਾਉਣੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਦਿਓ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। 2023 ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ 97ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਕਾਫੀ ਤਿਉਹਾਰ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ 14 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਰ ’ਚ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਗਣਤੰਤਰ ਉਤਸਵ ਵੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਸਮਾਰੋਹ ’ਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਤੋਂ ਪੁਲਕਿਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦੌਰਾਨ ਕਰਤਵਯ ਪਥ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਕਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਜਯਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਝਾਕੀਆਂ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਆਨੰਦ ਆਇਆ। ਇਸ ਪਰੇਡ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ Women Camel Riders ਅਤੇ ਸੀਆਰਪੀਐੱਫ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਟੁਕੜੀ ਦੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਵਤਸਲ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 25 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ 25 ਤਾਰੀਕ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਮੇਰੀ 26 ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ People’s Padma ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਜਨਜਾਤੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ-ਖ਼ਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਨਜਾਤੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਭੱਜਦੌੜ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੀ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮਾਜ, ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਖੋਜ ਦੇ ਯਤਨ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਟੋਟੋ, ਹੋ, ਕੁਈ, ਕੁਵੀ ਅਤੇ ਮਾਂਡਾ ਜਿਹੀਆਂ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਧਾਨੀ ਰਾਮ ਟੋਟੋ, ਜਾਨੁਮ ਸਿੰਘ ਸੋਯੇ ਅਤੇ ਬੀ. ਰਾਮਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਧੀ, ਜਾਰਵਾ, ਓਂਗੇ ਜਿਹੀਆਂ ਆਦਿ - ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀਰਾ ਬਾਈ ਲੋਬੀ, ਰਤਨ ਚੰਦ ਕਾਰ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਰਮਾ ਜੀ। ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ, ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਅੰਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਨਕਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨਕਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਗੁਮਰਾਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਾਂਕੇਰ ’ਚ ਲੱਕੜ ਉੱਪਰ ਨਕਾਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਜੇ ਕੁਮਾਰ ਮੰਡਾਵੀ ਅਤੇ ਗੜ੍ਹਚਰੌਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਝਾੜੀਪੱਟੀ, ਰੰਗਭੂਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੋਮਾਜੀ ਖੁਣੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਰਥ-ਈਸਟ ’ਚ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਾਂਭ ’ਚ ਜੁੜੇ ਰਾਮਕੁਈਵਾਂਗਬੇ ਨਿਓਮੇ, ਬਿਕਰਮ ਬਹਾਦਰ ਜਮਾਤੀਆ ਅਤੇ ਕਰਮਾ ਵਾਂਗਚੂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪਸੰਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਗੀਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸੰਤੂਰ, ਬੰਮਹੁਮ, ਦੋ ਤਾਰਾ ਜਿਹੇ ਸਾਡੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਛੇੜਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਗ਼ੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਜਾਜ਼, ਮੋਆ ਸੁ-ਪੌਂਗ, ਰੀ-ਸਿੰਹਬੋਰ, ਕੁਰਕਾ-ਲਾਂਗ, ਮੁਨੀ-ਵੈਂਕਟੱਪਾ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਕਾਂਤੀ ਰਾਏ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਨਾਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਉਹ ਸਾਥੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਚ ਲਗੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਐਵਾਰਡ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮਰਪਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਭਾਵੇਂ ਇੱਥੇ ਨਾ ਲੈ ਸਕਾਂ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ’ਚ ਜਾਣੋ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ। 

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਕਰਾਂਗਾ। ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ‘India-The Mother of Democracy’ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰੀਨ ਲੇਖ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ Mother of Democracy ਵੀ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਾਡੀਆਂ ਰਗ਼ਾਂ ’ਚ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਚ ਹੈ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਕੰਮਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸੋਸਾਇਟੀ ਹਾਂ। ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਬੌਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਸੰਘ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ Motions, Resolutions, Quorum (ਕੋਰਮ), Voting ਅਤੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਨਿਯਮ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ’ਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪਰ ਚਰਚਿਤ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਉੱਤਿਰਮੇਰੂਰ। ਇੱਥੇ 1100-1200 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇੱਕ Mini-Constitution ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗ੍ਰਾਮ ਸਭਾ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ Democratic Values ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ - 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਬਸਵੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਮੰਡਪਮ। ਇੱਥੇ Free Debate ਅਤੇ Discussion ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਹ Magna Carta ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਵਾਰੰਗਲ ਦੇ ਕਾਕਤੀਯ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ। ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ, ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਬੁੱਕ ’ਚ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ’ਤੇ ਵੀ ਇੱਕ ਲੇਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਲਏ ਗਏ ਫੈਸਲਿਆਂ ’ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਰਾਂਵ ਅਤੇ ਮੁੰਡਾ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ’ਚ Community Driven ਅਤੇ Consensus Driven Decision ’ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ’ਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। Mother of Democracy ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਚਿੰਤਨ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ - Millets ’ਚੋਂ ਕੀ common ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਕੀ ਤੁਲਨਾ ਹੋਈ? ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਕਾਫੀ ਕੁਝ common ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਦਰਅਸਲ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ International Yoga Day ਅਤੇ International Year of Millets, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਯੋਗ ਵੀ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਅਤੇ Millets ਵੀ ਸਿਹਤ ’ਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ - ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਅਭਿਆਨਾਂ ’ਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਯੋਗ ਅਤੇ ਫਿਟਨਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Millets ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਪਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਹੁਣ Millets ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹਨ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ’ਚ Millets ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਹੁਣ Millets ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਣ ਲਗੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ FPO ਅਤੇ Entrepreneurs ਨੇ Millets ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਂਦਿਯਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੇ. ਵੀ. ਰਾਮਾ ਸੁੱਬਾ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਨੇ Millets ਲਈ ਚੰਗੀ-ਭਲੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਾਲੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ Millets ਦੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ’ਚ ਹੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸਿੰਗ ਯੂਨਿਟ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸੁੱਬਾ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਵੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ’ਚ ਅਲੀ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਕੇਨਾਡ ਪਿੰਡ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਓਸਵਾਲ ਜੀ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲ ਤੋਂ Millets ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ’ਚ Unique ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਰਟ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ Millets ਦੀ ਉਪਜ ਵਧੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ’ਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ Millets Cafe ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ। ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ Millets Cafe ’ਚ ਚੀਲਾ, ਡੋਸਾ, ਮੋਮੋਜ਼, ਪਿੱਜ਼ਾ ਅਤੇ ਮਨਚੂਰੀਅਨ ਵਰਗੇ ਆਈਟਮ ਕਾਫੀ ਪਾਪੂਲਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਪੁੱਛਾਂ? ਤੁਸੀਂ Entrepreneur ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਿਆ ਹੋਣਾ ਪਰ ਕਿਸ ਤੁਸੀਂ Milletpreneurs ਕੀ ਕਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ? ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ Milletpreneurs ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕਾਫੀ ਸੁਰਖੀਆਂ ’ਚ ਹੈ। ਆਦਿਵਾਸੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸੁੰਦਰਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ, Odisha Millets Mission ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ Millets ਨਾਲ Cookies, ਰਸਗੁੱਲਾ, ਗੁਲਾਬ ਜਾਮਣ ਅਤੇ ਕੇਕ ਤੱਕ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਖੂਬ ਮੰਗ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਕਲਬੁਰਗੀ ’ਚ Aland Bhootai (ਅਲੰਦ ਭੂਤਾਈ) Millets Farmers Producer Company ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ Indian Institute of Millets Research ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਖਾਕਰਾ, ਬਿਸਕੁਟ ਅਤੇ ਲੱਡੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਹੀ ਬੀਦਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ Hulsoor Millet Producer Company ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ Millets ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਆਟਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੰਦੀਪ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ FPO ਨਾਲ ਅੱਜ 12 ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦਾ ਇਹ FPO, 8 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ Millets ਦਾ ਆਟਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ’ਚ 7-20 ਦੀ Summits ਲਗਾਤਾਰ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ 7-20 ਦੀ Summits ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, Millets ਨਾਲ ਬਣੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਤੇ ਸਵਾਦਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਬਾਜਰੇ ਨਾਲ ਬਣੀ ਖਿਚੜੀ, ਪੋਹਾ, ਖੀਰ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਗੀ ਨਾਲ ਬਣੇ ਪਾਇਸਮ, ਪੂੜੀ ਅਤੇ ਡੋਸਾ ਵਰਗੇ ਵਿਅੰਜਨ ਵੀ ਪਰੋਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੀ-20 ਦੇ ਸਾਰੇ Venues ਉੱਪਰ Millets Exhibitions ’ਚ Millets ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ Health Drinks, Cereals ਅਤੇ ਨੂਡਲਸ ਨੂੰ ਸ਼ੋਅਕੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ Indian Missions ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਵਧਣ ਵਾਲੀ Millets ਦੀ ਡਿਮਾਂਡ ਸਾਡੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਜਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ Millets ਨਾਲ ਬਣਨ ਲਗੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। International Year of Millets ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਟੂਰਿਸਟ ਹੱਬ ਗੋਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ’ਚ ਕੀ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ? ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਗੋਆ ਦਾ ਨਾਮ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੌਸਟ ਲਾਈਨ ਬੀਚਸ ਅਤੇ ਮਨਪਸੰਦ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ’ਚ ਆਉਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਗੋਆ ’ਚ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸੁਰਖੀਆਂ ’ਚ ਹੈ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਿਆਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਗੋਆ ’ਚ ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਇੱਕ ਈਵੈਂਟ ਹੈ ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ, ਇਸ ਫੈਸਟ ਨੂੰ 6 ਤੋਂ 8 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਪਣਜੀ ’ਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦਿੱਵਯਾਂਗਜਨਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਯਤਨ ਸੀ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇੱਥੇ ਆਏ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਮੀਰਾਮਾਰ ਬੀਚ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਮੀਰਾਮਾਰ ਬੀਚ ਸਾਡੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਲਈ ਗੋਆ ਦੇ Accessible Beaches ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ Cricket Tournament, Table Tennis Tournament, Marathon Competition ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਡੈਫ-ਬਲਾਇੰਡ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇੱਥੇ Unique Bird Watching Programme ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਆਨੰਦ ਲੈ ਸਕਣ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟਸ ਨੂੰ ਸ਼ੋਅਕੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ Divyang Friendly ਹਨ। ਇਸ ਫੈਸਟ ’ਚ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭਲਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਅਨੇਕ ਯਤਨ ਦੇਖੇ ਗਏ। ਪਰਪਲ ਫੈਸਟ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੰਟੀਅਰਸ ਦਾ ਵੀ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਤ-ਦਿਨ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ Accessible India ਦੇ ਸਾਡੇ Vision ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੀਆਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਨੰਦ ਵੀ ਆਏਗਾ, ਮਾਣ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਮਨ ਆਖੇਗਾ ਵਾਹ ਭਾਈ ਵਾਹ! ਦਿਲ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਇੰਸ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦਾ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਆਵ੍ ਸਾਇੰਸ ਭਾਵ IISc ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਜਮਸ਼ੇਦ ਜੀ ਟਾਟਾ ਅਤੇ ਸੁਆਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅਨੰਦ ਤੇ ਮਾਣ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2022 ’ਚ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਨਾਮ ਕੁਲ 145 ਪੇਟੈਂਟਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਹਰ 5 ਦਿਨਾਂ ’ਚ 2 ਪੇਟੈਂਟਸ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਇਸ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਮੈਂ IISc ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ Patent Filing ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ 7ਵੀਂ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਮਾਰਕ ’ਚ 5ਵੀਂ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਟੈਂਟਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ 5 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਫੀਸਦ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। Global Innovation Index ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ’ਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ 40ਵੇਂ ’ਤੇ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ 2015 ’ਚ ਭਾਰਤ Global Innovation Index ਵਿੱਚ 80 ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ 11 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ Domestic Patent Filing ਦੀ ਸੰਖਿਆ Foreign Filing ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦੇਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਗਲੋਬਲ ਇਕਾਨਮੀ ’ਚ Knowledge ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ Techade ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਡੇ Innovators ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟੈਂਟਸ ਦੇ ਦਮ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਤਿਆਰ World Class Technology ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਲਾਭ ਲੈ ਸਕਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, NamoApp ਉੱਪਰ ਮੈਂ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਿਜੈ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੋਸਟ ਦੇਖੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਜੈ ਜੀ ਨੇ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਵਿਜੈ ਜੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ’ਚ ਇਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ‘Waste to Wealth’ ਭਾਵ ‘ਕਚਰੇ ਤੋਂ ਕੰਚਨ’ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਆਓ ਅੱਜ ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਹਰ ਘਰ ’ਚ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ, ਲੈਪਟੌਪ, ਟੈਬਲੇਟ ਜਿਹੇ ਡਿਵਾਈਸਿਸ ਆਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ Billions ’ਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਦੇ Latest Devices ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਈ-ਵੇਸਟ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਡਿਵਾਈਸ ਖਰੀਦਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਡਿਵਾਈਸ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਸਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੇਕਰ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਸਪੋਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਰੀ-ਸਾਈਕਲ ਅਤੇ ਰੀ-ਯੂਜ਼ ਦੀ ਸਰਕੂਲਰ ਇਕਾਨਮੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ’ਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਾਲ 50 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਈ-ਵੇਸਟ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਜਿੰਨੇ Commercial Plane ਬਣੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਜਿੰਨਾ ਈ-ਵੇਸਟ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਸੈਕਿੰਡ 800 ਲੈਪਟੌਪ ਸੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਈ-ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 17 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ Precious Metal ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ, ਸਿਲਵਰ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਨਿਕਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਈ-ਵੇਸਟ ਦਾ ਸਦ-ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ‘ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਕੰਚਨ’ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ Start-ups ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤਕਰੀਬਨ 500 E-Waste Recyclers ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਉੱਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੀ 5-Parisaraa ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਤਨਾਂ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Printed Circuit Boards ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੰਬਈ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ Ecoreco (ਇਕੋ-ਰੀਕੋ) ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਤੋਂ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਕਲੈਕਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਰੁੜਕੀ ਦੀ Attero (ਏਟੈਰੋ) ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ’ਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਕਈ ਪੇਟੈਂਟਸ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਈ-ਵੇਸਟ ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਹੈ। ਭੋਪਾਲ ’ਚ ਮੋਬਾਈਲ ਐਪ ਅਤੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਕਬਾੜੀਵਾਲਾ ਜ਼ਰੀਏ ਟਨਾਂ ’ਚ ਈ-ਵੇਸਟ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਹੱਬ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹੇ Initiatives ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਪਯੋਗੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਈ-ਵੇਸਟ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜੇ ਹਰ ਸਾਲ ਸਿਰਫ਼ 15-17 ਫੀਸਦ ਈ-ਵੇਸਟ ਨੂੰ ਹੀ ਰੀ-ਸਾਈਕਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ Climate-Change ਅਤੇ Biodiversity ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਠੋਸ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ। ਕੁਝ ਸਰੋਤੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਸਾਈਟਸ ਭਾਵ ਉਹ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਦਲਦਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ 2 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਲਡ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਡੇਅ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਜੂਦ ਲਈ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਕਈ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ Biodiversity ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫਲੱਡ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਰੀਚਾਰਜ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਅਜਿਹੇ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ’ਚ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਥਾਨਕ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ’ਚ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਉੱਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹੁਣ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਦੀ ਕੁਲ ਸੰਖਿਆ 75 ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ 2014 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਸਿਰਫ਼ 26 ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ Biodiversity ਨੂੰ ਸਹੇਜ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾ ਪੂਰਵਕ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਹ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਸਾਡੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਚਿਲਕਾ ਝੀਲ ਨੂੰ 40 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈਬੁਲ-ਲਮਜਾਅ, ਲੋਕਟਾਕ ਨੂੰ Swamp Deer ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ Natural Habitat ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੇਇਨਥਾਂਗਲ ਨੂੰ 2022 ’ਚ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਿਹਰਾ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਸਿਰ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਪੰਜਾਥ ਨਾਗ ਸਮੁਦਾਇ Annual Fruit Blossom Festival ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਝਰਨੇ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ’ਚ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। World’s Ramsar Sites ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ Unique Culture Heritage ਵੀ ਹਨ। ਮਣੀਪੁਰ ਦਾ ਲੋਕਟਾਕ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲ ਰੇਣੂਕਾ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਲਗਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Sambhar ਦਾ ਸਬੰਧ ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਸ਼ਾਕੰਭਰੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ’ਚ ਵੈੱਟਲੈਂਡਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸਤਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ’ਚ ਖੂਬ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਸਰਦੀ ਪਈ। ਇਸ ਸਰਦੀ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਪਰ ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਖੂਬ ਮਜ਼ਾ ਲਿਆ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਪਰ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਬਨਿਹਾਲ ਤੋਂ ਬਡਗਾਮ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਟ੍ਰੇਨ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਸੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਰਫ਼ਬਾਰੀ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਜਿਹੀ ਬਰਫ਼, ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪਰੀਲੋਕ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।

ਇੱਕ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਯੂਜ਼ਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਕਿ ਸਵਰਗ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਵਰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਜਾਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਓ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਪਹਾੜ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵੇਖਣ-ਜਾਨਣ ਲਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਯਦਾਬਾਦ (Syedabad) ’ਚ ਵਿੰਟਰ ਗੇਮਸ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਥੀਮ ਸੀ ਸਨੋ-ਕ੍ਰਿਕੇਟ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸਨੋ-ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਖੇਡ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਦਭੁਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਟੀਮ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖੇਡਣਗੇ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਮੂਵਮੈਂਟ’ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ’ਚ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣਗੇ, ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਓਣਗੇ। ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸੋਚੋ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢੋ। ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾ ਦੇਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਯਤਨ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ’, ‘ਸਭ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ’, ‘ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਨਾਲ’ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਅਜਿਹੇ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਜਿਹੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 96ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਾਂ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਅਗਲਾ ਐਪੀਸੋਡ ਸਾਲ 2023 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਐਪੀਸੋਡ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ 2022 ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜੀ ਤਾਕੀਦ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਲ 2022 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਪ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ। 2022 ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਕਈ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਰਿਹਾ, ਅਨੋਖਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰਫ਼ਤਾਰ ਪਕੜੀ। ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ 5ਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ 220 ਕਰੋੜ ਵੈਕਸੀਨ ਦਾ ਨਾ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਅੰਕੜਾ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ 400 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਣਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਨ-ਜਨ ਦੁਆਰਾ ‘ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ, ਜੀਅ ਕੇ ਵਿਖਾਉਣਾ, 2022 ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ ਕੈਰੀਅਰ INS ਵਿਕਰਾਂਤ ਦਾ ਸੁਆਗਤ, 2022 ਯਾਨੀ ਪੁਲਾੜ, ਡ੍ਰੋਨ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਝੰਡੀ, 2022 ਯਾਨੀ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਮਖ਼ਮ। ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਕੌਮਨਵੈਲਥ ਖੇਡਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਾਡੀ ਮਹਿਲਾ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿਖਾਈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਲ 2022 ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਹ ਹੈ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ। ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮਾਧੋਪੁਰ ਮੇਲਾ ਹੋਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਰੁਕਮਣੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਾਸ਼ੀ-ਤਮਿਲ ਸੰਗਮ ਹੋਵੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕਈ ਰੰਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। 2022 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਮਰ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਚਲੀ ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਮੁਹਿੰਮ ਭਲਾ ਕੌਣ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਲ ਸਨ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੇ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਤਿਰੰਗਾਮਈ ਹੋ ਗਿਆ। 6 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਲਫੀ ਵੀ ਭੇਜੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਜੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਚਲੇਗਾ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜੀ-20 ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੀ-20 ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ  ਆਯੋਜਨ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਾਣਯੋਗ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪੇਈ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਣ ਅਗਵਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਆਸਥਾ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਐੱਮ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ। ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਟਲ ਜੀ ਦੀ ਗੈਲਰੀ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆਈ। ਅਟਲ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਤਸਵੀਰ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਅਟਲ ਜੀ ਦੀ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਹੋਵੇ, ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਟਲ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ 26 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਵੀਰ ਬਾਲ ਦਿਵਸ’ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖੇਗਾ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ;-

ਸਤਯਮ ਕਿਮ ਪ੍ਰਮਾਣਮ, ਪ੍ਰਤਯਕਸ਼ਮ ਕਿਮ ਪ੍ਰਮਾਣਮ।

(सत्यम किम प्रमाणम , प्रत्यक्षम किम प्रमाणम।) 

ਯਾਨੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਲੇਕਿਨ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਪ੍ਰਮਾਣ - ਸਬੂਤ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਬੂਤ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਦੀ ਕਮੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਰਹੀ ਹੈ - ਨਤੀਜੇ ਦਿਸਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਬੂਤ ਅਧਾਰਿਤ ਮੈਡੀਸਿਨ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਕਸੌਟੀ ’ਤੇ ਵੀ ਖਰੇ ਉਤਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਖੋਜ, ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਯੋਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਹੈ। ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਕਾਰੀ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਯੋਗ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉੱਭਰਣ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ 15 ਫੀਸਦ ਤੱਕ ਦੀ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਖ਼ਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ’ਤੇ ਪਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਸਟ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਲਾਭ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਟਾਟਾ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਸੈਂਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਆਵ੍ ਮੈਡੀਕਲ ਆਨਕੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ AIIMS ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੈਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ 6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੈਂਟਰ ਫੌਰ ਇਨਟੈਗ੍ਰੇਟਿਵ ਮੈਡੀਸਿਨ ਐਂਡ ਰਿਸਰਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਮ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਪੱਧਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਂਟਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਕਾਰੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਰਨਲਸ ਵਿੱਚ 20 ਪੇਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਲਜ ਆਵ੍ ਕਾਰਡੀਓਲੋਜੀ ਦੇ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ’ਚ ਸਿੰਕਪੀ ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹਤ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਰੋਲੋਜੀ ਜਰਨਲ ਦੇ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਮਾਈਗ੍ਰੇਨ ’ਚ ਯੋਗ ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗ, ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ, ਨੀਂਦ ਸਬੰਧੀ ਰੋਗ ਅਤੇ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ। 

    ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਵਰਲਡ ਆਯੁਰਵੇਦ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਈ ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ 40 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਥੇ 550 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸਬੰਧੀ ਪੇਪਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 215 ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 4 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚਲੇ Expo ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਜੁਟੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੁਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਰੋਨਾ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਿਹਤ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਿਹਰਾ ਸਾਡੇ ਮੈਡੀਕਲ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਚੇਚਕ, ਪੋਲੀਓ, ਗਿਨੀ ਵਾਰਮ ਜਿਹੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ। 

ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ, ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ (Kala-azar)। ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਜੀਵੀ ਸੈਂਡ ਫਲਾਈ ਯਾਨੀ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਬੁਖਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ ਵੀ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡਿਆਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ, ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਨਾਮ ਦੀ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੁਣ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ 4 ਰਾਜਾਂ ਦੇ 50 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਚਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬਿਹਾਰ-ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ 4 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗੀ। ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਤਾਕੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਣ ਇੱਕ ਹੈ - ਸੈਂਡ ਫਲਾਈ ਜਾਂ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ’ਤੇ ਰੋਕ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਇਸ ਰੋਗ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਤੇ ਪੂਰਾ ਇਲਾਜ। ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਸਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਬੁਖਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾ ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਬਾਲੂ ਮੱਖੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੋ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ‘ਕਾਲਾ-ਆਜ਼ਾਰ’ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ‘ਸਭ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼’ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 2025 ਤੱਕ ਟੀਬੀ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਟੀਬੀ ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਟੀਬੀ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਇਹ ਲੋਕ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਕੇ ਟੀਬੀ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਨਸੇਵਾ ਅਤੇ ਜਨ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਲਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਨਾਤਾ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਜਲ ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ ਤਵ ਪਾਦ ਪੰਕਜੰ,

ਸੁਰ ਅਸੁਰੈ: ਵੰਦਿਤ ਦਿਵਯ ਰੂਪਮ੍।

ਭੁਕਤਿਮ੍ ਚ ਮੁਕਤਿਮ੍ ਚ ਦਦਾਸਿ ਨਿਤਯਮ੍,

ਭਾਵ ਅਨੁਸਾਰੇਣ ਸਦਾ ਨਰਾਣਾਮ੍॥

(नमामि गंगे तव पाद पंकजं,

सुर असुरै: वन्दित दिव्य रूपम्।

भुक्तिम् च मुक्तिम् च ददासि नित्यम्,

भाव अनुसारेण सदा नराणाम्।|)

ਅਰਥਾਤ ਹੇ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ - ਸੰਸਾਰਿਕ ਸੁੱਖ, ਅਨੰਦ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਸਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਣਾਮ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਲ-ਕਲ ਵਹਿੰਦੀ ਮਾਂ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ 8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਅਭਿਯਾਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਸ ਨੇ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ, ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਟੌਪ-10 ਇਨਸ਼ੀਏਟਿਵਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 160 ਅਜਿਹੇ ਇਨਸ਼ੀਏਟਿਵ ਵਿੱਚ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਨੂੰ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਊਰਜਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਪ੍ਰਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੂਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ, ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਗੰਗਾ ਆਰਤੀ, ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ, ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੁਧਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿਲਸਾ ਮੱਛੀ, ਗੰਗਾ ਡਾਲਫਿਨ ਅਤੇ ਕੱਛੂਕੰਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਦਾ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਸਾਫ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੌਕੇ ਵੀ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ‘ਜਲਜ ਆਜੀਵਿਕਾ ਮਾਡਲ’ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਜੋ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਅਧਾਰਿਤ ਬੋਟ ਸਫਾਰੀਆਂ ਨੂੰ 26 ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ‘ਨਮਾਮਿ ਗੰਗੇ’ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ, ਉਸ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਨਦੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਵੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ - ਸਿੱਕਿਮ ਦੇ ਥੇਗੂ ਪਿੰਡ ਦੇ ‘ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ’ ਨੇ। ਇਹ ਪਿਛਲੇ 14 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ 12 ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੰਗੇ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਪੋਰਾਣਿਕ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਸੋਮਗੋ ਝੀਲ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਣਥੱਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਲੇਕ ਦਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨੇਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਣ ਲਗਿਆ। ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸੋਮਗੋ ਝੀਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਗਾਰਬੇਜ ਬਿਨ ਮਿਲਣਗੇ, ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਏ ਕੂੜੇ-ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਦੇ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਗਾਰਬੇਜ ਬੈਗ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਨਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ। ਹੁਣ ਬੇਹੱਦ ਸਾਫ-ਸੁਥਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਇਸ ਝੀਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਸੈਲਾਨੀ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਸੋਮਗੋ ਲੇਕ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਦੇ ਲਈ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਅੱਜ ਸਿੱਕਿਮ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਵੱਛ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੰਗੇ ਸ਼ੇਰਪਾ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਨੇਕ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। 

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ’ ਅੱਜ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰਚ-ਵਸ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2014 ਵਿੱਚ ਇਸ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਯਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਲਗਾਤਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ - ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਹਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਹਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਸ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੰਨੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਬੈਠ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਲੌਂਗ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਦੋ, ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਣ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗਤਾ ਦਾ ਉੱਤਮ ਅਨੁਭਵ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਸ਼ਹਿਰ-ਸ਼ਹਿਰ ’ਚ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਪੂੰਜੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਂਝ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਯਤਨ ਲਕਸ਼ਦ੍ਵੀਪ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਲਪੇਨੀ ਦ੍ਵੀਪ ’ਤੇ ਇੱਕ ਕਲੱਬ ਹੈ - ਕੁਮੇਲ ਬ੍ਰਦਰਸ ਚੈਲੰਜਰਸ ਕਲੱਬ। ਇਹ ਕਲੱਬ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਲ ਆਰਟ ਕੋਲਕਲੀ, ਪਰੀਚਾਕਲੀ, ਕਿੱਲੀ ਪਾਟ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀਓ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਦੁਬਈ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਦੀ ਕਲਾਰੀ ਕਲੱਬ ਨੇ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਬੁੱਕ ਆਵ੍ ਵਰਲਡ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਬਈ ਦੇ ਕਲੱਬ ਨੇ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੀ ਸਬੰਧ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟ ਕਲਾਰੀਪਯਟੂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਲਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹੈ। ਕਲਾਰੀ ਕਲੱਬ ਦੁਬਈ ਨੇ ਦੁਬਈ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ ਪਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ UAE ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ 4 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 60 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਲਾਰੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪੂਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਗਡਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ‘ਕਵੇਮ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ’ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਵੇਮ ਸ਼੍ਰੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਟਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਅ ਏਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੰਚ ਬਣਾਇਆ, ਇਹ ਮੰਚ ਅੱਜ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ, ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਲ ਆਰਟ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਸਾਥੀਓ, ਆਪਣੀ ਕਲਾ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ‘ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਫ਼ਖਰ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟੀਕਰਣ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਨੇ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰੰਗ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ-ਸੰਵਾਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਤੋਂ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ’ਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਦੇ ਕੁਸ਼ਲ ਕਾਰੀਗਰ, ਕੁਸ਼ਲ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬਜ਼ਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪਾਲ ਘਰ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਕਈ ਖੂਬਸੂਰਤ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਂਸ ਨਾਲ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਬਕਸੇ, ਕੁਰਸੀ, ਚਾਹਦਾਨੀ, ਟੋਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਅ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖੂਬ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਲੋਕ ਬਾਂਸ ਦੇ ਘਾਹ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। 

ਸਾਥੀਓ, ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕਈ ਅਨੋਖੇ ਉਤਪਾਦ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਮੋਗਾ ਦੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਹਨ - ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੁਰੇਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਮੈਥਿਲੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਟ੍ਰੇਅ, ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਹੈਂਡ ਬੈਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸਜਾਵਟੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਚੱਪਲਾਂ ਵੀ ਅੱਜ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਅੱਜ ਲੰਦਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਹੁਨਰ ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਟਿਕਾਊ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸੁਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦੇਈਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਥਾਨਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਜਗਿਆਸਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। 100ਵੇਂ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖਾਸ ਬਣਾਈਏ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਸਾਲ 2023 ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਲ 2023 ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਲ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਰਹੇ। ਦੇਸ਼ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਸਾਕਾਰ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ, ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਖੂਬ ਅਨੰਦ ਲਓ, ਲੇਕਿਨ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਰਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮਾਸਕ ਅਤੇ ਹੱਥ ਧੋਣ ਜਿਹੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵੀ ਰਹਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਏਗੀ। ਇਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 95ਵਾਂ ਐਪੀਸੋਡ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੇਰੇ ਲਈ 130 ਕਰੋੜ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਹਰ ਐਪੀਸੋਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਆਡੀਓ ਮੈਸਿਜ ਸੁਣਨਾ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਨੋਖੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਰਾਜੰਨਾ ਸਿਰਸਿੱਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੁਣਕਰ ਭਾਈ ਹਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਯੇਲਧੀ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੀ-20 ਦਾ ਇਹ ਲੋਗੋ ਬੁਣ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਤੋਹਫਾ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬੁਣੇ ਜੀ-20 ਦੇ ਇਸ ਲੋਗੋ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਭੇਜੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਜੀ-20 ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਫ਼ਖਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀ-20 ਦਾ ਇਹ ਲੋਗੋ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਇਹ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯੋਗਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਪੂਰੇ ਜਨੂਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਜੀ-20 ਲੋਗੋ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ (ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ) ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲੋਗੋ ਦੀ ਚੋਣ ਇੱਕ ਜਨ-ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਤੋਹਫ਼ਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਉੱਠਿਆ। ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ, ਜੀ-20 ਜਿਹੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ। ਅੱਜ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀਨਾ ਚੌੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਪੁਣੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਬਾ ਰਾਓ ਚਿੱਲਾਰਾ ਜੀ ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਤੁਸ਼ਾਰ ਜਗਮੋਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀ-20 ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਿਹਾਈ, ਵਰਲਡ ਟ੍ਰੇਡ ਵਿੱਚ 3 ਚੌਥਾਈ ਅਤੇ ਵਰਲਡ ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. ਵਿੱਚ 85 ਫੀਸਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ - ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਯਾਨੀ 1 ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਦੀ, ਇੰਨੇ ਸਮਰੱਥ ਸਮੂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ, ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹੋਰ ਖਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜੀ-20 ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਭਲਾਈ, ਵਿਸ਼ਵ ਕਲਿਆਣ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਏਕਤਾ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਟਿਕਾਊ ਤਰੱਕੀ ਦੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵੰਨ ਅਰਥ, ਵੰਨ ਫੈਮਿਲੀ, ਵੰਨ ਫਿਊਚਰ ਦੀ ਜੋ ਥੀਮ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਵਸੁਧੈਵ ਕੁਟੁੰਬਕਮ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :-

ਓਮ ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਸਵਸਤੀਰਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀਰਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਪੁਰਣਭਵਤੁ।

ਸਰਵੇਸ਼ਾਂ ਮਡਗਲੰਭਵਤੁ।

ਓਮ ਸ਼ਾਂਤੀ: ਸ਼ਾਂਤੀ: ਸ਼ਾਂਤੀ॥

(ॐ सर्वेषां स्वस्तिर्भवतु ।

सर्वेषां शान्तिर्भवतु ।

सर्वेषां पुर्णंभवतु ।

सर्वेषां मङ्गलंभवतु ।

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥)

ਅਰਥਾਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇ, ਸਭ ਨੂੰ ਪੂਰਨਤਾ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੰਗਲ ਹੋਵੇ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਓਗੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀ-20 ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਇੱਕ ਡੈਲੀਗੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਣ, ਲੇਕਿਨ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਟੂਰਿਸਟ ਵੀ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗਾਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜੋ। ਕੱਪੜੇ ਉੱਤੇ ਜੀ-20 ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਲੋਗੋ ਬਹੁਤ ਖ਼ਾਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਟਾਈਲਿਸ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਛਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਜੀ-20 ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਚਰਚਾ-ਪਰਿਚਰਚਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਣਾਉਣ। ਤੁਸੀਂ ਜੀ-20 ਡਾਟ ਇਨ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, 18 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪੁਲਾੜ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਪੁਲਾੜ ’ਚ ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ - ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰੀਕੋਟਾ ਤੋਂ ਸੁਦੇਸ਼ੀ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੇ ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਰਾਕੇਟ ਨੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉਡਾਨ ਭਰੀ, ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਰਾਕੇਟ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਕੇਟਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਲਕਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਸਸਤਾ ਵੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲਾਗਤ ਪੁਲਾੜ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸਟੈਂਡਰਡ ਸਪੇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਇਸ ਰਾਕੇਟ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਕਰਮ ਐੱਸ’ ਦੇ ਲਾਂਚ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ, ਜੋ ‘ਪ੍ਰਾਰੰਭ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦੇ ਉਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੋ ਬੱਚੇ ਕਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾ ਕੇ ਉਡਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜੋ ਬੱਚੇ ਕਦੇ ਚੰਨ-ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਾਕੇਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਲਾੜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਕੇਟ ਬਣਾ ਰਹੇ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ - ‘Sky is not the limit’।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਪੁਲਾੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭੇਜੇਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਟਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਦੀ ਲਾਂਚਿੰਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ-ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਪੇਸ ਟੈੱਕ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਖੂਬ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਸ ਵਜ੍ਹਾ ਹਨ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੱਡਾ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰਕੇ ਵੀ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ ਇਹ ਕਿ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੈਲਿਊ ਕ੍ਰਿਏਸ਼ਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਡ੍ਰੋਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਡ੍ਰੋਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕੇ ਕਿਨੌਰ ਵਿੱਚ ਡ੍ਰੋਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸੇਬਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੋਆਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਿਨੌਰ ਹਿਮਾਚਲ ਦਾ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਬਰਫ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਬਰਫਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਨੌਰ ਦਾ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਸੇਬ ਦੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਉਤਨੀ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਡ੍ਰੋਨ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨਾਲ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਸਵਾਦੀ ਕਿਨੌਰੀ ਸੇਬ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੋਰ ਜਲਦੀ ਪਹੁੰਚਣ ਲਗਣਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਖਰਚਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਸੇਬ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਮੰਡੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ, ਸੇਬ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਪਨਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੁਣ ਰੁਕਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

##(Song)##

ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਖਿਰ ਇਹ ਬਾਪੂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਗੀਤ ਜੋ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣ ਵਾਲੇ ਗਾਇਕ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਜਾਓਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਗਾਣ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰੀਸ ਦੇ ਗਾਇਕ ਹਨ - 'Konstantinos Kalaitzis'। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ 150ਵੇਂ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗਾਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਜਨੂਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਲਗਾਅ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 42 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ ਹਰ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ Origin, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਧੀਆਂ, ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਗ, ਤਾਲ ਅਤੇ ਰਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਾਚਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਸਮਝਿਆ। ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨਾਮ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 760 ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਸੀ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬੀਤੇ 8 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ 60 ਗੁਣਾਂ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਇੰਸਟਰੂਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਖਰੀਦਦਾਰ ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ., ਜਰਮਨੀ, ਫਰਾਂਸ, ਜਪਾਨ ਅਤੇ ਯੂ.ਕੇ. ਜਿਹੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਇੰਨੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਕਵੀ ਭਰਤ੍ਰੀਹਰੀ (Bhartrihari) ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ‘ਨਿਤੀਸ਼ਤਕ’ ਦੇ ਲਈ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਲਗਾਅ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਪਰ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਤੱਕ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਵੇਦ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਵੀਣਾ ਹੋਵੇ, ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਭੋਲੇਨਾਥ ਦਾ ਡਮਰੂ, ਸਾਡੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਤਲਾਸ਼ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨਦੀ ਦੀ ਕਲ-ਕਲ ਹੋਵੇ, ਬਾਰਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਹੋਣ, ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਵਾ ਦਾ ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਰ, ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਨੰਦਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਭੰਗੜਾ ਅਤੇ ਲਾਵਨੀ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਤਾਂ ਰਵਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਸਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਵੀ ਛੱਡੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਡੀਓ ਕਲਿੱਪ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।

##(song)##

ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਵਸੇ ਸਾਊਥ ਅਮਰੀਕਨ ਦੇਸ਼ Guyana ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸਾਡੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ Guyana ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ ਸਨ, ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਲੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, Guyana ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਰੰਗ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਫਗਵਾ ਯਾਨੀ ਫਗੂਆ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। Guyana ਦੇ ਫਗਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਚੌਤਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਧੁਨ ਅਤੇ ਹਾਈ ਪਿੱਚ ’ਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗੁਆਲਾ ਵਿੱਚ ਚੌਤਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੂਰਬੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਫਿਜ਼ੀ ਵੀ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਿੰਨਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ’ਚ ਰਾਮ ਚਰਿਤ ਮਾਨਸ ਦੇ ਦੋਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਮੰਡਲੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ। ਫਿਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਰਮਾਇਣ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਜ ਵੀ 2000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਮੰਡਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਹਰ ਪਿੰਡ-ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਦੇਖੋਗੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਲਿਸਟ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਫ਼ਖਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰੀਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਵੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੀ ਵਧਾਈਏ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਸਾਡੇ ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਰਾਜ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਯਤਨ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਇਹ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਣਮੱਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੌਸ਼ਲ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਕੇ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਹੈ - ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਨਾਗਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਆਯਾਮ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਗੁਆਚਣ ਲਗੇ ਸਨ, ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਗਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਨਾਗਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਐਲਬਮ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਐਲਬਮਸ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ, ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ, ਲੋਕ-ਨਾਚ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ, ਸਿਲਾਈ-ਬੁਣਾਈ ਜਿਹੇ ਜੋ ਕੰਮ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੂਰਬ-ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਸ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਾਅ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਮੌਕੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਗਾ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਜਾਣਨ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ‘ਲਿਡਿ-ਕ੍ਰੋ-ਯੂ’ ਦੇ ਲੋਕ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਯਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਵਿਦਯਾਧਨੰ ਸਰਵਧਨਪ੍ਰਧਾਨਮ੍ (विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्)

ਅਰਥਾਤ ਕੋਈ ਜੇਕਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਦੀਵਾ ਵੀ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਯੂ. ਪੀ. ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਖਨਊ ਤੋਂ 70-80 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹਰਦੋਈ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਬਾਂਸਾ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਤਿਨ ਲਲਿਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਅਲਖ਼ ਜਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਜਤਿਨ ਜੀ ਨੇ 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ‘ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਰਿਸੋਰਸ ਸੈਂਟਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ, ਕੰਪਿਊਟਰ, ਲਾਅ ਅਤੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਪਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਕੌਮਿਕਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨਲ ਟੌਇਜ਼, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਖੇਡ-ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਔਫਲਾਈਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਔਨਲਾਈਨ, ਲਗਭਗ 40 ਵਲੰਟੀਅਰ ਇਸ ਸੈਂਟਰ ’ਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 80 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਸੰਜੈ ਕਸ਼ਯਪ ਜੀ ਵੀ ਗ਼ਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਡਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੰਜੈ ਜੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਠਾਨ ਲਿਆ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ। ਆਪਣੇ ਇਸੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਅੱਜ ਉਹ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ‘ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਮੈਨ’ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਸੰਜੈ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਬਣਵਾਈ ਸੀ। ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਅੱਜ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਜੈ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਜਤਿਨ ਜੀ, ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਾਫੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਖਾਨਦਾਨੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੋਗੀ ਦੇ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੰਮਕਾਜ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੋਲਨ ’ਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੈਂਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਰਣ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ’। ਇਸ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਵ੍ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ’ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਮਾਨਵ ਸੇਵਾ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਓ.ਪੀ.ਡੀ. ਅਤੇ ਦਾਖਲੇ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ 3-4 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 50 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਬੈੱਡ ਦੀ ਵੀ ਸਹੂਲਤ ਹੈ। ਫਿਜ਼ੀਓਥਰੈਪੀ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੌ ਥਰੈਪੀ ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋ ਥਰੈਪੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਯੋਗ ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਇੱਥੇ ਰੋਗ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਈਟੈੱਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵੀ ਯਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਕੈਂਪ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੌਸਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹਤ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ, ਉਰਮਿਲਾ ਬਾਲਦੀ ਜੀ, ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਵ੍ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭੈਣ ਸੰਜਨਾ ਗੋਇਲ ਜੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਗਠਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਵਿਪੁਲ ਗੋਇਲ ਜੀ, ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਾਨਵ ਮੰਦਿਰ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਇਲਾਜ ਮਿਲ ਸਕੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਯਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਨਾਲ ਹੀ ਮਸਕੁਲਰ ਡਿਸਟ੍ਰਾਫੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਅੱਜ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਝ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜੀ-20 ਜਿਹੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਬੁਣਕਰ ਸਾਥੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੱਕ ਅਸਧਾਰਣ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ।

ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਊ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦਾ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਛੱਠ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਛੱਠ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ, ਆਪਣੇ ਘਰ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਛੱਠ ਮਾਤਾ ਸਭ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ, ਸਭ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਵੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਜਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ੍ਹਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਭਾਵ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਛੱਠ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਠੇਕੂਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਵਰਤ ਵੀ ਕਿਸੇ ਔਖੀ ਸਾਧਨਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਦੇ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸ ਦੀ ਬਣੀ ਟੋਕਰੀ ਜਾਂ ਸੁਪਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਪਤਾਸੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਛੱਠ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸੰਪੂਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਛੱਠ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ’ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਆਉਣ ’ਤੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੜਕ, ਨਦੀ, ਘਾਟ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਰੋਤਾਂ, ਸਭ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਛੱਠ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਅੱਜ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪੁਰਵਾਂਚਲ ਦੇ ਲੋਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਛੱਠ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ ਸਮੇਤ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਠ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਯੋਜਨ ਹੋਣ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਉਤਨੀ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਪੂਰੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੇ ਰੰਗ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣੇ ਅਸੀਂ ਪਵਿੱਤਰ ਛੱਠ ਪੂਜਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਭਗਵਾਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੂਰਜ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ। ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਇਹ ਵਰਦਾਨ ਹੈ ‘ਸੌਰ ਊਰਜਾ’ ਅੱਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ’ਚ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਹੈ ਥਿਰੁ ਕੇ. ਏਝਿਲਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਪੀ. ਐੱਮ. ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ’ ਦਾ ਲਾਭ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ 10 ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦਾ ਸੋਲਰ ਪੰਪ ਸੈੱਟ ਲਗਵਾਇਆ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਦੇ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ’ਤੇ ਕੁਝ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਹੁਣ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਭਰਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ‘ਪੀ. ਐੱਮ. ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ’ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਲਾਭਾਰਥੀ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਕਮਲ ਜੀ ਮੀਣਾ, ਕਮਲ ਜੀ ਨੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸੋਲਰ ਪੰਪ ਲਗਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਗਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਲਾਗਤ ਘੱਟ ਹੋਈ ਤਾਂ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧ ਗਈ। ਕਮਲ ਜੀ ਸੋਲਰ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਗਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੋਲਰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ 10-12 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਕੁਸੁਮ ਯੋਜਨਾ ਨਾਲ ਕਮਲ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਗੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣ? ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੋਢੇਰਾ ਦੀ ਖੂਬ ਚਰਚਾ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੋਢੇਰਾ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘਰ ਸੋਲਰ ਪਾਵਰ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਗੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ’ਚ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਬਲਕਿ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਦਾ ਚੈੱਕ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੀ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਯਾਨੀ ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਕਰ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਆਓ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੋਢੇਰਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫੋਨ ਲਾਈਨ ’ਤੇ ਜੁੜੇ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਪਟੇਲ:-

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਨਮਸਤੇ। ਦੇਖੋ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੋਢੇਰਾ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ’ਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਜਾਣਕਾਰ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਦੱਸਦੇ ਹੋ, ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸਰ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਬਿਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਬਿਜਲੀ ਬਿਲ, ਉਹ ਹੁਣ ਜ਼ੀਰੋ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ 70 ਰੁਪਏ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਧਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਬਿਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ਉਹ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ ਸਰ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ। ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਸਰ। ਅਨੰਦਮਈ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ। ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ’ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਹਾਂ ਸਰ! ਸਹੀ ਹੈ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਜੋ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੈ?

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸਰ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ, ਉਹ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਜੋ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਤਾਂ ਭਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮਤਲਬ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਵੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾ ਵਧ ਗਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸੀ ਅਤੇ ਥ੍ਰੀ-ਡੀ ਸ਼ੋਅ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੱਥੇ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਚਾਰਚੰਨ ਲਗ ਗਏ ਹਨ ਸਰ ਅਤੇ ਉਹ ਜੋ ਸੈਕਟਰੀ ਆਏ ਸਨ ਸਰ...

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੀ ਜੀ...

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੰਡ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਜੀ ਹਾਂ, ਯੂ. ਐੱਨ. ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਜਨਰਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਭਾਈ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਚਲੋ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਘਰ-ਘਰ ਚੱਲੇ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਠੀਕ ਹੈ ਸਰ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਦੱਸਾਂਗੇ ਸਰ ਕਿ ਭਾਈ ਸੋਲਰ ਲਗਵਾਓ। ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਲਗਾਓ ਤੇ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ। ਚਲੋ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ, ਧੰਨਵਾਦ ਭਾਈ।

ਵਿਪਿਨ ਜੀ : ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰ, ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰ... ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਧਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ।

ਵਿਪਿਨ ਭਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਆਓ ਹੁਣ ਮੋਢੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ :

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹੈਲੋ ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਨਮਸਤੇ, ਨਮਸਤੇ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ। ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹਾਂ ਸਰ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹਾਂ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਅਸੀਂ ਧਨ ਹੋ ਗਏ ਸਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ!

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਮੋਢੇਰਾ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੋ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਮੈਂ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹਾਂ ਸਰ, ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਮੈਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ, ਕਚਰਾ, ਕਾਂਝੋਰ, ਜੰਮੂ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ। ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉੱਥੇ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਹ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਵਧੀਆ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ, ਹਾਂ... ਸਿੱਖੀ ਹੈ ਸਰ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਮੈਨੂੰ ਮੋਢੇਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ, ਇਹ ਸੋਲਰ ਰੂਫ ਟੌਪ ਪਲਾਂਟ ਤੁਸੀਂ ਲਗਵਾ ਲਿਆ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ, ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ? ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਏਦਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਿਜਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਹੁਣ ਕੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਹੁਤ ਸਰ... ਫਾਇਦਾ ਤਾਂ ਫਾਇਦਾ ਹੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਰ। ਸਰ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ। 24 ਘੰਟੇ ਸਾਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਿਲ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ। ਸਾਡੇ ਘਰ ’ਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਸੀਂ ”se ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਸਰ, ਤੁਹਾਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਸਰ। ਬਿਲ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫਰੀ ਮਾਈਂਡ ਨਾਲ ਸਭ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਹ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਸਰ, ਬਣਾ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਫਰੀ ਮਾਈਂਡ ਨਾਲ ਸਭ ਇਹ ਜੋ ਵਾਸ਼ਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ, ਏ. ਸੀ. ਹੈ ਸਭ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹਨ, ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ?

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚੰਗਾ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀਦੇਵ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜੋ ਉਹ ਲਾਈਟ ਸ਼ੋਅ ਹੁੰਦਾ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਈਵੈਂਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਫੋਰਨਰਸ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀ ਦਾ ਹੁਣ ਕੰਮ ਵਧ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਏਨੇ ਮਹਿਮਾਨ ਉੱਥੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕੰਮ ਵਧੇ ਸਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ, ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਜਾਓ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : ਹਾਂ ਸਰ... ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਹੋਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੋਢੇਰਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਿੰਡ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ : 24 ਘੰਟੇ ਸਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਜੋ ਪੈਸੇ ਬਚੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਮੋਢੇਰਾ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਨਮਸਕਾਰ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਰਸ਼ਾ ਭੈਣ ਅਤੇ ਵਿਪਿਨ ਭਾਈ ਨੇ ਜੋ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਪਿੰਡਾਂ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਮੋਢੇਰਾ ਦਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁਣ ਪੈਸੇ ਵੀ ਬਚਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧਾਵੇਗੀ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਮੰਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ ਲਹਰਵਾਲ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਦਾ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਵੀ 4000 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੰਜ਼ੂਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ’ਤੇ ਸੋਲਰ ਰੂਫ ਟੌਪ ਪਲਾਂਟ ਲਗਵਾਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਰਚਾ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਕੁੰਨੀ ਦੇਓਰੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਸਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁੰਨੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਂਦੂਝਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਰਦਾਪਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੋਲਰ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਰੀਲਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ ’ਤੇ ਸਿਲਕ ਦੀ ਕਤਾਈ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਲਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਬਿਲ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਵਰਦਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਵੇ, ਉਤਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੋ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਸਪੇਸ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸੋਲਰ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਧਾਵਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਕੱਠੇ 36 ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਨੂੰ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ’ਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲੀ ਇਹ ਸਫਲਤਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪੈਸ਼ਲ ਦੀਵਾਲੀ ਗਿਫਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਅਤੇ ਕੱਛ ਤੋਂ ਕੋਹਿਮਾ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਡਿਜੀਟਲ ਕੁਨੈਕਟੀਵਿਟੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਣਗੇ। ਦੇਸ਼ ਜਦੋਂ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਿਰਿਓਜਨਿਕ ਰਾਕੇਟ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ, ਬਲਕਿ ਅੱਜ ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਦਰਜਨਾਂ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ’ਚ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਗਲੋਬਲ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੰਤ੍ਰਿਕਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਅਵਸਰਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਵਿਕਸਿਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਸਭ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪਸ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਇਨਵੈਨਸ਼ਨਜ਼ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀਸ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਖਾਸਕਰ ਆਈ. ਐੱਨ.-ਸਪੇਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਈ. ਐੱਨ.-ਸਪੇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੇਲੋਡਸ ਅਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪਸ ਅਤੇ 9nnovators ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ’ਚ ਬਣ ਰਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਅਵਸਰਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ, ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ, ਅਗਵਾਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਘਸੀਆਂ-ਪਿਟੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਘਰ ਕਰ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਗਠਨ ਚੋਣਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਸਟੂਡੈਂਟ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਾਵਰਫੁਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਆਖਿਰ ਅੱਜ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਉਹ ਹੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 2047 ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾਏਗਾ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਸੀਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁਨਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਸ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਏਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਨੇਸ਼ਨ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈਕਾਥਾਂਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਬਲਮ ਸੋਲਵ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ-ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਗ ਕੇ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਹੈਕਾਥਾਂਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੈਲੰਜਿਸ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜਿ੍ਹਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਲਿਊਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਮੈਂ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ‘ਜੈ ਅਨੁਸੰਧਾਨ’ ਦਾ ਨਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ “echade ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸਾਡੀ 99“s ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ 14-15 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ 23 99“s ਆਪਣੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨਸ ਅਤੇ ਰੀਸਰਚ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮੰਚ ’ਤੇ ਆਏ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਤੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਆਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਰੀਸਰਚਰਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 75 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ, ਐਗਰੀਕਲਚਰ, ਰੋਬੋਟਿਕਸ, ਸੈਮੀਕੰਡਕਟਰਸ, 5-ਜੀ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨਸ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਥੀਮਸ ’ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸੀ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇੱਕ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵੱਲ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ 99“ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੇ ਨਵਜਨਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪੋਰਟੇਬਲ ਵੈਂਟੀਲੇਟਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮਿਥੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਮੋਬਿਲਟੀ ਹੋਵੇ, ਡ੍ਰੋਨ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਹੋਵੇ, 5-ਜੀ ਹੋਵੇ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਨਵੀਂ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ 99“s ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨਵੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ 99“ ਮਦਰਾਸ ਅਤੇ 99“ ਕਾਨਪੁਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ 5-ਜੀ ਟੈਸਟ ਬੈਡ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਯਤਨ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ 99“s ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨਸ ਵੀ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਆਪਣੀ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆਉਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਖਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਬੈਂਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਹੈ। 20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਹਿਕਾਰ ਨਗਰ ਦੇ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ ਪਰ 20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਉਹ ਪੌਦੇ ਅੱਜ 40-40 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਅਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਦਰੱਖਤ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਦਭੁਤ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਨੜ੍ਹਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹਿਕਾਰ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਸ ਸ਼ੈਲਟਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨੜ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਬਰਾਸ ਪਲੇਟਸ ਵੀ ਭੇਂਟ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਕੋਲੌਜੀ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਅਤੇ ਵਧਣ-ਫੁਲਣ, ਸੋਚੋ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਲਿਵਿੰਗ ਅਤੇ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਪ੍ਰੋਡੱਕਟਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਯਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਅਨਾਈਕੱਟੀ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਲਈ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਈਕੋ ਫਰੈਂਡਲੀ ਟੇਰਾਕੋਟਾ ਟੀ-ਕੱਪਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟੇਰਾਕੋਟਾ ਟੀ-ਕੱਪਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਚੁੱਕੀ। ਕਲੇਅ-ਮਿਕਸਿੰਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਪੈਕੇਜਿੰਗ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਖ਼ੁਦ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵੀ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਯਤਨ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਤਾਰੀਫ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਘੱਟ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ-2 ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਬਾਇਓਵਿਲਿਜ-2 ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਉਪਾਅ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਲਰ ਐਨਰਜੀ, ਬਾਇਓ ਗੈਸ, ਬੀ-ਕੀਪਿੰਗ ਅਤੇ ਬਾਇਓ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਸ ਇਹ ਸਭ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਭਿਆਨ ਨੂੰ ਬਾਇਓਵਿਲੀਜ-2 ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਧ ਰਹੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਅਜਿਹੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਅਜਿਹੇ ਲਾਈਫ ਸਟਾਈਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਵੇ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮਿਸ਼ਨ ਲਾਈਫ ਨੂੰ ਜਾਣੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੱਲ੍ਹ 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਿਵਸ ਹੈ। ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਵਸਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਰਨ ਫਾਰ ਯੂਨਿਟੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੌੜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਵੇਖੀ ਹੈ, ‘ਜੁੜੇਗਾ ਇੰਡੀਆ ਤੋ ਜੀਤੇਗਾ ਇੰਡੀਆ’ ਇਸ ਥੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਉੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੇਡ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਯੋਜਨ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ 36 ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 7 ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ 2 ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਪਰਧਾ ਯੋਗ ਆਸਨ ਅਤੇ ਮਲਖੰਬ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੀ। ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜੋ 3 ਟੀਮਾਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਹ ਹਨ ਸਰਵਿਸੇਸ ਦੀ ਟੀਮ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਟੀਮ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ 6 ਨੈਸ਼ਨਲ ਰਿਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 60 ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੇਮਜ਼ ਰਿਕਾਰਡਸ ਵੀ ਬਣੇ। ਮੈਂ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ, ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਇਸ ਖੇਡ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦਿਲੋਂ ਤਾਰੀਫ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸਫਲ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਗੁਜਰਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਸਕਣਗੇ। ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਗਰਬਾ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਗੁਜਰਾਤ ਇਕੱਠੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਲਵੇਗਾ? ਪਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੇਮਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾ, ਖੇਡ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸੰਗਮ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਖੇਡ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਗਰਬਾ ਅਤੇ ਡਾਂਡੀਆ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖੂਬ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੰਦਦਾਇਕ ਸੀ। ਆਖਿਰਕਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 15 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਜਨਜਾਤੀਯ ਗੌਰਵ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਸੈਲੀਬਰੇਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਲਿਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਆਬਾ ਨੇ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਮਾਤਭੂਮੀ ਦੇ ਲਈ ਕਰਤੱਵ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਂਚੀ ਦੇ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਮਾਂ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 1 ਨਵੰਬਰ ਯਾਨੀ ਪਰਸੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ-ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਾਣਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਾਂਗਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਾਣਗੜ੍ਹ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨਵੰਬਰ 1913 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾਉਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਸ ਜਨਜਾਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ, ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਿੰਨੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰਾਂਗੇ, ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਉਤਨੀ ਹੀ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਉਣ ਵਾਲੀ 8 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰਪੁਰਬ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ। ਜਿੰਨਾ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਉਤਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਫੈਲਾਇਆ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਜਨ-ਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ 550ਵਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰੀਡੋਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣਾ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਸੁਖਦ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਲਈ ਰੋਪਵੇਅ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵੀ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਦਿਨ ਕਾਰਤਿਕ ਪੁੰਨਿਆ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਿਵਸ ਵੀ ਮਨਾਉਣਗੇ। ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਏਗਾ, ਕੇਰਲਾ ਪਿਰਾਵਿ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਰਾਜ ਉਤਸਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣਗੇ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪਿਰਿਟ ਜਿੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਦੇਸ਼ ਓਨਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੋ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੋ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਅਗਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿਓ। ਨਮਸਕਾਰ। ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਜਿਸ ਗੱਲ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ - ਉਹ ਹੈ ਚੀਤਾ। ਚੀਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਨੇਹੇ ਆਏ ਹਨ, ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ ਗੁਪਤਾ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਐੱਨ. ਰਾਮ ਚੰਦਰਨ ਰਘੂਰਾਮ ਜੀ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਰਾਜਨ ਜੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਬ੍ਰਤ ਜੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੀਤਿਆਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। 130 ਕਰੋੜ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਖੁਸ਼ ਹਨ, ਫ਼ਖਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹਨ - ਇਹ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਸਵਾਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੋਦੀ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇਗਾ?

ਸਾਥੀਓ, ਇੱਕ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਬਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ ਚੀਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਨਿਟਰਿੰਗ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਖੇਗੀ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਸਕੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੋਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕੰਮ ਸੌਂਪ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮਾਈਗੌਵ ਦੇ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ’ਤੇ ਇੱਕ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਆਖਿਰ ਉਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਚੀਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮਕਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਉਂਝ ਇਹ ਨਾਮਕਰਣ ਜੇਕਰ ਰਵਾਇਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਰਹੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਸਹਿਜ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਆਖਿਰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਾਓ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਰਵਾਇਤੀ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕੰਪੀਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਭਾਗ ਲਓ - ਕੀ ਪਤਾ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਚੀਤੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ, ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਇ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਉੱਪਰ ਗੌਰਵ ’ਤੇ ਫ਼ਖ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਓਨੇ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੂਬੀ ਇਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਏਕਾਤਮ ਮਾਨਵ ਦਰਸ਼ਨ’ ਅਤੇ ‘ਅੰਤਯੋਦਯ’ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੀ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਦਾ ‘ਏਕਾਤਮ ਮਾਨਵ ਦਰਸ਼ਨ’ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਦਵੰਦ ਅਤੇ ਬੁਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ। ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ - ‘ਆਤਮਵਤ੍ ਸਰਵਭੂਤੇਸ਼ੁ’ (‘आत्मवत् सर्वभूतेषु’) ਅਰਥਾਤ ਅਸੀਂ ਜੀਵ ਮਾਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨੀਏ, ਆਪਣੇ ਜਿਹਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰੀਏ। ਆਧੁਨਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ। ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭੇਦਭਾਵਨਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸਨ - ‘ਸਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸਾਰਥਿਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ।’ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਜ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਇ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਅਖੀਰਲੇ ਪਾਏਦਾਨ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਮੰਨਾਂਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਿੰਨਾ ਸਿੱਖਾਂਗੇ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਯਾਨੀ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦਾ ਨਾਮ ਹੁਣ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲਈਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਬਣਾਈਏ, ਇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਮਾਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਕਰਤਵਯ ਪੱਥ ’ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਦਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ’ਤੇ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੇ।

ਵੈਸੇ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ 28 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਜ੍ਹਾ ਵੀ ਹੈ। ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕੀ? ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਕਹਾਂਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਜੋਸ਼ ਚਾਰ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹਨ - ਸਰਜੀਕਲ ਸਟ੍ਰਾਈਕ। ਵਧ ਗਿਆ ਨਾ ਜੋਸ਼! ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਓਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸੈਲਿਬ੍ਰੇਟ ਕਰੀਏ, ਆਪਣੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ - ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤਪੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਰੀਰਿਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਜਾਂ ਬੋਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਹਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਿੱਕਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਟੈਂਡਰਡਸ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਸਾਲ 2015 ਵਿੱਚ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਹੁਣ ਤੱਕ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਡੇ ’ਤੇ ਕਈ ਸਕੂਲੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੇ ਤੈਅ ਸਟੈਂਡਰਡ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਜੋ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯੂਟਿਊਬ ’ਤੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚੈਨਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ 7-8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਲਾਭ ਲੱਖਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪੂਜਾ ਜੀ ਤਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ 2018 ਵਿੱਚ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਂ-ਬੇਟੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੂਜਾ ਜੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਟੋਰੀ ਟੈਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਦੀ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਹੈ ਜੋ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਟਿੰਕਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਮਾਂ-ਬੇਟੀ ਹੁਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਗੱਲਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਮੰਜੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੰਜੂ ਜੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ ਇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਹੀ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੰਜੂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਬਣ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਈਨ ਲੈਂਗਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਭਰਾਵੋ ਅਤੇ ਭੈਣੋ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰੇਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੇਮਕੋਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਹੇਮਕੋਸ਼ ਅਸਮੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਦ ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਬਰੂਆ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੇਮਕੋਸ਼ ਦਾ ਬ੍ਰੇਲ ਐਡੀਸ਼ਨ ਲਗਭਗ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸਫਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 15 ਵੋਲੀਅਮ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਯਤਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਯਤਨ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਪੈਰਾ-ਸਪੋਰਟਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਝੰਡੇ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਈ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਗਵਾਹ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਕਈ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਦਿੱਵਯਾਂਗਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਿਟਨਸ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਦਿੱਵਯਾਂਗਾਂ ਦੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਅਨਵੀ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਉਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੰਨੀ ਯਾਦਗਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਥੀਓ, ਅਨਵੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਦਿਲ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੂਝਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਓਪਨ ਹਾਰਟ ਸਰਜਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਨਾ ਤਾਂ ਅਨਵੀ ਨੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਦੀ ਹਾਰ ਮੰਨੀ। ਅਨਵੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਨਵੀ ਦੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਕਿਵੇਂ ਚੁੱਕਣਾ, ਜੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਤਸਮੇ ਬੰਨ੍ਹਣੇ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਬਟਨ ਕਿਵੇਂ ਲਗਾਉਣਾ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿਖਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਕਿਹੜੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਧੀਰਜ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬੇਟੀ ਅਨਵੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਖਾਈ, ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਵਿਖਾਈ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਮੁਸੀਬਤ ਇੰਨੀ ਗੰਭੀਰ ਸੀ ਕਿ ਅਨਵੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਖੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਯੋਗ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੋਚ ਦੇ ਕੋਲ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੀ ਯੋਗ ਕਰ ਸਕੇਗੀ? ਲੇਕਿਨ ਕੋਚ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਨਵੀ ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲਗੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਯੋਗ ਵਿੱਚ ਐਕਸਪਰਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅਨਵੀ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਨੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅਨਵੀ ਨੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਥ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਥ ਕੀਤਾ। ਅਨਵੀ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਯੋਗ ਨਾਲ ਅਨਵੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੋਖਾ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਯੋਗ ਨਾਲ ਅਨਵੀ ਦੀ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤੇ ਅਨਵੀ ਨੂੰ ਯੋਗ ਨਾਲ ਹੋਏ ਲਾਭ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਸਕਣ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨਵੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਕੇਸ ਸਟਡੀ ਹੈ ਜੋ ਯੋਗ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਜਾਂਚਣਾ-ਪਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਅਨਵੀ ਦੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ’ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ, ਯੋਗ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਜ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਡਾਊਨ ਸਿੰਡਰੋਮ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਹੁਣ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਯੋਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਡਾਇਬਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਯੋਗ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਯੂਨਾਇਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨ - ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਯਤਨ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਤਨ ਹੈ ਸਾਲ 2017 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ - ‘ਇੰਡੀਆ ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਕੰਟਰੋਲ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ’। ਇਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਸਰਕਾਰੀ ਸੇਵਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧਿਆਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਇਨੀਸ਼ਿਏਟਿਵ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਣਥੱਕ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਨਿਰੰਤਰ ‘ਪਾਣੀ’ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ - ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਮੁੰਦਰ ਹੋਵੇ, ਨਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਹੋਵੇ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਸੁਭਾਗ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੰਬੀ ਤਟ ਰੇਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਟੀ ਸੀਮਾ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਗੁਜਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਵਧਦੇ-ਫੁਲਦੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਟੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਦੁਖਦ ਪੱਖ ਵੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਇਹ ਤਟੀ ਖੇਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮੁੰਦਰੀ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਡੇ ਬੀਚਾਂ ’ਤੇ ਫੈਲੀ ਗੰਦਗੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਯਤਨ ਕਰੀਏ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਟੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੱਟਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ‘ਸਵੱਛ ਸਾਗਰ - ਸੁਰਕਸ਼ਿਤ ਸਾਗਰ’ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। 5 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਬੀਤੀ 17 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਕੋਸਟਲ ਕਲੀਨ ਅੱਪ ਡੇ ਵੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ 75 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਨਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੇ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਸਫਾਈ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਹਿਊਮਨ ਚੇਨ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਕਾਕੀਨਾੜਾ ਵਿੱਚ ਗਣਪਤੀ ਵਿਸਰਜਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਐੱਨਐੱਸਐੱਸ ਦੇ ਲਗਭਗ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ 30 ਟਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 3 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੱਛ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸੁਰਕਸ਼ਿਤ ਸਾਗਰ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਅਫਸਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੇਅਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਵੱਛਤਾ ਵਰਗੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੋ, ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਓ।

ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੀਮ ਹੈ - ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ। ਪਿਛਲੇ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਟੀਮ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸਮੁਦਾਇਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ ਹੈ ‘ਸਟੋਪ ਕੰਪਲੇਨਿੰਗ, ਸਟਾਰਟ ਐਕਟਿੰਗ’ ਇਸ ਟੀਮ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 370 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਥਾਂ ’ਤੇ ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ 100 ਤੋਂ 150 ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕਚਰਾ ਤਾਂ ਹਟਾਇਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀਵਾਰਾਂ ’ਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਤੇ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਸਕੈਚ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਕੈਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕੋਟਸ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਦੇ ਯੂਥ ਫੌਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰਠ ਦੇ ‘ਕਬਾੜ ਸੇ ਜੁਗਾੜ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਸਕਰੈਪ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੇਸਟ, ਪੁਰਾਣੇ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਡਰੱਮ ਜਿਹੀਆਂ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ - ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਇਸ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਨਵਰਾਤਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਰੂਪ ‘ਮਾਂ ਸ਼ੈਲ ਪੁੱਤਰੀ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਇੱਥੋਂ ਤੋਂ 9 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਨਿਯਮ, ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਵਰਤ, ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੁਰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਜੇ ਦਾ ਪੁਰਬ ਇਹੀ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਨ ਤੇਰਸ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਵੀ ਤਿਉਹਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਬੀਤੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਜੁੜ ਗਿਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦਾ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੋਕਲ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੀ 2 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਖਾਦੀ, ਹੈਂਡਲੂਮ, ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕਲ ਸਮਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਖਰੀਦੋ। ਆਖਿਰ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਸਹੀ ਅਨੰਦ ਵੀ ਤਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਗਿਫਟ ਕਰੀਏ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰੀਏ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਖਾਸ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਲਕਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਚਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੀਵਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਖਾਦੀ ਹੈਂਡਲੂਮ ਜਾਂ ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਇਸ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿਓ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ’ਤੇ ਪੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਪੈਕੇਜਿੰਗ ਲਈ ਵੀ ਪੌਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਪੁਰਬਾਂ ’ਤੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਕਚਰਾ, ਇਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨਾਨ-ਪਲਾਸਟਿਕ ਬੈਗਾਂ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜੂਟ ਦੇ, ਸੂਟ ਦੇ, ਕੇਲੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰਵਾਇਤੀ ਬੈਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦਈਏ ਅਤੇ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ -

‘ਪਰਹਿਤ ਸਰਿਸ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਭਾਈ’

(‘परहित सरिस धरम नहीं भाई’)

ਯਾਨੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਹਿਤ ਕਰਨ ਜਿਹਾ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ, ਉਪਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੀ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਝਲਕ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਟੀ. ਬੀ. ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਸੇ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਆਹਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਟੀ. ਬੀ. ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੈ, ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਹੀ, ਸਹੀ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਮਿਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਟੀ. ਬੀ. ਦਾ ਇਲਾਜ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਾਲ 2025 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਜ਼ਰੂਰ ਟੀ. ਬੀ. ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾਦਰਾ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨਦੀਵ ਤੋਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਜੀਨੂੰ ਰਾਵਤੀਆ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਚਲ ਰਹੇ ਗ੍ਰਾਮ ਦੱਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ 50 ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੀਨੂੰ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੈਡੀਕਲ ਦੇ ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਿਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਨਵੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਸਾਲ 2023 ਨੂੰ ‘ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਲਟ ਯੀਅਰ’ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੇਰਾਂ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੈਨਿਕ ਭੋਜਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਈ-ਬੁੱਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਣ, ਇਸ ਨਾਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਲਟ ਯੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਪਬਲਿਕ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਈਗੌਵ ਪੋਰਟਲ ’ਤੇ ਪਬਲਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰੀ ਏਨਾ ਹੀ। ਲੇਕਿਨ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। 29 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਖਾਸ ਮੌਕਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਦੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਇਸ ਦਿਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰਹਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਫਾਲੋ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਓ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੇ ਲਈ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅਗਸਤ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ, ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਡਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਨੂੰ ਤਿਰੰਗਾਮਈ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤਿਰੰਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਬਾਰੇ ਖੂਬ ਸੋਹਣੇ-ਸੋਹਣੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰੀ ਵੀ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ, ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਧਾਰਾ ਵਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਇਸ ਖਾਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼, ਇੰਨੀਆਂ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਦੀ ਆਈ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਹੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਤਿਰੰਗੇ ਦੇ ਗੌਰਵ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਲੋਕ ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਅਸੀਂ ਸਵੱਛਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਵੈਕਸੀਨੇਸ਼ਨ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਜਜ਼ਬਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ’ਤੇ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ’ਤੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਿਰੰਗਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਆਇਡੀਆਜ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਜਿਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨੀਲ ਅਨਿਲ ਜੀ ਨੇ, ਅਨਿਲ ਜੀ ਇੱਕ ਪਜ਼ਲ ਆਰਟਿਸਟ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ Mosaic Art ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਕੋਲਾਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 630 ਫੁੱਟ ਲੰਬਾ ਅਤੇ 205 ਫੁੱਟ ਚੌੜਾ ਤਿਰੰਗਾ ਪਕੜ ਕੇ ਅਨੋਖਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਘਾਲੀਪੁਖੁਰੀ ਦੇ ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ 20 ਫੁੱਟ ਦਾ ਤਿਰੰਗਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੰਦੌਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿਊਮਨ ਚੇਨ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿਊਮਨ ਤਿਰੰਗਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਯਤਨ ਗਿੰਨੀਜ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੰਗੋਟ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਇਹ ਰੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਬੋਤਸਵਾਨਾ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ 75 ਗੀਤ ਗਾਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 75 ਗੀਤ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਬਾਂਗਲਾ, ਅਸਮੀਆ, ਤਮਿਲ, ਤੇਲਗੂ, ਕਨ੍ਹੜਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮੀਬੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨਾਮੀਬੀਆ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਵਾਇਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਸਵਰਾਜ’ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸੀਰੀਅਲ ਦੀ ਸਕਰੀਨਿੰਗ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ’ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਣਗੌਲੇ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਹਿਲ ਹੈ। ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ’ਤੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਰਾਤ 9 ਵਜੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ 75 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਖਾਓ। ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਦੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਯਾਨੀ ਅਗਸਤ 2023 ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਲੇਖਨ ਆਯੋਜਨ ਆਦਿ ਅਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਇਕਾਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗਹਿਰਾਈ ’ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਸਾਡਾ ਰਿਗਵੇਦ! ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਓਮਾਨ-ਮਾਪੋ ਮਾਨੁਸ਼ੀ : ਅਮ੍ਰਿਤਕਮ੍ ਧਾਤ ਤੋਕਾਯ ਤਨਯਾਯ ਸ਼ੰ ਯੋ:।

ਯੂਯੰ ਹਿਸ਼ਠਾ ਭਿਸ਼ਜੋ ਮਾਤ੍ਰਤਮਾ ਵਿਸ਼ਵਸਯ ਸਥਾਤੁ: ਜਗਤੋ ਜਨਿਤ੍ਰੀ:॥

(ओमान-मापो मानुषी: अमृक्तम् धात तोकाय तनयाय शं यो:।

यूयं हिष्ठा भिषजो मातृतमा विश्वस्य स्थातु: जगतो जनित्री:।| )

(Oman-mapo manushi: amritkam dhaat tokay tanayaaya shyamyo: |

Yooyam Hisatha Bhishjo Matritama Vishwasya Sthatu: Jagato Janitri: ||)

ਅਰਥਾਤ ਹੇ ਜਲ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਜੀਵਨ ਦਾਤਾ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਅੰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਔਲਾਦ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਔਸ਼ਧੀ ਹੋ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੋ।

ਸੋਚੋ, ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਲ ਅਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਨ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰੋਮਾਂਚਿਤ ਹੋ ਉੱਠਦੇ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਇਸੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਸ਼, ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਜੁਟਿਆ, ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੁਟੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਜੁਟੇ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਜੁੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ ਨੇਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਵਾਰੰਗਲ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮੰਗਤਿਆ-ਵਾਲਿਯਾ ਥਾਂਡਾ’। ਇਹ ਪਿੰਡ ਜੰਗਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਫੀ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲ ’ਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਬਾਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਰੋਵਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੈਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੰਡਲਾ ਵਿੱਚ ਮੋਚਾ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਕਾਹਨਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਦਿਯਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਲਿਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਬਣਿਆ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਨਿਵਾਰੀ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਇਹ ਸਰੋਵਰ ਚਾਰ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਗੇ ਦਰੱਖਤ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲਗੇ 35 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਾਗਲਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ‘ਬਿਲਕੇਰੂਰ’ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਚੈਨਲਾਈਜ਼ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਆਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਤਾਂ ਕਰਦੀ ਹੀ ਹੈ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਲਾਬਾਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਟੇਬਲ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਹਰਿਆਲੀ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਓ ਅਤੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਨ ਤੇ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਦਿਓ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਸਮ ਦੇ ਬੋਂਗਾਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ - ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸੰਪੂਰਨਾ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੈ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਹਿਤ ਕਿਸੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਇੱਕ ਕੁਪੋਸ਼ਿਤ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਮਾਂ ਦੂਸਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 90 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਭਜਨ ਦਾ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਤਿਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ‘ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਅਭਿਯਾਨ’ - ਇਸ ‘ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਅਭਿਯਾਨ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸੇ ਤਹਿਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਭਜਨ-ਕੀਰਤਨ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਗੁਰੂ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਮਟਕਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਲਈ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਨਾਜ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਅਨਾਜ ਨਾਲ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ‘ਬਾਲ ਭੋਜ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਗਿਰਿਡੀਹ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਸੀੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਖੇਡ-ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਚੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਖਰਾਬ ਆਦਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਨ।  

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਾਲ 1 ਤੋਂ 30 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੋਸ਼ਣ ਮਹੀਨਾ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਅਤੇ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਡਿਵਾਈਸ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਮੋਨੀਟਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੋਸ਼ਣ ਟ੍ਰੈਕਰ ਵੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ 14 ਤੋਂ 18 ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਦਮਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਲ-ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਯਤਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੋਸ਼ਣ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਜਾਂ Malnutrition ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਚੇਨਈ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਵਰਧਰਾਜਨ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਮਾਈਂਡਰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਈ ਗੋਵ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਹੈ - ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਸਾਲ International Year of Millets ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ Millet ਮੈਪ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਇਸ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਲ 2023 ਨੂੰ International Year of Millets ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ 70 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦਾ, ਮਿਲੇਟਸ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਯਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਿਲੇਟਸ ਯਾਨੀ ਸਾਡੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਪਕਵਾਨ ਬਣਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਕਵਾਨ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਮਿਲੇਟਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਲੇਟਸ, ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ, ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇਟਸ ਦਾ ਉਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣਨੁਰੂ ਅਤੇ ਤੋਲਕਾਪਿਪਯਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਾਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪਾਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣਗੇ। ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਰਾਗੀ, ਸਾਵਾਂ, ਕੰਗਨੀ, ਚੀਨਾ, ਕੋਦੋ, ਕੁਟਕੀ, ਕੁੱਟੂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਵਧਾਉਣੀ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ। ਦਰਅਸਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਡੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਮੋਟਾ ਅਨਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ। ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਤੂੜੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਚਾਰਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਵਸਥ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਖਾਨ-ਪਾਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਜਾਗਰੂਕ ਹੈ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਫਾਈਬਰ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਪਰ ਫੂਡ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲਾਭ ਹਨ। ਮੋਟਾਪੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਡਾਇਬਟੀਸ, ਹਾਈਪਰਟੈਂਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਿਲ ਸਬੰਧੀ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪੇਟ ਅਤੇ ਲੀਵਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦਗਾਰ ਹਨ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਲੜਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਅਨਾਜ ਕਾਫੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਿਸਰਚ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ FPOs ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੇਰਾ ਆਪਣੇ ਕਿਸਾਨ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਮਿਲੇਟਸ ਯਾਨੀ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਫੀ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲੇਟਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮਿਲੇਟ ਕੁਕੀਸ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁਝ ਮਿਲੇਟ ਪੈਨ ਕੇਕ ਤੇ ਡੋਸਾ ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲੇਟ ਐਨਰਜੀ ਬਾਰ ਅਤੇ ਮਿਲੇਟ ਬ੍ਰੇਕਫਾਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਅਜਿਹੇ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨਾਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਆਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜੋਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਦੇਖੀ, ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਜੋਰ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਦਿਨ ਤੋਂ 4-ਜੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਉਹੀ ਖੁਸ਼ੀ 4-ਜੀ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ 4-ਜੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਕਨੈਕਟੀਵਿਟੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਵੇਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਹੈ ਜੋ ਸਹੂਲਤਾਂ ਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅਜਮੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਜੀ ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ‘ਈ-ਸਟੋਰ’ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕੰਮ ਹੋਇਆ, ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ਦਰਅਸਲ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਰਾਵਤ ਕੋਵਿਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਕੋਵਿਡ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਵਤ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਕੌਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ’ ਯਾਨੀ CSC E-Store Join ਕੀਤਾ ਤੇ ਔਨਲਾਈਨ ਕੰਮਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗ੍ਰਾਹਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸਕ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਬਣਾਉਣ ਲਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਦਰਜੀ ਔਨਲਾਈਨ’ ਨਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਔਨਲਾਈਨ ਸਟੋਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਉਹ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਚਣ ਲਗੇ। ਅੱਜ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸੇਠਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਏਨਾ ਵਧ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਰਡਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸੈਂਕੜੇ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਉੱਨਾਵ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਰਾਡਬੈਂਡ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੋਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਮੁਫਤ ਵਾਈਫਾਈ ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤਮੰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁਣ ਏਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ, ਹਸਪਤਾਲ, ਤਹਿਸੀਲ ਆਫਿਸ ਅਤੇ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੱਕ ਬਰਾਡਬੈਂਡ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਮਨ ਸਰਵਿਸ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਈ-ਮਾਰਕਿਟ ਪਲੇਸ ਯਾਨੀ ਜੈੱਮ (GeM) ਪੋਰਟਲ ’ਤੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਆਏ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂ.ਪੀ. ਦੀ ਗੁੜੀਆ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਉੱਨਾਵ ਦੇ ਅਮੋਈਆ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋਈ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਨੈੱਟ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁੜੀਆ ਨੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਡਿਜੀਟਲ Entrepreneur ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ। ਰਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਖੂਬੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਬਸਤੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਵਸਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਲੇਕਿਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਤਾਂ ਇਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਈਏ ਤਾਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ, ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸਥਾਨਕ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਪਹਿਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਚਿੱਤਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਪੀਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਇੱਕ ਜਨਜਾਤੀ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮਟਰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਿਹਨਤ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਥੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ, ਇਕੱਠੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ, ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਮਟਰ ਤੋੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਸਥਾਨਕ ਗੀਤ ‘ਛੱਪਰਾ ਮਾਝੀ ਛੱਪਰਾ’ ਇਹ ਵੀ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇੱਥੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਵੀ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਉਦਾਹਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਪੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਜੋ ਗਾਵਾਂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਗੋਹੇ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸਰਦੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੂਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਛਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਰਫਬਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬੋਰੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਦੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਗੋਹਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖਾਦ ਵੀ। ਖੇਤੀ ਦੀ ਲਾਗਤ ਵੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਫਲ ਹੈ - ਬੇਡੂ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਫਿੱਗ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫਲ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਫਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਫਲ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਹੁਣ ਬੇਡੂ ਦੇ ਜੂਸ, ਇਸ ਨਾਲ ਬਣੇ ਜੈਮ, ਚਟਨੀ, ਅਚਾਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਡਰਾਈ ਫਰੂਟ ਨੂੰ ਵੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਬੇਡੂ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ’ਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਬੇਡੂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਅੰਜੀਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬਰੈਂਡਿੰਗ ਕਰਕੇ ਔਨਲਾਈਨ ਮਾਰਕਿਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਤਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਮਿਲਿਆ ਹੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਬੇਡੂ ਦੇ ਔਸ਼ਧੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਚ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਬ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਪੁਰਬ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਹੁਣੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪੁਰਬ ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਯਾਨੀ ਗਣਪਤੀ ਬੱਪਾ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਾ ਪੁਰਬ। ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਣਮ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੇਰਲਾ ’ਚ ਓਣਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। 30 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹਰਤਾਲਿਕਾ ਤੀਜ ਵੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 1 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨੁਆਖਾਈ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ। ਨੁਆਖਾਈ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਵਾਂ ਖਾਣਾ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਕਈ ਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜੈਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਵਤਸਰੀ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੁਰਬ ਸਾਡੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੱਲ੍ਹ 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮੰਚਾਂ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਤਿਰੰਗੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ, ਇਹੀ ਸਾਡੀ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੰਝ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹੀਏ। ਇਸੇ ਕਾਮਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਇਹ 91ਵੀਂ ਕੜੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਵਰੇ ਪੂਰੇ ਕਰੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਅਨੋਖੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਲ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੁਭਾਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੋਚੋ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ? ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਉਹ ਤੜਫ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਉਹ ਬੇਚੈਨੀ- ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਲੱਖਾਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਲਈ ਲੜਦਿਆਂ, ਜੂਝਦਿਆਂ, ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦਿਆਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਵੇਰ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨਾਲ ਜਾਗ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ ਆਉਦਾ, ਜਦੋਂ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ, ਜਵਾਨੀ ਖ਼ਪਾ ਦਿੰਦੇ।

ਸਾਥੀਓ, 31 ਜੁਲਾਈ ਯਾਨੀ ਅੱਜ ਹੀ ਦੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿਮਰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਇੱਕ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਮੇਘਾਲਿਆ ’ਚ ਹੋਇਆ। ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਬਹਾਦੁਰ ਯੋਧਾ ਯੂ. ਟਿਰੋਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਟਿਰੋਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਸੀ ਹਿੱਲਸ (8) ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਨੀਵਾਲ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਕਨਡਾਰਥੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀਆਂ 75 ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸੇ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰੇਲ ਗਾੜੀ ਔਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ। ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਟੀਚਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਜਾਣਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹਨ ਜੋ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਗੋਮੋ ਜੰਕਸ਼ਨ, ਹੁਣ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਜੰਕਸ਼ਨ ਗੋਮੋ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਣਦੋ ਹੋ ਕਿਉ! ਦਰਅਸਲ ਇਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਕਾਲਕਾ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚਕਮਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਅਤੇ ਅਸ਼ਫਾਕ ਉੱਲ੍ਹਾ ਖਾਂ ਵਰਗੇ ਜਾਂਬਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਟ੍ਰੇਨ ’ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਵੀਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥੁਥੁਕੁਡੀ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਵਾਂਚੀ ਮਣੀਯਾਚੀ ਜੰਕਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਹ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤਮਿਲ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਵਾਂਚੀ ਨਾਥਨ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਹੈ। ਇਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ 25 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਾਂਚੀ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਲੈਕਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਲਿਸਟ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ 24 ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਅਜਿਹੇ 75 ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 75 ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾੰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਯੋਜਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ  ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅਣਜਾਣ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ, ਸਮਝਾਉਣ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਤਹਿਤ 13 ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਮੁਹਿੰਮ - ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ - ‘ਹਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ 13 ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਹਿਰਾਓ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਗਾਓ। ਤਿਰੰਗਾ ਸਾਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ 2 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 15 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਪਿੱਚਰ ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਵੈਸੇ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, 2 ਅਗਸਤ ਦਾ ਸਾਡੇ ਤਿਰੰਗੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਬੰਧ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਪਿੰਗਲੀ ਵੈਂਕਈਆ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਰਪੂਰਵਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੈਡਮ 3 ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ ਅਕਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਭਾਰਤ ਬਣਾ ਸਕਾਂਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਅਗਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਰਜ਼ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ, ਸਾਡੇ ਵੀਰ ਸੈਨਾਨੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹੁਣ ਵੀ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੋਲਿਸਟਿਕ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ। ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਯੁਸ਼ ਨੇ ਤਾਂ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਜਾ ਹੈ ਕਿ ਆਯੁਸ਼ ਐਕਸਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸਟਾਰਟ ਅੱਪ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਆਯੁਸ਼ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਅਤੇ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸਮਿਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਪ੍ਰਪੋਜ਼ਲ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੋਜ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ’ਚ ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਯਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ (Indian Virtual Herbarium) ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਡਿਜੀਟਲ ਵਰਲਡ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਭਾਗ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਈਮੇਜ ਦਾ ਇੱਕ ਰੋਚਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵੈੱਬ ’ਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ ’ਤੇ ਅਜੇ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਮੂਨੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਚਨਾ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਚੁਅਲ ਹਰਬੇਰੀਅਮ, ਭਾਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ’ਤੇ ਖੋਜ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਣੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਮਿੱਠੀ ਮੁਸਕਾਨ ਲੈ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਮਿੱਠੀ ਮੁਸਕਾਨ ਵੀ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰੇ ਤਾਂ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਨੇ ’ਤੇ ਸੁਹਾਗਾ ਕਹੋਗੇ। ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ ਇਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵੀ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ’ਚ, ਯਮੁਨਾਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਕ ਸਾਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ - ਸੁਭਾਸ਼ ਕੰਬੋਜ ਜੀ। ਸੁਭਾਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 6 ਬਕਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਲਗਭਗ 2000 ਬਕਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਦ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਲਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਦੇ ਪੱਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਵੀ ਡੇਢ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਰਾਣੀ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਲਾਨਾ 15 ਤੋਂ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨ ਹਨ, ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਹੇਗੜੇ ਜੀ। ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ 50 ਮਧੂਮੱਖੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਬਸਿਡੀ ਲਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ 800 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਈ ਟਨ ਸ਼ਹਿਦ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਲਿਆਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਮਣ ਸ਼ਹਿਦ, ਤੁਲਸੀ ਸ਼ਹਿਦ, ਆਂਵਲਾ ਸ਼ਹਿਦ ਵਰਗੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਧੂਕੇਸ਼ਵਰ ਜੀ ਮਧੂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਰਥਕ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਦ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਸਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਅਰੋਗਤਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਇੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਵੈ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿੱਚ ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੇ ਨਿਮਿਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਨੇ ਬੀ-ਟੈੱਕ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਜਗਾ ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਨੇ ਸਵੈ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਗੁਣਵੱਤਾ ਪਰਖਣ ਦੇ ਲਈ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਲੈਬ ਵੀ ਬਣਵਾਈ। ਨਿਮਿਤ ਜੀ ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਬੀ-ਵੈਕਸ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਕ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੀ-ਕੀਪਿੰਗ ਅਤੇ ਹਨੀ ਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੀ ਚਲਾਈਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈ। ਅਜੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਣ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਅਸ਼ੀਸ਼ ਬਹਿਲ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਚੰਬਾ ਦੇ ‘ਮਿੰਜਰ ਮੇਲੇ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ‘ਮਿੰਜਰ’ ਮੱਕੀ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਿੰਜਰ ਮੇਲਾ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਮਿੰਜਰ ਮੇਲਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਹਿਮਾਚਲ ਘੁੰਮਣ ਗਏ ਹੋਏ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਚੰਬਾ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੰਬਾ ਤਾਂ ਇੰਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ -

‘‘ਚੰਬੇ ਇਕ ਦਿਨ ਓਣਾ ਕਨੇ ਮਹੀਨਾ ਰੈਣਾ’’।

 (“चंबे इक दिन ओणा कने महीना रैणा”।)

ਯਾਨੀ ਜੋ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਈ ਚੰਬਾ ਆਉਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਬੜਾ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਹੱਤਵ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਜਨ-ਮਨ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫਸਲ ਪੱਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਤੰਬਰ ’ਚ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਮੰਡੀ, ਕੁੱਲੂ ਅਤੇ ਸੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸੈਰੀ ਜਾਂ ਸੈਰ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਗਰਾ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਾਗਰਾ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਸੂ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਧਿਆ ਕੇ ਬਿਸੂ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਸੂ ਦੇਵਤਾ ਇਹ ਜਾਗਰ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਕਿੰਨੌਰ ਅਤੇ ਸਿਰਮੌਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਮੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੇਲੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਕਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਮੇਡਾਰਮ ਦਾ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਸਮੱਕਾ ਸਰਲੱਮਾ ਯਾਤਰਾ ਮੇਲਾ ਵੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦਾ ਮਹਾਕੁੰਭ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਲੱਮਾ ਯਾਤਰਾ ਮੇਲਾ, ਦੋ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਹਿਲਾ ਨਾਇਕਾਵਾਂ - ਸਮੱਕਾ ਅਤੇ ਸਰਲੱਮਾ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਇਆ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਆਸਥਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀਦੱਮਾ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਹੈ। ਮਾਰੀਦੱਮਾ ਮੇਲਾ ਜੇਠ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਹਾੜ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵੀ ਗੋਦਾਵਰੀ ਦੇ ਪੇਧਾਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਮਰੀਦੱਮਾ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਸੀਆ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਵੈਸਾਖ ਸ਼ੁਕਲ ਚਤੁਰਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ‘ਸਯਾਵਾ ਦਾ ਮੇਲਾ’ ਜਾਂ ‘ਮਨਖਾ ਰੋ’ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਸਤਰ ਦੇ ਨਰਾਇਣਪੁਰ ਦਾ ‘ਮਾਵਲੀ ਮੇਲਾ’ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਗੋਲੀਆ ਮੇਲਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗੋਲੀਆ ਮੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਜਾ ਭੋਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਭੀਲ ਰਾਜਾ, ਕਾਸਮਰਾ ਅਤੇ ਬਾਲੂਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹ ਮੇਲੇ ਓਨੇ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਰਣੇਤਰ ਅਤੇ ਮਾਧੋਪੁਰ ਵਰਗੇ ਕਈ ਮੇਲੇ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ, ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਈ ਮੇਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਓ, ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਹੈਸ਼-ਟੈਗ ਦਾ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਜਾਣਨਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਚਰ ਮਨਿਸਟਰੀ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਵੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅੱਪਲੋਡ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਚਰ ਮਨਿਸਟਰੀ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਦੇਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਇਨਾਮ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਵਰ ਹਾਊਸ ਬਣਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਖਿਡੌਣੇ - ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਈਕੋ-ਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ, ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਬਲਬੂਤੇ ਸਾਡੇ ਖਿਡੌਣਾ ਉਦਯੋਗ ਨੇ ਜੋ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਵੋਕਲ ਫਾਰ ਲੋਕਲ ਦੀ ਹੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੇ 3 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੋਂ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਯਾਤ 70 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ 600 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ 300-400 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਟੁਆਇਸ ਸੈਕਟਰ ਨੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਉੱਦਮੀ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਕਲਚਰ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਗਾ-ਜਗਾ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ ਜੋ ਕਲਸਟਰ ਹਨ, ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਫਾਇਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਖਿਡੌਣੇ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਖਿਡੌਣਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗਲੋਬਲ ਟੁਆਏ ਬ੍ਰਾਂਡਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਸੈਕਟਰ ਵੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੰਗਲੂਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਮੀ ਟੁਆਇਸ ਨਾਮ ਦਾ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਈਕੋ-ਫ੍ਰੈਂਡਲੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਆਰਕਿਡਜ਼ੂ ਕੰਪਨੀ ਏ. ਆਰ-ਬੇਸਡ ਫਲੈਸ਼ ਕਾਰਡਸ ਅਤੇ ਏ. ਆਰ.-ਸਟੋਰੀ ਬੁਕਸ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਣੇ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਫਨਵੇਨਸ਼ਨ ਲਰਨਿੰਗ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਪਜ਼ਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਇੰਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਾਉਣ ’ਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਨੂੰ, ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਈਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡੌਣੇ ਪਜ਼ਲ ਅਤੇ ਗੇਮਸ ਖਰੀਦਣ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਮਾਤ ਦਾ ਕਮਰਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਣਮੱਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਪੀ. ਵੀ. ਸਿੰਧੂ ਨੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਓਪਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਨੀਰਜ ਚੋਪੜਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਰਲਡ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਸਿਲਵਰ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਆਇਰਲੈਂਡ ਪੈਰਾ-ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ 11 ਤਗਮੇ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਰਲਡ ਕੈਡਿਟ ਰੈਂਸਲਿੰਗ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੇ ਐਥਲੀਟ ਸੂਰਜ ਨੇ ਤਾਂ ਗਰੀਕੋ-ਰੋਮਨ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 32 ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਬੇ ਵਕਫੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਹੀ ਐਕਸ਼ਨ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ 44ਵੇਂ ਚੈੱਸ ਓਲੰਪੀਆਡ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। 28 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਹੀ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਓਪਨਿੰਗ ਸੈਰਾਮਨੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਉਸੇ ਦਿਨ ਯੂ. ਕੇ. ਵਿੱਚ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਭਾਰਤੀ ਦਲ ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਐਥਲੀਟਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਫੀਫਾ ਅੰਡਰ-17 ਵੂਮੈਨ ਵਰਲਡ ਕੱਪ, ਭਾਰਤ ਉਸ ਦੀ ਵੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਏਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ 10ਵੀਂ ਅਤੇ 12ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਐਲਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬੇਹੱਦ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜੋ ਹੌਸਲਾ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਸਾਡੇ ਅਗਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਏ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜੁਟਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਇਆ, ਕੀ ਕੁਝ ਖਾਸ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਰਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ’ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿਓ, ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਨਮੋ ਐਪ ’ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਨੇਹੇ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ, ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਹੋਏ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਗਾਥਾ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸੀਏ। ਇਸੇ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ, 24-25 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਵਾਲ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚੋ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ 1975 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਜੂਨ ਦਾ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਆਪਾਤਕਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰਟੀਕਲ-21 ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ‘ਰਾਈਟ ਟੂ ਲਾਈਫ ਐਂਡ ਪਰਸਨਲ ਲਿਬਰਟੀ’ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਹਰ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਸੀ ਕਿ ਬਿਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਕੁਝ ਵੀ ਛਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਾਹ-ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਬੈਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਡਿੱਗਿਆ ਨਹੀਂ, ਰੱਤੀ ਭਰ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜੋ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਜਿੱਤ ਉਸੇ ਦੀ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਗਵਾਹ ਰਹਿਣ ਦਾ, ਸਾਂਝੇਦਾਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ - ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75ਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਪੁਰਬ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਦੌਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਵਿਜੇ ਗਾਥਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ 75 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਰ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਨਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਚੰਦ-ਤਾਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹਣਾ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਜਦੋਂ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਂ ਪੁਲਾੜ ਇਸ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ In-Space ਨਾਮ ਦੀ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਏਜੰਸੀ ਜੋ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੁਨੇਹੇ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਨ-ਸਪੇਸ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਦੇ ਲਈ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਆਈਡੀਆਸ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋਗੇ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੋਗੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਸਪੀਡ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖ ਲਵੋ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ’ਚ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੋਚਦਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਆਈਡੀਆ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਲਈ ਅਸੰਭਵ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਚੇਨਈ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਦੋ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਹਨ - ਅਗਨੀਕੁਲ ਅਤੇ ਸਕਾਈ ਰੂਟ। ਇਹ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਅਜਿਹੇ ਲਾਂਚ ਵੈਂਕਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਪੇਅ-ਲੋਡਸ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਪੇਸ ਲਾਂਚਿੰਗ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਧਰੂਵਾ ਸਪੇਸ, ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਿਪਲੋਅਰ ਅਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟਸ ਦੇ ਲਈ ਹਾਈ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਸੋਲਰ ਪੈਨਲਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਦਿਗੰਤਰਾ ਦੇ ਤਨਵੀਰ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਪੇਸ ਦੇ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਮੈਪ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਪੇਸ ਦੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਦਿਗੰਤਰਾ ਅਤੇ ਧਰੂਵਾ ਸਪੇਸ ਦੋਵੇਂ ਹੀ 30 ਜੂਨ ਨੂੰ ਇਸਰੋ ਦੇ ਲਾਂਚ ਵਹੀਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਗਲੁਰੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਪੇਸ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਐਸਟਰੋਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨੇਹਾ ਵੀ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦੇ ਆਈਡੀਆ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਅਜਿਹੇ ਫਲੈਟ ਐਂਟੀਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਛੋਟੇ ਹੋਣਗੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਨ-ਸਪੇਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਮੇਹਸਾਣਾ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਬੇਟੀ ਤਨਵੀ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਾੜ ’ਚ ਲਾਂਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਤਨਵੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਤਨਵੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਸੌ ਸਕੂਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ 75 ਸੈਟੇਲਾਈਟਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਉਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਪੇਸ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਛਵੀ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ ਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸਪੇਸ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਲਾਂਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਆਕਾਸ਼ ਛੂਹਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਪਿੱਛੇ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੇ ਓਲੰਪਿਕ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜੇਤੂ ਨੀਰਜ ਚੋਪੜਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛਾਏ ਰਹੇ। ਓਲੰਪਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਨਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨੀਰਜ ਨੇ ‘ਪਾਵੋ ਨਰਮੀ ਗੇਮਸ’ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਰ ਜਿੱਤਿਆ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਲਾ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਹੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। Kuortane ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨੀਰਜ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ। ਇਹ ਗੋਲਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਦੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਇਹੀ ਹੌਸਲਾ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਏ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਲ 12 ਰਿਕਾਰਡ ਟੁੱਟੇ ਹਨ - ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, 11 ਰਿਕਾਰਡ ਮਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਰਜ ਹੋਏ ਹਨ। ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ ਐੱਮ. ਮਾਰਟੀਨਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ 8 ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਜਨਾ, ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਖ ਕਿੰਨੀ ਵਧਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮਸ’ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖਾਸ ਗੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਣ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।

70 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਆਦਿਲ ਅਲਤਾਫ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਰਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਅੱਜ ਆਦਿਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਚੇਨਈ ਦੇ ‘ਐੱਲ. ਧੁਨਸ਼’ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਣ ਕਾਰਪੇਂਟਰ ਹਨ। ਸਾਂਗਲੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਕਾਜੋਲ ਸਰਗਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚਾਹ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਾਜੋਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਵੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇਹ ਮਿਹਨਤ ਰੰਗ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਕਾਜੋਲ ਨੇ ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਵਾਹ-ਵਾਹੀ ਖੱਟੀ ਹੈ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਰੋਹਤਕ ਦੀ ਤਨੂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤਨੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਹਤਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਹਨ, ਤਨੂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੱਚ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਖੇਡ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਤਾਂ ਵਧ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ‘ਖੇਲੋ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਗੇਮਸ’ ਵਿੱਚ ਓਲੰਪਿਕ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜ ਸਵੈਦੇਸ਼ੀ ਖੇਡ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜ ਖੇਡ ਹਨ - ਗਤਕਾ, ਥਾਂਗ ਤਾ, ਯੋਗ ਆਸਨ, ਕਲਰੀਪਾਯੱਟੂ (Kalaripayattu) ਅਤੇ ਮੱਲਖੰਬ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਖੇਡ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਖੇਡ ਦਾ ਜਨਮ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਆਯੋਜਨ ਹੈ 28 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਓਲੰਪਿਆਡ ਦਾ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਸ਼ਤਰੰਜ ਓਲੰਪਿਆਡ ਵਿੱਚ 180 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੇਡ ਅਤੇ ਫਿਟਨਸ ਦੀ ਸਾਡੀ ਅੱਜ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ - ਇਹ ਨਾਮ ਹੈ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੀ ਪਰਬਤਾਰੋਹੀ ਪੂਰਨਾ ਮਾਲਾਵਥ ਦਾ। ਪੂਰਨਾ ਨੇ ‘ਸੈਵਨ ਸਮਿਟਸ ਚੈਲੰਜ’ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਹੈ। ਸੈਵਨ ਸਮਿਟਸ ਚੈਲੰਜ ਯਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ 7 ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ। ਪੂਰਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਲੰਦ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨੌਰਥ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਚੋਟੀ ‘ਮਾਊਂਟ ਦੇਨਾਲੀ’ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਣਮੱਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੂਰਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਹੀ ਬੇਟੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕ੍ਰਿਕੇਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਿਤਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਤੋਂ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਖੇਡ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਿਤਾਲੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮਿਤਾਲੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸਵਾਸੀਓ, ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ‘ਵੇਸਟ ਟੂ ਵੈਲਥ’ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਫ਼ਲ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆਈਜਵਾਲ ਦਾ। ਆਈਜਵਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਦੀ ਹੈ ‘ਚਿੱਟੇਲੂਈ’ ਜੋ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਕਚਰੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ, ਮਿਲ ਕੇ ਸੇਵ ਚਿੱਟੇ ਲੂਈ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਵੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਦੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨੇ ਵੇਸਟ ਤੋਂ ਵੈਲਥ ਕ੍ਰੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦਾ ਕਚਰਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਇਸ ਪੌਲੀਥੀਨ ਨਾਲ ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਯਾਨੀ ਜੋ ਕਚਰਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ, ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ, ਰਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਰੋਡ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਯਾਨੀ ਸਵੱਛਤਾ ਵੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬੀਚ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ’ਤੇ ਵੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੰਦਗੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਮੁੰਦਰ ਬੀਚ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ‘ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਫੌਰ ਲਾਈਫ’ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਦੇ ਕਰਾਈਕਲ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋ ਕਚਰਾ ਹਰ ਦਿਨ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛਾਂਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੋ ਔਰਗੈਨਿਕ ਕਚਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਖਾਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੂਸਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਰੀਸਾਈਕਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਸਿੰਗਲ ਯੂਸ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਵੀ ਗਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਰੈਲੀ ਵੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਮੰਡੀ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਰਸਤਿਆਂ ’ਤੇ ਲਗਭਗ ਪੌਣੇ ਦੋ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਇਹ ਦੂਰੀ ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਵੀ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਵੱਛ ਰਹੇ, ਸਾਡੇ ਪਹਾੜ, ਨਦੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਸਵੱਛ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਸਿਹਤ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਨਸੂਨ ਲਗਾਤਾਰ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰਿਸ਼ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ‘ਜਲ’ ਅਤੇ ‘ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼’ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਾਜ ਹੀ ਮਿਲ ਕੇ ਚੁੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸਟੈੱਪ ਵੈੱਲਸ ਯਾਨੀ ਬਉਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਉਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਉਦੇਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇੱਕ ਬਉਲੀ ਹੈ - ਸੁਲਤਾਨ ਕੀ ਬਾਵੜੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਵ ਸੁਲਤਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅਣਦੇਖੀ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕੂੜੇ-ਕਚਰੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਉਂਝ ਹੀ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਬਾਵੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਬਾਵੜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅਤੇ ਤਕਦੀਰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ - ‘ਸੁਲਤਾਨ ਸੇ ਸੁਰ-ਤਾਨ’। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸੁਰ-ਤਾਨ ਕੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਵੜੀ ਦਾ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੁਲਤਾਨ ਕੀ ਬਾਵੜੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉੱਥੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਇੰਨੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਚਾਰਟਰਡ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਹਨ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 1 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਚਾਰਟਰਡ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਡੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੀਏਜ਼ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਗੀ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਲ਼ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ‘ਨਦੀ ਮਹੋਤਸਵ’ ਹੋਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋ ਵੀ ਜਲ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਆਯੋਜਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵਨ-ਮੰਤਰ ਹੈ - ‘ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ-ਚਰੈਵੇਤਿ’ (‘चरैवेति-चरैवेति-चरैवेति’) - ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਚਲਦੇ ਰਹੋ, ਚਲਦੇ ਰਹੋ। ਇਹ ਮੰਤਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਨਵੇਂ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ-ਮੁਨੀਆਂ ਨੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਸੌਂਪੀਆਂ ਸਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਚਾਰਧਾਮ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵੀ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਵ ਯਾਤਰਾਵਾਂ, ਯਾਨੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਾਡੇ ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1 ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਤਾਂ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਪੁਰੀ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲੇ। ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਖੂਬ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਹਾੜ੍ਹ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਦਵਿਤੀਯਦਿਵਸੇ... ਰਥ ਯਾਤਰਾ’ (‘आषाढस्य द्वितीयदिवसे...रथयात्रा’)। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ ਤੋਂ ਰਥ ਯਾਤਰਾ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਸਾਲ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ’ਚ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਸ਼ਾੜੀ ਬਿਜ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕੱਛ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕੱਛ ਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਆਸ਼ਾੜ ਦਵਿਤੀਯ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ ਹਾੜ੍ਹ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਉਤਸਵ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਪ੍ਰਥਮ ਦਿਵਸੇ’। ਉਤਸਵ ਨੂੰ ਇਹ ਖਾਸ ਨਾਮ ਦੇਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ ਹਾੜ੍ਹ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਹੀ ਮੀਂਹ ਦੇ ਆਉਣ ’ਤੇ ਮੇਘਦੂਤਮ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੇਘਦੂਤਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਹੈ - ਆਸ਼ਾੜਸਯ ਪ੍ਰਥਮ ਦਿਵਸੇ ਮੇਘਮ ਆਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਸਾਨੁਮ (आषाढस्य प्रथम दिवसे मेघम् आश्लिष्ट सानुम्), ਯਾਨੀ ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਲਿਪਟੇ ਹੋਏ ਬੱਦਲ, ਇਹੀ ਸਲੋਕ, ਇਸ ਆਯੋਜਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਿਆ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੁਰੀ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਆਪਣੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਡੂੰਘੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਜਗਤ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਤਾਂ ਹੈਣ ਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ, ਵਾਂਝੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ-ਅਮੀਰ, ਊਚ-ਨੀਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਭੇਦਭਾਵ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਯਾਤਰਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ’ਚ ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਸੇਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਗਵਾਨ ਵਿੱਠਲ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਚਾਰ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 30 ਜੂਨ ਤੋਂ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਲਈ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਓਨੀ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਸਬਰੀਮਾਲਾ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਸਬਰੀਮਾਲਾ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ’ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਅਯੱਪਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਰਸਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ’ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰੁਕਣ-ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੱਕ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਲਈ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਹਿਤਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੁਣ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੋਣਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਂਗ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਰਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਦੇਸਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅਸੀਂ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਵੈਕਸੀਨ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਸੀਂ 200 ਕਰੋੜ ਵੈਕਸੀਨ ਡੋਜ਼ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਵੀ ਲਗਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਸੈਕਿੰਡ ਡੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਤੀਸਰੀ ਡੋਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੀਕੌਸ਼ਨ ਡੋਜ਼ ਲਗਵਾਓ। ਅਸੀਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਮਾਸਕ ਵਰਗੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵੀ ਵਰਤਣੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਰਹੋ, ਸਵਸਥ ਰਹੋ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਰਹੋ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਨਮਸਕਾਰ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਕਰੋੜਾਂ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰਜਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ‘ਟੀਮ ਇੰਡੀਆ’ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੈਟਸਮੈਨ ਦੀ ਸੈਂਚਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੈਂਚਰੀ ਲਗਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ 5 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ Unicorn ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100 ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ, ਇੱਕ Unicorn ਯਾਨੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਾਢੇ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ। ਇਨ੍ਹਾਂ Unicorn ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਲਾਂਕਣ 330 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ, ਯਾਨੀ 25 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ’ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁੱਲ Unicorn ਵਿੱਚੋਂ 44 ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬਣੇ ਸਨ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ 3-4 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 14 ਹੋਰ ਨਵੇਂ Unicorn ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਧਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ Unicorn ਦੀ ਔਸਤ ਸਲਾਨਾ ਵ੍ਰਿਧੀ ਦਰ, ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ., ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਤੇਜ਼ ਉਛਾਲ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ Unicorn ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ e-commerce, Fin-Tech, Ed-Tech, Bio-Tech ਵਰਗੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਟਾਰਟਅੱਪ Eco-System ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਦਮੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਵੇਂ ਆਈਡੀਆ ਹਨ, ਉਹ ਧਨ ਕਮਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯੁਵਾ ਸ਼ਕਤੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਵਰਲਡ ਵਿੱਚ ਰਾਈਟ ਮੌਨੀਟਰਿੰਗ ਯਾਨੀ ਸਹੀ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ। ਇੱਕ ਯੋਗ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਮੇਂਬੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਦ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਉੱਦਮੀ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਮਦਨ ਪਡਾਕੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਹਾਤੀ ਉੱਦਮਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ 2014 ਵਿੱਚ ਵੰਨ ਬ੍ਰਿਜ ਨਾਮ ਦਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੰਨ ਬ੍ਰਿਜ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ 75 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ 9000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਹਾਤੀ ਉੱਦਮੀ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੀਰਾ ਸ਼ੇਨੌਏ ਜੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਉਹ ਦੇਹਾਤੀ, ਕਬਾਇਲੀ ਅਤੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮਾਰਕਿਟ ਲਿੰਕਡ ਸਕਿੱਲਸ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੀ ਨਾਮ ਲਏ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ (ਮੈਂਟਰਸ) ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਦੇ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੂਰਾ ਸਪੋਰਟਸ ਸਿਸਟਮ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਟਾਰਟਅੱਪ ਵਰਲਡ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਡਾਨ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਟੈਲੰਟ ਦਾ ਰੰਗ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਤੰਜਾਵੁਰ (Thanjavur) ਦੇ ਇੱਕ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਤਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ - ਮੇਰੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਦੀ ਵੀ ਝਲਕ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀ.ਆਈ. ਟੈਗ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੰਜਾਵੁਰ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਵਿਸੇਸ਼ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰਚੇ-ਵਸੇ ਇਸ ਤੋਹਫੇ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਵੈਸੇ ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਜਿੰਨੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਓਨੀ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਗਾਥਾ ਵੀ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੰਜਾਵੁਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪਸ ਦੇ ਸਟੋਰ ਕਿਓਸਕ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਿਓਸਕ ਅਤੇ ਸਟੋਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਗ੍ਰਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਵੇਚ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪਹਿਲ ਨੂੰ ‘ਥਾਰਗਈਗਲ ਕਈਵਿਨੱਈ ਪੋਰੁਤਕਲ ਵਿਰੱਪਨਈ ਅੰਗਾੜੀ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਹਿਲ ਨਾਲ 22 ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪਸ, ਮਹਿਲਾ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇਹ ਸਟੋਰ ਤੰਜਾਵੁਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਹੀ ਉਠਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਤੰਜਾਵੁਰ ਗੁੱਡੀ ਅਤੇ ਬਰਾਊਨ ਲੈਂਪ ਵਰਗੇ ਜੀ. ਆਈ. ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖਿਡੌਣੇ, ਚਟਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟੀ ਗਹਿਣੇ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਟੋਰ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਜੀ.ਆਈ. ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਿੱਕਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਧਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਅਨੁਰੋਧ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਓ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਮਹਿਲਾ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਓ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮਦਦ ਕਰੋਗੇ ਹੀ, ‘ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ’ ਨੂੰ ਵੀ ਗਤੀ ਦਿਓਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਖਾਨ-ਪਾਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਇਹ ਵਿਵਿਧਤਾ, ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕਲਪਨਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਯਤਨ, ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਸੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਕਰਨਾਟਕਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ 10ਵੀਂ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਕੰਨ੍ਹੜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਨ੍ਹੜ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ, ਸਗੋਂ 92 ਨੰਬਰ ਵੀ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਖਾਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਕਰਨਗੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਕਲਪਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ’ਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਜੋਸ਼ੀ ਮੱਠ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਟੀ.ਬੀ. ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੀਸਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਨਾ, ‘ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ, ਉੱਥੇ ਰਾਹ’। ਕਲਪਨਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਸੂਰ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤਾਰਾ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਈ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਪੁਰੂਲੀਆ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਟੁੱਡੂ ਜੀ। ਟੁੱਡੂ ਜੀ, ਪੁਰੂਲੀਆ ਦੀ ਸਿੱਧੋ-ਕਾਨੋ-ਬਿਰਸਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਥਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ‘ਓਲ ਚਿਕੀ’ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਟੁੱਡੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਥਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਭੇਂਟ-ਸੌਗਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀਪਤੀ ਜੀ ਦੀ ਇਸ ਸੋਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਸਬੰਧੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਾਨ-ਪਾਨ, ਕਲਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤਵਿਧੀਆਂ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਕਰੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਤਰਾ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਆਪਣੀ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸੁਖਦ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਗੰਦਗੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜਾਈਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਢੇਰ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਥੀਓ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਵੀ ਹੈ। ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਬਾਬਾ ਕੇਦਾਰ ਦੇ ਧਾਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ-ਪੂਜਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਠਹਿਰਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੋਲ ਸਫਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਕੂੜਾ-ਕਚਰਾ ਸਾਫ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ ਟੀਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜਿਵੇਂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਹੀ ਤੀਰਥ ਸੇਵਾ ਦਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਕਹਾਂਗਾ, ਤੀਰਥ ਸੇਵਾ ਦੇ ਬਿਨਾ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰੁਧਰਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਮਨੋਜ ਬੈਂਜਵਾਲ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਮਨੋਜ ਜੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਬਗਵਾੜੀ ਨੇ ਵੀ ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਮੰਤਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਪਤਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਸਫਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਦੇਵਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਚੰਪਾ ਦੇਵੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਚਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਯਾਨੀ - ਵੇਸਟ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਸਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚੰਪਾ ਜੀ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਦਰੱਖਤ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਜੰਗਲ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਦੇਵ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਉਹ ਅਲੌਕਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਾਡੀ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਅਜੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਚਾਰਧਾਮ’ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਮਰਨਾਥ ਯਾਤਰਾ, ਪੰਡਰਪੁਰ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਸੌਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜਾਈਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਮਰਿਯਾਦਾ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 5 ਜੂਨ ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਾਰ ਸਭ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਵੀ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਓ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ 21 ਜੂਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ 8ਵਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਦੀ ਥੀਮ ਹੈ - ‘ਯੋਗ ਫੌਰ ਹਿਮਿਊਨਿਟੀ’ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਾਂਗਾ। ਹਾਂ, ਕੋਰੋਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵੀ ਵਰਤੋ। ਵੈਸੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਰੋਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਾਲਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਬਿਹਤਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੈਕਸੀਨੇਸ਼ਨ ਕਵਰੇਜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗ ਨਾਲ ਸਰੀਰਿਕ, ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬਿਜ਼ਨਸਮੈਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮ ਅਤੇ ਖੇਡ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਤੱਕ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਬੇਹੱਦ ਨਵੇਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਗਾਰਡੀਅਨ ਰਿੰਗ - ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਅਨੋਖਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਯਾਨੀ ਸੂਰਜ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰੇਗਾ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਸ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਿਸ਼ਨ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਯੋਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਫਿਰ ਇੰਝ ਹੀ ਇਹ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਸਟ੍ਰੀਮਿੰਗ ਵੀ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਜੁੜਦੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਯਾਨੀ ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੀਲੇਅ ਯੋਗ ਸਟ੍ਰੀਮਿੰਗ ਈਵੈਂਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਣਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ’ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ 75 ਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ‘ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਕਈ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਖਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਅਨੋਖਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਕਸਬੇ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਚੁਣੋ, ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਦੀ, ਝੀਲ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ‘ਯੋਗ ਦਿਵਸ’ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ‘ਹੰਡਰਡ ਡੇ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਨ’ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹੀਏ ਕਿ ਨਿਜੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 100ਵੇਂ ਦਿਨ ਅਤੇ 75ਵੇਂ ਦਿਨ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਏ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਅਸਮ ਦੇ ਸ਼ਿਵਸਾਗਰ ਵਿੱਚ 50ਵੇਂ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ 25ਵੇਂ ਕਾਊਂਟ ਡਾਊਂਟ ਈਵੈਂਟ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਗਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲੋ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਰੋਧ ਕਰੋ, ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੋ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਦਿਵਸ ਵਿੱਚ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਵੋਗੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਯੋਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਪਣਾਓਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ ਤਾਂ ਜਪਾਨ ਦੇ, ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਲਗਾਅ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਜੋ ਇੱਕ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਆਰਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੰਬੋਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ 9 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਹਰ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਰ ਸਾਲ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਲੋਕਲ ਆਰਟਿਸਟ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਸਮੇਤ 9 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ। ਹਿਰੋਸ਼ੀ ਕੋਇਕੇ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਡੀਸ਼ਨਲ ਏਸ਼ੀਅਨ ਪ੍ਰੋਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਰੰਗ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਵਾ ਨਾਚ, ਬਾਲੀ ਨਾਚ, ਥਾਈ ਨਾਚ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਾਤਰ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦਿਲਕਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੀਚਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਹਨ ਆਤਸੁਸ਼ੀ ਮਾਤਸੁਓ ਜੀ ਅਤੇ ਕੇਂਜੀ ਯੋਸ਼ੀ ਜੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ TEM ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਉਸ ਜਪਾਨੀ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਫ਼ਿਲਮ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ 1993 ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਜਪਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਯੁਗੋ ਸਾਕੋ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲਗਭਗ 40 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 1983 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਾਇਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ’ਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ 10 ਸੰਸਕਰਣ ਪੜ੍ਹ ਲਏ ਅਤੇ ਉਹ ਏਨੇ ’ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕੇ, ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਵੀ ਉਤਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਐਨੀਮੇਟਰਸ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਭਾਰਤੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ’ਚ ਲੋਕ ਧੋਤੀ ਕਿਵੇਂ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਸਾੜ੍ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਵਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਬੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣਾ - ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਹੁਣ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਫਿਲਮ ਫਿਰ ਤੋਂ 4ਕੇ ਵਿੱਚ ਰੀਮਾਸਟਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਜੋ ਨਾ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਓਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਣ, ਇਹ ਸ਼ਰਧਾ, ਇਹ ਆਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਸ ’ਤੇ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਵੈ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੰਤਰ, ਸੈਲਫ ਫੌਰ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਮੰਤਰ ਸਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਰਕਾਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਰਾਮ ਭੂਪਾਲ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਰਾਮ ਭੂਪਾਲ ਰੈੱਡੀ ਜੀ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 100 ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੁਕੰਨਿਆ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਖਾਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਏ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ 25 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਪਏ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਇੰਝ ਹੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣ ਯੂ.ਪੀ. ਵਿੱਚ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਚੌਰਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੈ। ਕਾਫੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਸੀ, ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 6-7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਖੇਤ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਲਿਜਾਣ ਲਈ 30-32 ਲੱਖ ਰੁਪਿਆ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਾਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਨਾ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪਤਾ ਲਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਪੈਸਾ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੇਤ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਵਿਛਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਜੇਕਰ ਲਗਨ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਯਤਨ ਇਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਸਾਡਾ ਸੰਕਲਪ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਸਾਡੀ ਸਾਧਨਾ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਰਸਤਾ ਹੈ – ਕਰਤੱਵ, ਕਰਤੱਵ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਝਾਅ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਚਰਚਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਅਗਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜਣਾ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸੋ। ਨਮੋ ਐਪ ਤੇ ਮਾਈ ਗੋਵ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਰਹੇਗਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਖਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੋ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਨਮਸਕਾਰ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ, ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਨਵੇਂ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ? ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਤਿੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ’ਤੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸਾਰਥਕ ਜੀ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਏ ਹਨ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਮੋ ਐਪ ’ਤੇ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਊਜ਼ ਚੈਨਲ ਦੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਮ ਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਚਰਖਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਪਾਸਬੁੱਕ ਵੀ ਦੇਖੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਘੱਟ ਬੱਚਤ ਸੀ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਰਾਰਜੀ ਭਾਈ ਦੇਸਾਈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਲੈਕਟਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਲੈਂਡ ਰਿਫਾਰਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਬਤ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਪੀ. ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਜੀ ਨੇ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਜੀ ਨੇ 4 ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਦਲ ਚਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਅਟਲ ਜੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ। ਸਾਰਥਕ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ, ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ, ਜੈ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਹਨ।

ਦੋਸਤੋ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਹ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਇੱਕ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਫੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ’ਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੰਗ੍ਰਹਾਲਯ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਨਮੋਲ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਵੈਸੇ, ਦੋਸਤੋ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਾਰੇ ਇੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਆਮ ਗਿਆਨ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ, ਮੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਓ। ਕਾਗਜ਼-ਪੈੱਨ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਕੜ ਲਿਆ ਹੈ? ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੁੱਛਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨਮੋ ਐਪ ਜਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ #MuseumQuiz  ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿਓ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚੀ ਵਧੇਗੀ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੇਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 45 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੁਰਾਗ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਫੈਰੀ ਕਵੀਨ, ਸੈਲੂਨ ਆਵ੍ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਵ੍ ਵੇਲਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਫਾਇਰਲੈੱਸ ਸਟੀਮ ਲੋਕੋਮੋਟਿਵ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਕਰੰਸੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ? ਇੱਥੇ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਈ-ਮਨੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਸਵਾਲ ‘ਵਿਰਾਸਤ-ਏ-ਖ਼ਾਲਸਾ’ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਇਹ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਨੰਦ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਗਲਾ ਸਵਾਲ ਇਸੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕਲੌਤਾ ਪਤੰਗ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਆਓ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰਾਗ ਦੇਵਾਂ। ਇੱਥੇ ਰੱਖੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਤੰਗ ਦਾ ਆਕਾਰ 22 ਗੁਣਾ 16 ਫੁੱਟ ਹੈ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਦੱਸਾਂਗਾ, ਇਹ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਸ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ। ਗੁਲਸ਼ਨ ਮਹਿਲ ਨਾਮ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਹੈ? ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੁਰਾਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਕੈਮਰੇ ਤੇ ਐਡੀਟਿੰਗ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕੀਆਂ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੰਗਾ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ (ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ) ਜੈਨ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਡਿਸਪਲੇ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਇਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣੇ ਬਹੁਤ ਅਸਾਨ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਇਸ ਲਈ ਪੁੱਛੇ ਤਾਕਿ ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਉਤਸੁਕਤਾ ਵਧੇ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਏ। ਹੁਣ, ਮਿਊਜ਼ੀਅਮਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮਸ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੂੰਜੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁਣ ਲੋਕ ਇਸ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਸਾਰੇ ਨਿਜੀ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕੋਵਿਡ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਿਊਜ਼ੀਅਮਸ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਵੀ ਫੋਕਸ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ 18 ਮਈ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰੋ। #MuseumMemories ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਾਰੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਜਗਾ ਸਕੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਕਲਪ ਲੈਂਦੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਦੋਸਤੋ ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਾਂ।

ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇਗਾ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕੈਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ, ਨਕਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ, ਕੀ ਇਹ ਦਿਲਚਸਪ ਸੰਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਸਾਗਰਿਕਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾ ਨੇ ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਡੇ ਆਊਟ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਸਾਗਰਿਕਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਪੇਮੈਂਟ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੀ। UPI QR ਕੋਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਕਦੀ ਕਢਵਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਟ੍ਰੀਟ ਫੂਡ ਨੂੰ ਵੀ ਔਨਲਾਈਨ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਰੇਹੜੀ-ਪਟਰੀ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Online Transaction ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੀ।

ਦੋਸਤੋ, ਕੋਈ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਇੱਕ ਮੈਟਰੋ ਸਿਟੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਸਭ ਹੋਣਾ ਅਸਾਨ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਯੂਪੀਆਈ ਦਾ ਇਹ ਫੈਲਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਲੀ ਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਤੋਂ ਆਨੰਦਿਤਾ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਆਨੰਦਿਤਾ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਸਾਮ ਤੋਂ ਮੇਘਾਲਿਆ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਤਵਾਂਗ ਤੱਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਦੱਸਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਕਦੀ ਕਢਵਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਯੂਪੀਆਈ ਰਾਹੀਂ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਸਹੂਲਤ ਹੈ। ਸਾਗਰਿਕਾ, ਪ੍ਰੇਕਸ਼ਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੈਸ਼ਲੈੱਸ ਡੇ ਆਊਟ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨੂੰ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋ।

ਦੋਸਤੋ, ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀਮ ਯੂਪੀਆਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਯੂਪੀਆਈ ਰਾਹੀਂ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡਿਜੀਟਲ ਭੁਗਤਾਨ ਨੇ ਗਲ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ੍ਰਾਹਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਯੂਪੀਆਈ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਨਕਦੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ, ਬੈਂਕ ਜਾਣ ਦੀ, ਏਟੀਐਮ ਲੱਭਣ ਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਭੁਗਤਾਨ ਮੋਬਾਈਲ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਔਨਲਾਈਨ ਅਦਾਇਗੀਆਂ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਡਿਜੀਟਲ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ’ਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਰੀਬ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਯੂਪੀਆਈ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕਰੀਬ 10 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫਿਨਟੈੱਕ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਡਿਜੀਟਲ ਭੁਗਤਾਨ ਅਤੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਭਵ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਕੰਮ ਹੈ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦਾ ਲਾਭ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ। ਅਸੀਂ ਟੋਕੀਓ ਪੈਰਾਲੰਪਿਕਸ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖੇਡਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਲਾ, ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਾਥੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਉਚਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ Voice of Specially Abled People, ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਸਹਾਇਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। Voice of specially abled people ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਡਿਜੀਟਲ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਥੀਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਡਿਜੀਟਲ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੋ ਦਿੱਵਯਾਂਗ ਸਾਥੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਧਦੀ ਗਰਮੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਹੋ, ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲ੍ਹਤ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਰ ਬੂੰਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਵੀ ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 75 ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਏ ਜਾਣਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ 75 ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਹੋਣਗੇ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਲਓ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਯੋਧੇ ਦੀ ਯਾਦ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਵੈਸੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯੂਪੀ ਦੇ ਰਾਮਪੁਰ ਦੀ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਟਵਾਈ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਗ੍ਰਾਮ ਸਭਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਛੱਪੜ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਗੰਦਗੀ ਤੇ ਕੂੜੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ’ਚ ਉਸ ਗੰਦੇ ਛੱਪੜ ਦੀ ਕਾਇਆਕਲਪ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਸ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਰਿਟੇਨਿੰਗ ਦੀਵਾਰ, ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ, ਫੂਡ ਕੋਰਟ, ਫੁਹਾਰੇ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਆਦਿ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਰਾਮਪੁਰ ਦੀ ਪਟਵਾਈ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਦੋਸਤੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਗਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਫਾਈ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਬਾਰੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਾਨਿਯਮ੍ ਪਰਮਮ੍ ਲੋਕੇ, ਜੀਵਾਨਾਮ੍ ਜੀਵਨਮ੍ ਸਮ੍ਰਿਤਮ੍॥

(पानियम् परमम् लोके, जीवानाम् जीवनम् समृतम्।|)

ਯਾਨੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵੇਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਤੱਕ ਹਰ ਥਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ, ਤਲਾਬ, ਝੀਲਾਂ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਾਲਮੀਕਿ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼, ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਸਿੰਧੂ-ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਆਤਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਆਬਾਦੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼ ਸਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਲਾਬਾਂ, ਖੂਹਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣੋ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਅਭਿਯਾਨ ਸਦਕਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਬਣੇਗੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਵੀ ਥਾਂ ਮਿਲੇਗੀ।

ਦੋਸਤੋ, ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸਾਡੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯਤਨ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ‘ਕੱਛ ਦੇ ਰਣ’ ਦਾ ਇੱਕ ਕਬੀਲਾ ਮਾਲਧਾਰੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ‘ਵਿਰਦਾਸ’ ਨਾਮਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਛੋਟੇ ਖੂਹ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦਰੱਖਤ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਭੀਲ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ‘ਹਲਮਾ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਲਮਾ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਘਟਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਜੇਕਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਓ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਮਈ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰੀਏ। ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ-ਬੂੰਦ ਬਚਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਵਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ  ਨਾਲ ‘ਪਰੀਕਸ਼ਾ ਪੇ ਚਰਚਾ’ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ/ਮੈਥੇਮੈਟਿਕਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ। ਦੋਸਤੋ,  ਗਣਿਤ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਹਿਜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਖਿਰਕਾਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਫ਼ਰ ਯਾਨੀ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਕਸਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਜੇਕਰ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੱਕੀ ਨਾ ਦੇਖ ਪਾਉਂਦੇ। Calculus ਤੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੱਕ - ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਢਾਂ ਜ਼ੀਰੋ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਣਿਤ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ :

ਯਤ ਕਿੰਚਿਤ ਵਸਤੁ ਤਤ ਸਰਵੰ, ਗਣਿਤੇਨ ਬਿਨਾ ਨਹਿ !

(यत किंचित वस्तु तत सर्वं, गणितेन बिना नहि ! )

ਭਾਵ ਇਸ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਗਣਿਤ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਝ ਆਵੇਗਾ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਹਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਣਿਤ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੋਣ, ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਮੀਕਰਨ ਹੋਵੇ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਗਣਿਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਥਿਊਰੀ ਆਵ੍ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਿੰਗਲ ਫਾਰਮੂਲਾ ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਣਿਤ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ infinite ਯਾਨੀ ਅਨੰਤਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਨੰਬਰਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਕਰੋੜਾਂ, ਅਰਬਾਂ ਅਤੇ ਖਰਬਾਂ ਤੱਕ ਬੋਲਦੇ ਅਤੇ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਗਣਨਾ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ :-

ਏਕੰ ਦਸ਼ੰ ਸ਼ਤੰ ਚੈਵ, ਸਹਸ੍ਰਮ੍ ਅਯੁਤੰ ਤਥਾ।

ਲਕਸ਼ੰ ਚ ਨਿਯੁਤੰ ਚੈਵ, ਕੋਟਿ: ਅਰਬੁਦਮ੍ ਏਵ ਚ॥

ਵ੍ਰਿੰਦੰ ਖਰਵੋ ਨਿਖਰਵ: ਚ, ਸ਼ੰਖ: ਪਦ੍ਮ ਚ ਸਾਗਰ:।

ਅਨਤਯੰ ਮਧਯੰ ਪਰਾਰਧ: ਚ, ਦਸ਼ ਵ੍ਰਿਦਧਯਾ ਯਥਾ ਕ੍ਰਮਮ੍॥

(एकं दशं शतं चैव, सहस्रम् अयुतं तथा।

लक्षं च नियुतं चैव, कोटि: अर्बुदम् एव च।|

वृन्दं खर्वो निखर्व: च, शंख: पद्म: च सागर:।

अन्त्यं मध्यं परार्ध: च, दश वृद्ध्या यथा क्रमम्।|)

ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦਾ order ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ –

ਇੱਕ, ਦਸ, ਸੌ, ਹਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਅਯੁਤ।

ਲੱਖ, ਨਿਯੁਤ ਅਤੇ ਕੋਟਿ ਅਰਥਾਤ ਕਰੋੜ।  

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਸ਼ੰਖ, ਪਦਮ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 10 ਦੀ  power 57 ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਓਘ ਅਤੇ ਮਹੋਘ ਜਿਹੇ ਨੰਬਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਮਹੋਘ 10 ਦੀ power 62 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਦੇ ਅੱਗੇ 62 ਜ਼ੀਰੋ, ਬਾਹਠ ਜ਼ੀਰੋ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਇਨਟੈੱਲ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸੀਈਓ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਣਨਾ ਜਾਂ ਮਾਪ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਵਾਮਨ ਅਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਇਨਟੈੱਲ ਦਾ ਨਾਮ ਆਇਆ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕੰਪਿਊਟਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਬਾਇਨਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਚਾਰੀਆ ਪਿੰਗਲਾ ਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਇਨਰੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਿਆ ਭੱਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਮਾਨੁਜਨ ਜਿਹੇ ਗਣਿਤ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦੋਸਤੋ, ਗਣਿਤ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਕਦੇ ਵੀ ਔਖਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਰਥ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Calculation ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ revive ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਗਣਨਾਵਾਂ ਵੀ ਅੱਖ ਝਪਕਦੇ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸਿਖਾਉਣ ਦੇ ਵੀਡੀਓ ਦੇਖੇ ਹੋਣਗੇ।

ਦੋਸਤੋ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਾਥੀ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਸਤੋ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਗੌਰਵ ਟੇਕਰੀਵਾਲ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਓ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੀਏ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਗੌਰਵ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਗੌਰਵ - ਹੈਲੋ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਓ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ?

ਗੌਰਵ - ਸਰ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ 20 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਕੂਲ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੀਏਟੀ ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਪਰੀਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਦੇ ਕਈ ਸਵਾਲ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨਾਮ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤੀ। ਸਵਾਮੀ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਰਤੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੀਰਥ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ 16 ਸੂਤਰ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਜਾਗ ਗਈ। ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਣਿਤ ਦਾ ਡਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨਾਲੋਂ ਸਰਲ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਗੌਰਵ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?

ਗੌਰਵ - ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਲਗਭਗ 20 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਸਰ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹੋ?

ਗੌਰਵ - ਅਸੀਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਔਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਵੈਦਿਕ ਮੈਥਸ ਫੋਰਮ ਇੰਡੀਆ। ਉਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਸੀਂ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ 24 ਘੰਟੇ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਗੌਰਵ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਇਗਜ਼ਾਮ ਵਾਰੀਅਰਸ’ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸਥਾਗਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਗਣਿਤ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਊਆ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਵੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਦੀ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਰੀਖਿਆ ਜੋਧਿਆਂ ਦਾ ਡਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹੋਗੇ।

ਗੌਰਵ - ਸਰ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਾ ਡਰ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਊਆ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਟਿਊਸ਼ਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਪੇ ਚਿੰਤਿਤ ਹਨ। ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਡਰ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨਾਲ ਸ਼ੂ-ਮੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਇਸ ਸਧਾਰਣ ਗਣਿਤ ਨਾਲੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਗ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬੱਚੇ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਵੀ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾ ਸਕਣ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਵੈਸੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਣਿਤ ਕਰਨਾ, ਉਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕੋਰਸ ਹੈ।

ਗੌਰਵ - ਹਾਂ ਜੀ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਗੌਰਵ ਜੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਮਿਸ਼ਨ ਮੋਡ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਪਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਲੱਖਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਰਾਹ ’ਤੇ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਗੌਰਵ - ਧੰਨਵਾਦ ਸਰ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਸਰ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਸਰ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ - ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਨਮਸਕਾਰ।

ਗੌਰਵ - ਨਮਸਤੇ ਸਰ।

ਦੋਸਤੋ, ਗੌਰਵ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ, ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਾਪੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਗਣਿਤ ਸਿਖਾਉਣ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਧੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਹਾਂ ਕੁਝ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਡਰ ਹੈ, ਉਹ ਡਰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਣਿਤ ਤੱਕ ਕਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਮੋ ਐਪ ਅਤੇ MyGov ਰਾਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਝਾਅ ਭੇਜਦੇ ਰਹੋ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼  ’ਚ ਈਦ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਅਕਸ਼ੈ ਤ੍ਰਿਤੀਆ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਵੀ 3 ਮਈ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਵੈਸਾਖ ਬੁੱਧ ਪੂਰਣਿਮਾ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਤਿਉਹਾਰ ਸੰਜਮ, ਸ਼ੁੱਧਤਾ, ਦਾਨ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਧੂਮਧਾਮ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮਨਾਓ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਰੋਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਮਾਸਕ ਪਹਿਨਣਾ, ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ ’ਤੇ ਹੱਥ ਧੋਣੇ, ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਜੋ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਉਪਾਅ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਰਹੋ। ਅਗਲੀ ਵਾਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੇ ਗਏ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ - ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਲਈਏ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਹੈ। 

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ 400 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਯਾਨੀ 30 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ ਟੀਚਾ (export ਦਾ target) ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ potential ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਕਦੇ 100 ਬਿਲੀਅਨ, ਕਦੇ 150 ਬਿਲੀਅਨ, ਕਦੇ 200 ਬਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਭਾਰਤ 400 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ’ਚ ਬਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਡਿਮਾਂਡ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੂਸਰਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਚੇਨ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਦਮ ਉਦੋਂ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੰਕਲਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਧ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋ, ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸੰਕਲਪ, ਉਸ ਦੇ ਯਤਨ, ਉਸ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਓਹਦੇ ਕੋਲ ਖ਼ੁਦ ਚਲ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦ ਜਦੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਸਮ ਦੇ ਹੈਲਾਕਾਂਡੀ ਦੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ (Leather Product) ਹੋਣ ਜਾਂ ਉਸਮਾਨਾਬਾਦ ਦੇ ਹੈਂਡਲੂਮ ਉਤਪਾਦ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੀਆਂ ਫਲ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਚੰਦੌਲੀ ਦਾ ਕਾਲਾ ਚਾਵਲ (black rice) ਸਭ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਦਾਖ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਪਰੀਕੋਟ ਦੁਬਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਵਿੱਚ, ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਤੋਂ ਭੇਜੇ ਗਏ ਕੇਲੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਹੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦ, ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹਿਮਾਚਲ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਜਰਾ, ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖੇਪ ਡੈਨਮਾਰਕ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਚਿੱਤੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬੰਗਨਪੱਲੀ ਅਤੇ ਸੁਵਰਣ ਰੇਖਾ ਅੰਬ, ਦੱਖਣ ਕੋਰੀਆ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਟਹਲ, ਹਵਾਈ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਲੰਡਨ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਜਾ ਮਿਰਚ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਲੀਆ ਕਣਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖੇਪ ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਕੀਨੀਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਯਾਨੀ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਉਤਪਾਦ (Made in India products) ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੰਨੀ ਲੰਬੀ ਇਹ ਸੂਚੀ ਹੈ, ਓਨੀ ਹੀ ਵੱਡੀ ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਓਨੀ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ - ਸਾਡੇ ਕਿਸਾਨ, ਸਾਡੇ ਕਾਰੀਗਰ, ਸਾਡੇ ਬੁਨਕਰ, ਸਾਡੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਸਾਡੇ ਲਘੂ ਉੱਦਮੀ, ਸਾਡਾ MSME ਸੈਕਟਰ, ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਦੀ ਸੱਚੀ ਤਾਕਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹੀ 400 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ ਟੀਚਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ, ਨਵੇਂ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ’ਚ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਲੋਕਲ ਦੇ ਲਈ ਵੋਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕਲ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਹੁੰਦੇ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ। ਆਓ, ਲੋਕਲ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਬਣਾਈਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਸਾਖ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਈਏ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਘੂ ਉੱਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਲਘੂ ਉੱਦਮੀ ਸਰਕਾਰੀ ਖਰੀਦ ਵਿੱਚ Government e-Market Place ਯਾਨੀ ਜੀ.ਈ.ਐੱਮ. (ਜੈੱਮ) ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਜੀ. ਈ. ਐੱਮ. ਪੋਰਟਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਸਵਾ ਲੱਖ ਲਘੂ ਉੱਦਮੀਆਂ, ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਵੇਚਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਵੇਚ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵੀ ਜੀ.ਈ.ਐੱਮ. (ਜੈੱਮ) ਪੋਰਟਲ ’ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਵੇਚ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਇਹੀ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਭਾਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਟੀਚੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਸੇ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਦਮ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਲ ਕੇ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹੋਏ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਬਾਬਾ ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, 126 ਸਾਲ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਫੁਰਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਪਲਕ ਝਪਕਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਨੰਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਬਾਬਾ ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਝੁਕ ਕੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕੀਤਾ। 126 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ Fitness, ਦੋਵੇਂ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹਨ। ਮੈਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਮੈਂਟ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਤੋਂ 4 ਗੁਣਾ ਘੱਟ ਉਮਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਿੱਟ ਹਨ। ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਾਬਾ ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਯੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਉਮੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ Healthy Lifestyle ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ।

ਜੀਵੇਮ ਸ਼ਰਦ : ਸ਼ਤਮ੍।

(जीवेम शरदः शतम्।)

ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ 100 ਸਾਲ ਦੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਦਿਵਸ’ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੰਤਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਯੋਗ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਯੁਰਵੇਦ, ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਝਾਨ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਹੀ ਹਫ਼ਤੇ ਕਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੋਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ 114 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਯੁਸ਼ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। 6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਯੁਰਵੇਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ 22 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਸੀ। ਅੱਜ ਆਯੁਸ਼ ਮੈਨੂਫੈਕਚਰਿੰਗ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀ, ਇੱਕ ਲੱਖ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। Start-Up ਵਰਲਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਯੁਸ਼ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦੂਸਰੇ Start-Ups ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਗੱਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਾਰ ਆਯੁਸ਼ Start-Ups ’ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਇੱਕ Start-Up ਹੈ, Kapiva! (ਕਪਿਵਾ)। ਇਸ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਛੁਪਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ Ka ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਫ਼, Pi ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ - ਪਿਤ ਅਤੇ Va ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਵਾਤ। ਇਹ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਸਾਡੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਦਤਾਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਨਿਰੋਗ ਸਟ੍ਰੀਟ ਵੀ ਹੈ, ਆਯੁਰਵੇਦ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਈਕੋ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Atreya (ਆਤ੍ਰੇਯ) ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ, ਇੱਕ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਹੈ ਜੋ ਸੰਪੂਰਨ ਅਰੋਗਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। Ixoreal (ਇਕਜ਼ੋਰੀਅਲ) ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਸ਼ਵਗੰਧਾ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਈ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਟੌਪ ਕੁਆਲਿਟੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ’ਤੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। Cureveda (ਕਯੋਰਵੇਦਾ) ਨੇ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਗਮ ਨਾਲ Holistic Life ਦੇ ਲਈ ਡਾਇਟਰੀ ਸਪਲੀਮੈਂਟ (Dietary Supplements) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹੀ ਨਾਮ ਗਿਣਾਏ ਹਨ, ਇਹ ਸੂਚੀ ਬੜੀ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਉੱਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਯੁਸ਼ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਨੁਰੋਧ ਵੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਔਨਲਾਈਨ ਜੋ ਵੀ ਪੋਰਟਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਵੀ Content create ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਏਨੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰੋ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਯੁਸ਼ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਬਿਹਤਰ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਛਾ ਜਾਣਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਿਹਤ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਸਵੱਛਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਵੱਛਤਾ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਵੱਛਾਗ੍ਰਹੀ ਹਨ ਚੰਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪਾਟਿਲ ਜੀ। ਇਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਾਸਿਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਚੰਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਜੀ ਦਾ ਸਵੱਛਤਾ ਬਾਰੇ ਸੰਕਲਪ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਨਾ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਜੀ ਆਪਣਾ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਲਈ ਲਿਆਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੰਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਯਤਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵੱਛਾਗ੍ਰਹੀ ਹਨ - ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਦੇ ਰਾਹੁਲ ਮਹਾਰਾਣਾ - ਰਾਹੁਲ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਚਰਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਲੋ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਚਰਾ ਅਤੇ ਗੰਦਗੀ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੁਰੀ ਦੇ ਰਾਹੁਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾਸਿਕ ਦੇ ਚੰਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ, ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਈਏ, ਭਾਵੇਂ ਸਵੱਛਤਾ ਹੋਵੇ, ਪੋਸ਼ਣ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਟੀਕਾਕਰਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਆਓ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਮੁਪੱਟਮ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਰਾਇਨਣ ਜੀ ਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ - ‘Pots for water of life’, ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋਗੇ ਤਾਂ ਸੋਚੋਗੇ ਕਿ ਕੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੁਪੱਟਮ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਰਾਇਨਣ ਜੀ, ਗਰਮੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦਿੱਕਤ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਵੰਡਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਵੰਡਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਰਹੇ। ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ ਕਿ ਨਾਰਾਇਨਣ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਬਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਇੱਕ ਲੱਖ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖਵਾਂ ਬਰਤਨ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਬਰਮਤੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਦਾਨ ਕਰਨਗੇ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਨੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਰਾਇਨਣ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਾਂਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਈਏ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਰੀ-ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਇਆ ਜੋ ਪਾਣੀ ਗਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, Gardening ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੁਬਾਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਰਹੀਮ ਦਾਸ ਜੀ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਹੀ ਕਹਿ ਕੇ ਗਏ ਹਨ। ‘ਰਹਿਮਨ ਪਾਨੀ ਰਾਖੀਏ, ਬਿਨ ਪਾਨੀ ਸਬ ਸੂਨ’ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਆਸ ਹੈ। ਸਵੱਛਤਾ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਇਆ, ਉਂਝ ਹੀ ਉਹ ਵਾਟਰ ਵਾਰੀਅਰ ਬਣ ਕੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸੰਭਾਲ਼, ਜਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ Water Conservation ਨੂੰ life mission ਹੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਚੇਨਈ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਹਨ ਅਰੁਣ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੂਰਤੀ ਜੀ! ਅਰੁਣ ਜੀ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤਲਾਬਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 150 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਲਾਬਾਂ-ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼-ਸਫਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਰੋਹਨ ਕਾਲੇ ਹਨ। ਰੋਹਨ ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਇੱਕ HR Professional ਹਨ। ਉਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਸਟੈਪਵੈੱਲਸ (Stepwells) ਯਾਨੀ ਪੌੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਖੂਹ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਿਕੰਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬੰਸੀ ਲਾਲ - ਪੇਟ ਖੂਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਟੈਪਵੈੱਲ ਹੈ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਪੇਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਟੈਪਵੈੱਲ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਕਚਰੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਗਿਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਇਸ ਸਟੈਪਵੈੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਸ ਰਾਜ ਤੋਂ ਹਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਕਮੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਟੈਪਵੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਾਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਰਗੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਾਵ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੂਹਾਂ ਜਾਂ ਬਾਵੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਦੇ ਲਈ ‘ਜਲ ਮੰਦਿਰ ਯੋਜਨਾ’ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਪੂਰੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਬਾਵੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਲ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਚੈਕ ਡੈਮ ਬਣਾਉਣੇ ਹੋਣ, ਰੇਨ ਵਾਟਰ ਹਾਰਵੈਸਟਿੰਗ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯਤਨ ਵੀ ਅਹਿਮ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 75 ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਸਰੋਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਸਰੋਵਰ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਯਤਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੋਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਲੋਕ Mygov ’ਤੇ ਆਡੀਓ ਮੈਸਿਜ ਵੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ, ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਖਾਣ-ਪਾਨ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹਨ। ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ, ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਹੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ‘ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲਾ’। ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲਾ ਕਿੱਥੇ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਨਣਾ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਲਗੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲਾ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਪੋਰਬੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੋਲ ਮਾਧਵਪੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਾਤਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਉੱਤਰ ਇੱਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਵਾਨ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਰੁਕਮਣੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਪੋਰਬੰਦਰ ਦੇ ਮਾਧਵਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਬ ਤੇ ਪੱਛਮ ਦਾ ਇਹ ਡੂੰਘਾ ਨਾਤਾ ਸਾਡੀ ਧ੍ਰੋਹਰ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਜੁੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਲੜਕੀ ਪੱਖ ਵੱਲੋਂ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਆਉਣ ਲਗੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਆਰਟਿਸਟ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਹੈਂਡੀਕ੍ਰਾਫਟ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਲਾਕਾਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਰੌਣਕ ਨੂੰ ਚਾਰ-ਚੰਦ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੇਲ, ਇਹ ਮਾਧਵਪੁਰ ਮੇਲਾ ਏਕ ਭਾਰਤ-ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹੋ ਅਤੇ ਜਾਣੋ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਹੁਣ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਰੋਹ ਹੋਏ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਇਕ-ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਵਕ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਬਿਪਲੋਬੀ ਭਾਰਤ ਗੈਲਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੀਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੋਖੀ ਗੈਲਰੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਸਾਥੀਓ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਵੀ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਹਨ ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਦੀ ਜਯੰਤੀ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਅਸੀਂ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੇ ਭੇਦਭਾਵ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹੇ। ਕੰਨਿਆ-ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਹੱਤਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈਆਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਦੀ ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਵਰਨਣ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਵਧਾਇਆ। ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਤਯਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਜਨ-ਜਨ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਸਾਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਉਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ, ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ, ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ। ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੰਨਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਉਤਸਵ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਛੁੱਟ ਗਈ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਕੂਲ ਲਿਆਉਣ ’ਤੇ ਫੋਕਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੰਜ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਮਹੂ ਹੋਵੇ, ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਚੈਤਯਭੂਮੀ ਹੋਵੇ, ਲੰਡਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੋਵੇ, ਨਾਗਪੁਰ ਦੀ ਦੀਕਸ਼ਾ ਭੂਮੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਦਾ ਮਹਾ-ਪ੍ਰੀਨਿਰਵਾਣ ਸਥਾਨ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ, ਸਾਰੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ, ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਰਬ-ਤਿਉਹਾਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਨਵਰਾਤਰੀ ਹੈ। ਨਵਰਾਤਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਰਤ-ਉਪਵਾਸ, ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਯਾਨੀ ਸਾਡੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਵੀ। ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਤਪ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪੁਰਬ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਨਵਰਾਤਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਵਰਾਤਰੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਗੁੜ੍ਹੀ-ਪੜਵਾ ਦਾ ਪੁਰਬ ਵੀ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਈਸਟਰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰਮਜਾਨ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਨ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਬ ਮਨਾਈਏ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਈਏ, ਸਭ ਦੀ ਇਹੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਹੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਪ ਸਭ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸੀਂ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਧਰੋਹਰ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਧਰੋਹਰ ਹੈ ਅਵਲੋਕਿਤੇਸ਼ਵਰ ਪਦਮਪਾਣਿ ਦੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾ। ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਗਯਾ ਜੀ ਦੇ ਦੇਵੀ ਸਥਾਨ ਕੁੰਡਲਪੁਰ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਵਾਪਸ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਵੈਲੂਰ ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਆਂਜਨੇੱਯਰ, ਹਨੂੰਮਾਨ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਮਾ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਨੂੰਮਾਨ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਵੀ 600-700 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸੀ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਸਾਡੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ’ਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਵੀ ਸੀ, ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਸੀ, ਕੌਸ਼ਲ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੂਰਤੀਕਲਾ ਦੀ ਬੇਜੋੜ ਉਦਾਹਰਣ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਚੋਰੀ ਹੋ ਕੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਕਦੀ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਦੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੇਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਸਨ। ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਸੀ, ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ, ਆਸਥਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਵਧਾਏ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜੋ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਲਿਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਗਣ ਲਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੌਫਟ ਪਾਵਰ ਦਾ ਜੋ ਡਿਪਲੋਮੈਟਿਕ ਚੈਨਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ people to people relation ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਹੋਈ ਮਾਂ ਅੰਨਪੂਰਣਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬਦਲ ਰਹੇ ਆਲਮੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦਾ ਵੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਸਾਲ 2013 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 13 ਮੂਰਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਪਿਛਲੇ 7 ਸਾਲ ਵਿੱਚ 200 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਹੁਮੁੱਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਹਾਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ, ਕੈਨੇਡਾ, ਜਰਮਨੀ, ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ’ਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਹੱਤਵ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਧਰੋਹਰ ਵਾਪਸ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ archaeology ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੋਸ਼ ਮਿਲਣਾ ਬਹੁਤ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰੋਹਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਫੇਸਬੁਕ, ਟਵਿੱਟਰ ਅਤੇ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ’ਤੇ ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾ-ਭੈਣ ਕਿੱਲੀਪਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਨੀਮਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਜਨੂਨ ਹੈ, ਇੱਕ ਦੀਵਾਨਗੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਵਜਾ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰੇ ਵੀ ਹਨ। Lip Sync ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਸਾਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਗਾਨ ‘ਜਨ ਗਨ ਮਨ’ ਗਾਉਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀਡੀਓ ਖੂਬ ਵਾਇਰਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਤਾ ਦੀਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਗਾਣਾ ਗਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਵਪੂਰਣ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਕਿੱਲੀ ਅਤੇ ਨੀਮਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਦੂਤਾਵਾਸਤ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਜਾਦੂ ਹੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਡੇਢ ਸੌ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਾਇਕਾਂ, ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਪੂਜਨੀਕ ਬਾਪੂ ਦਾ ਪਿਆਰਾ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਭਜਨ ‘ਵੈਸ਼ਣਵ ਜਨ’ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸਫ਼ਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75ਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਬ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਈਏ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜੇਕਰ ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲੀ ਅਤੇ ਨੀਮਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ Lip Sync ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੀ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗੀਤ ਹਨ, ਕੀ ਕੋਈ ਗੁਜਰਾਤੀ ਬੱਚੇ ਤਮਿਲ ਗੀਤ ’ਤੇ ਕਰਨ, ਕੋਈ ਕੇਰਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਅਸਮੀਆ ਗੀਤ ’ਤੇ ਕਰਨ, ਕੋਈ ਕੰਨੜ ਬੱਚੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ’ਤੇ ਕਰਨ। ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਏਕ ਭਾਰਤ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਭਾਰਤ’ ਅਸੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਮਨਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਓ, ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜੋ popular ਗੀਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਓ, ਬਹੁਤ popular ਹੋ ਜਾਓਗੇ ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ, ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਹਨ, ਉਹ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ, ਇਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ academic input ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਘੜਦੀ ਹੈ, ਉਝ ਹੀ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਘੜਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਜੀਵਨ ਦੀ foundation ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ, ਚਿਰਨਜੀਵ ਬਣਾਉਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ, ਉਝ ਵੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਤੇਲੁਗੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਥੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਡਿਨਰ ਟੇਬਲ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਖਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਡਿਨਰ ਟੇਬਲ ’ਤੇ compulsory ਹਰ ਕੋਈ ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੋਲੇਗਾ। ਜੋ ਬੱਚੇ ਉੱਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਨਿਯਮ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਪਿਆਰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 75 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਨਸਿਕ ਦਵੰਦ ਵਿੱਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਆਪਣੇ ਪਹਿਨਾਵੇ, ਆਪਣੇ ਖਾਣ-ਪਾਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਸੰਕੋਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ, ਕੱਛ ਤੋਂ ਕੋਹਿਮਾ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ-ਵਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ - ਭਾਸ਼ਾ ਅਨੇਕ - ਭਾਵ ਏਕ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਮਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਜਿੰਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਲਗਭਗ 121, ਯਾਨੀ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ 121 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 14 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ ਜਿੰਨੀ ਕਈ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ 14 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਲ 2019 ਵਿੱਚ ‘ਹਿੰਦੀ’ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਸਰੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਵਲ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਮਾਧਿਅਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹੇਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਹੇਜਣ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੰਮ ਸੂਰੀਨਾਮ ਵਿੱਚ ਸੁਰਜਨ ਪ੍ਰੋਹੀ ਜੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 2 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਉਹ 84 ਸਾਲ ਦੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਵੀ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਈ ਸੂਰੀਨਾਮ ਗਏ ਸਨ। ਸੁਰਜਨ ਪ੍ਰੋਹੀ ਜੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਧੜਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੈ। ਸੂਰੀਨਾਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁਰਜਨ ਪ੍ਰੋਹੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੁਖਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2015 ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਯਾਨੀ 27 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ ਗੌਰਵ ਦਿਵਸ ਵੀ ਹੈ।

‘‘ਸਰਵ ਮਰਾਠੀ ਬੰਧੁ ਭਗਿਨਿਨਾ ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਨਾਚਯਾ ਹਾਰਦਿਕ ਸ਼ੁਭੇੱਛਾ’’

(“सर्व मराठी बंधु भगिनिना मराठी भाषा दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा|”)

ਇਹ ਦਿਨ ਮਰਾਠੀ ਕਵੀ ਰਾਜ, ਵਿਸ਼ਨੂ ਬਾਮਨ ਸ਼ਿਰਵਾਡਕਰ ਜੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਕੁਸੁਮਾਗ੍ਰਜ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਹੀ ਕੁਸੁਮਾਗ੍ਰਜ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਵੀ ਹੈ। ਕੁਸੁਮਾਗ੍ਰਜ ਜੀ ਨੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ, ਮਰਾਠੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ਦਿੱਤੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਹਨ, ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ, ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜਾਈ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਕੋਰਸ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੜਾਏ ਜਾਣ, ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਬਹੁਤ ਗਤੀ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਮਾਤ੍ਰ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣੋ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਲਿਖੋ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਕੀਨੀਆ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰੈਲੋ ਓਡਿੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਿਲਚਸਪ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ, ਲੇਕਿਨ ਕੁਝ ਭਾਵੁਕ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਮਿੱਤਰ ਰਹੇ ਤਾਂ ਖੁੱਲ ਕੇ ਕਾਫੀ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਓਡਿੰਗਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ Rosemary ਨੂੰ ਬ੍ਰੇਨ ਟਿਊਮਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਜਾ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਸਰਜਰੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਈ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ Rosemary ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਲਗਭਗ ਚਲੀ ਗਈ, ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਾ ਹੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਸ ਬੇਟੀ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਟੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਭਰਪੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ ਛਾਣ ਮਾਰੇ ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੂਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਥੱਕ ਵੀ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਚਲੋ ਬਈ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਆਏ, ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਇੱਕ ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਬੇਟੀ ਉੱਥੇ ਰਹੀ। ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਜ ਦਾ ਅਸਰ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ Rosemary ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਈ। ਤੁਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤਾਂ Rosemary ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਲੇਕਿਨ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਓਡਿੰਗਾ ਜੀ ਇੰਨੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਜੋ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ, ਉਹ ਕੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰਨਗੇ।

ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕਸ਼ਟ ਦੂਰ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਹੜਾ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ’ਤੇ ਮਾਣ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਓਡਿੰਗਾ ਜੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਆਯੁਰਵੇਦ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸ ਚਾਰਲਸ ਵੀ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਪਿਛਲੇ 7 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਆਯੁਰਵੇਦ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਯੁਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਗਠਨ ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਾਡੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਆਯੁਸ਼ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਚੈਲੰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਚੈਲੰਜ ਦਾ ਟੀਚਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਦੀ identify ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Support ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਚੈਲੰਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ।

ਸਾਥੀਓ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਠਾਣ ਲੈਣ ਤਾਂ ਉਹ ਅਨੋਖੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਰ ਗੁਜਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਿਸ਼ਨ ਜਲ-ਥਲ’ ਨਾਮ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦੀ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਰੌਣਕ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਯਤਨ ਹੈ। ‘ਮਿਸ਼ਨ ਜਲ-ਥਲ’ ਦਾ ਫੋਕਸ ‘ਕੁਸ਼ਲ ਸਾਰ’ ਅਤੇ ‘ਗਿਲ ਸਾਰ’ ’ਤੇ ਹੈ। ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਅਤਿਕ੍ਰਮਣ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਕਿੱਥੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਉਸਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬਕਾਇਦਾ Survey ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ Plastic Waste ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਅਤੇ ਕਚਰੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਚਰਨ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ Water Channels ਅਤੇ ਝੀਲ ਨੂੰ ਭਰਨ ਵਾਲੇ 19 ਝਰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਥਾਪਿਤ (Restore) ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਪੁਨਰ ਸਥਾਪਿਤ ਯੋਜਨਾ (Restoration Project) ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਸਬੰਧੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਅੰਬੈਸਡਰ (Water Ambassadors) ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ‘ਗਿਲ ਸਾਰ-ਲੇਕ’ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਰਹੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯਤਨ ਦੇ ਲਈ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, 8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਜੋ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਮਿਸ਼ਨ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਵੀ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਵੀ ਜੁੜਦੇ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਵੱਛਤਾ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸਮ ਦੇ ਕੋਕਰਾਝਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਯਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ Morning Walkers ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ‘ਸਵੱਛ ਅਤੇ ਹਰਿਤ ਕੋਕਰਾਝਾਰ ਮਿਸ਼ਨ’ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੇ ਨਵੇਂ ਫਲਾਈਓਵਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਲੰਬੀ ਸੜਕ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਕੇ ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ ਵਿੱਚ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ’ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਥੈਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਵੱਛ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਿੰਗਲ ਯੂਜ਼ ਪਲਾਸਟਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵੀ ਫੈਲਾਅ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਸੋਮੱਈਆ ਕਾਲਜ (Somaiya College) ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਵੱਛਤਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਿਆਣ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸਵਾਈ ਮਾਧੋਪੁਰ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਰਣਥਮਭੌਰ ਵਿੱਚ ‘ਮਿਸ਼ਨ ਬੀਟ ਪਲਾਸਟਿਕ’ ਨਾਮ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਣਥੰਭੋਰ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਪੌਲੀਥੀਨ ਨੂੰ ਹਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਟੀਚੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 8 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ‘International Women’s Day’ ‘ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ’ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ, ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਅਸੀਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਸਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ ਹੋਵੇ, ਸੈਲਫ ਹੈਲਪ ਗਰੁੱਪ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਣ, ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੇ ਹਰ ਜਗਾ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੇਖੋ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਥਕਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਚਾਇਤ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੇਟੀਆਂ ਹੁਣ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਫਾਈਟਰ ਪਲੇਨਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਟੀਆਂ ਉਡਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਰੋਕ ਹਟਾਈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬੇਟੀਆਂ ਸੈਨਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਜਗਤ ਨੂੰ ਦੇਖੋ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਵੇਂ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜਣੇਪਾ ਛੁੱਟੀ ਵਧਾਉਣ ਵਰਗੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਬੇਟੇ ਅਤੇ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਹੈ ਸਾਡੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ, ‘ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ’ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ, ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਸੁਧਰਿਆ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਸਕੂਲ ਨਾ ਛੱਡ ਦੇਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਅਭਿਯਾਨ’ ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲੇ ਦੀ ਸ਼ੌਚ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਟ੍ਰਿਪਲ ਤਲਾਕ ਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਵੀ ਅੰਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਟ੍ਰਿਪਲ ਤਲਾਕ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਆਇਆ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਤਲਾਕ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ 80 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਬਦਲਾਅ ਇੰਨੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਦਲਾਅ ਇਸ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੁਣ ਖ਼ੁਦ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੱਲ 28 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਾਇੰਸ ਡੇ’ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਨ ਰਮਨ ਇਫੈਕਟ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੀ. ਵੀ. ਰਮਨ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਨੂੰ ਆਦਰ ਪੂਰਵਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਵਿੱਚ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਨੇ ਕਾਫੀ ਜਗਾ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ, ਕਿਹੜੀ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਚੰਗੀ ਹੈ, ਇਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ, ਉਸ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਕੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਸਾਇੰਸ ਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਪਾਸੇ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਜਾਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਇੰਸ ਡੇ ’ਤੇ ਮੇਰੀ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਜ਼ਰੂਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ। ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਐਨਕ ਲਗਾਓ ਤੇ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਐਨਕਾਂ ਦੇਖੋ, ਅਨੰਦ ਕਰੋ, ਏਨਾ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਾਗਜ਼ ’ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਹੁਣ ਉਹ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੈਲਕੂਲੇਟਰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਰਿਮੋਟ ਕੰਟਰੋਲ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੈਂਸਰ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ। ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿ ਘਰ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਇਕੱਠੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ (constellations) ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਅਤੇ ਐਸਟਰੋਨੋਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਵਾਂ ਰੁਝਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ-ਕੱਲ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਐਪਸ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਤਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਜੋ ਤਾਰਾ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ Scientific Character ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਨ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ (Collective Scientific Responsibility ) ਵੀ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਅੱਜ-ਕੱਲ ਮੈਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਟਾਰਟ-ਅੱਪ ਵਰਚੁਅਲ ਰਿਐਲਿਟੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਰਚੁਅਲ ਕਲਾਸਾਂ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਵਰਚੁਅਲ ਲੈਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਰਚੁਅਲ ਰਿਐਲਿਟੀ ਰਾਹੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਦੀ ਲੈਬ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਵਜਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਡ ਇਨ ਇੰਡੀਆ ਵੈਕਸੀਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਲਈ ਇਹੀ ਤਾਂ ਤੋਹਫਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਰਬ-ਤਿਉਹਾਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਸ਼ਿਵਰਾਤਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੋਲੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਓਗੇ। ਹੋਲੀ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਰੋਣ ਵਾਲਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ-ਪਰਾਏ, ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ, ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਭੇਦ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੋਲੀ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੂੜਾ ਰੰਗ ਹੋਲੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਮਿਲਵਰਤਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁਜੀਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਅਨੋਖੀ ਮਿਠਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਹੈ - ‘ਵੋਕਲ ਫੌਰ ਲੋਕਲ’ ਦੇ ਨਾਲ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ’ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦੋ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਗ ਰਹੇ, ਉਮੰਗ ਰਹੇ। ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਜਿੰਨੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਵੀ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਉਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਪੱਤਰਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਰਹੇਗਾ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਐਪੀਸੋਡ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ 2022 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਵਾਂਗੇ ਜੋ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਪੂਜਨੀਕ ਬਾਪੂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਵੀ ਹੈ। 30 ਜਨਵਰੀ ਦਾ ਇਹ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਬਾਪੂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਵੀ ਮਨਾਇਆ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪਥ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਜੋ ਝਾਕੀ ਵੇਖੀ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਦਲਾਅ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਹੁਣ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਸਮਾਰੋਹ 23 ਜਨਵਰੀ, ਯਾਨੀ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਜਨਮ ਜਯੰਤੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ 30 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਯਾਨੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਤੱਕ ਚਲੇਗਾ। ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ ’ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਦਾ digital ਬੁੱਤ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਅਨੰਦ ਦੀ ਜੋ ਲਹਿਰ ਉੱਠੀ, ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ‘ਅਮਰ ਜਵਾਨ ਜਯੋਤੀ’ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ‘National War Memorial’ ਤੇ ਰੋਸ਼ਨ ਜਯੋਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਵੁਕ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਸਨ। ‘National War Memorial’ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਾਂਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਫੌਜ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਬਕਾ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ - ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋ ਰਹੀ ‘ਅਮਰ ਜਵਾਨ ਜਯੋਤੀ’ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਅਮਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਸੱਚੀ ‘ਅਮਰ ਜਵਾਨ ਜਯੋਤੀ’ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹੀਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਅਮਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ‘National War Memorial’ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਓ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਓ। ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇੱਕ ਹੈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਲ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੌਸਲੇ ਭਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਾਗੇਗਾ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਵੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਦਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ unsung heroes ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਧਾਰਣ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਬਸੰਤੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਸੰਤੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਗੇ। ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਅਸਾਧਾਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ 77 ਸਾਲ ਦੀ ਲੌਰੇਮਬਮ ਬੀਨੋ ਦੇਵੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮਣੀਪੁਰ ਦੀ Liba textile art ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਰਜੁਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੈਗਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਨਾਚ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਪਦਮ ਸਨਮਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਅਮਾਈ ਮਹਾਲਿੰਗਾ ਨਾਇਕ, ਇਹ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ Tunnel Man ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ innovation ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ unsung heroes ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਲਈ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਮੈਨੂੰ ਢੇਰਾਂ ਪੱਤਰ ਅਤੇ message ਭੇਜਦੇ ਹੋ, ਕਈ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਇਸੇ ਲੜੀ ਤਹਿਤ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਭੁਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਵੀ ਆਏ ਹਨ, ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਫੀ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸੋਚ ਕਿੰਨੀ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਮੈਂ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਚੁਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ share ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਇੱਕ ਅਸਾਮ ਦੇ ਗੁਵਾਹਾਟੀ ਤੋਂ ਰਿਧਿਮਾ ਸਵਰਗੀਯਾਰੀ ਦਾ ਪੱਤਰ ਹੈ। ਰਿਧਿਮਾ ਕਲਾਸ 7ਵੀਂ ਦੀ student ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 100ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਾਰਤ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਵੱਛ ਦੇਸ਼ ਹੋਵੇ। ਅਤਿਵਾਦ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ। ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਸਾਖ਼ਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇ। Zero accident country ਹੋਵੇ ਅਤੇ Sustainable ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ food security ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇ। ਰਿਧਿਮਾ, ਸਾਡੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਜੋ ਸੋਚਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸੁਪਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਭ ਦੇ ਯਤਨ ਜੁੜਨਗੇ, ਤੁਹਾਡੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਟੀਚਾ ਮਨ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰੇਗੀ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੱਕ postcard ਮੈਨੂੰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦੀ ਨਵਿਯਾ ਵਰਮਾ ਦਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਨਵਿਯਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ 2047 ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਮਿਲੇ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਹੋਣ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਨਵਿਯਾ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਪਨਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤਾਂ ਸਿਉਂਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਈ 2047 ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਿਉਂ? ਇਹ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ, ਅੱਜ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਈਏ। ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫ਼ਰਜ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਫ਼ੜਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਚੇਨਈ ਤੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਇਬਰਾਹਿਮ ਦਾ, ਇਬਰਾਹਿਮ 2047 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੰਦਰਮਾ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਪਣਾ Research Base ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਬਰਾਹਿਮ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੇਖਦੇ ਹਨ। ਇਬਰਾਹਿਮ, ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੋਣ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੱਤਰ ਹੈ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਏ ਸੇਨ ਵਿੱਚ ਸਰਸਵਤੀ ਵਿੱਦਿਆ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ class 10th ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਭਾਵਨਾ ਦਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ postcard ਨੂੰ ਤਿਰੰਗੇ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਿਰੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਗੋਆ ਤੋਂ ਲੋਰੇਂਸ਼ੀਓ ਪਰੇਰਾ ਦਾ postcard ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਇਹ class 12ਵੀਂ ਦੀ student ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਦਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਹੈ - ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ Unsung Heroes. ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਭਾਵ ਅਰਥ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ - ਭੀਕਾਜੀ ਕਾਮਾ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹਾਦੁਰ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਅਨੇਕਾਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭੀਕਾਜੀ ਕਾਮਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 1907 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Germany ਵਿੱਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਿਰੰਗੇ ਨੂੰ design ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਨ - ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ। ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ ਦੀ ਮੌਤ 1930 ਵਿੱਚ Geneva ’ਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਜਾਣ, ਵੈਸੇ ਤਾਂ 1947 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂ ਕਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਲ 2003 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਾਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਕੱਛ ਦੇ ਮਾਂਡਵੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇਸ਼ ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਵੀ 75 postcard ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਜਾਗ੍ਰੇਵ ਵਿੱਚ School of Applied Arts and Design ਦੇ students ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ 75 cards ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਭੇਜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਭਾਰਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਤਪੋ ਭੂਮੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੁੱਚੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਨਾਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਯ ਜੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਦਿਆਲਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਦਿਆਪੀਠ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ - ਵੱਲਭ ਵਿੱਦਿਆ ਨਗਰ। ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੇ ਅਨੁਰੋਧ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਭਾਈ ਕਾਕਾ ਅਤੇ ਭੀਖਾ ਭਾਈ ਨੇ ਉੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਦੇਵ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਗਾਇਕਵਾੜ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਓਰੋਬਿੰਦੋ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਮ ਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਮਹਿੰਦਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ Technical School ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਘਰ ਹੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਲਈ ਖੂਬ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਇੱਕ University ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵੀ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਜਨ-ਜਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਉਹੀ ਜੀਵੰਤ ਭਾਵਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਓਦੁਮਲਪੇਟ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਹੈ। ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਰੀਅਲ ਪਾਣੀ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਭਾਵੇਂ ਚੰਗੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ-ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਚਿਨਵੀਰਮਪੱਟੀ ਪੰਚਾਇਤ Union Middle School ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਂਝ ਹੀ ਇੱਕ ਦਿਨ school ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ meeting ’ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਉੱਠੀ ਕਿ ਜਮਾਤਾਂ ਅਤੇ school ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। School Infrastructure ਨੂੰ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਵੀ ਇਸ meeting ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਚਰਚਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੀ ਕਮੀ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਟਿਕ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਨੇ ਨਾਰੀਅਲ ਪਾਣੀ ਵੇਚ-ਵੇਚ ਕੇ ਕੁਝ ਰਕਮ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ school ਦੇ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਵਾਕਈ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦਿਲ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤਾਯੱਮਲ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਜੋ school ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ 8ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਜਦੋਂ school ਦਾ infrastructure ਸੁਧਰ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇੱਥੇ Higher Secondary ਤੱਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੋਣ ਲਗੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਉਹੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ IIT BHU ਦੇ ਇੱਕ Alumnus ਦੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਹੈ। BHU ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੈ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਨੇ IIT BHU Foundation ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਯਾਨੀ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ 7 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ Donate ਕੀਤੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ IITs ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਦਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਦਯਾਂਜਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਟੀਚਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ CSR ਅਤੇ ਨਿਜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ। ਵਿਦਯਾਂਜਲੀ ਸਮੁਦਾਇਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ Ownership ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ school, college ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣਾ, ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਤਜ਼ਰਬੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਲਈ ਦਇਆ ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਉਦੋਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਦੋਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ Pench Tiger Reserve ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਘਣ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਾਘਣ ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਾਲਰ ਵਾਲੀ ਬਾਘਣ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਵਣ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ T-15 ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਘਣ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਦਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ Social Media ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਪਿਆਰ ਦੀ ਖੂਬ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋਈ। ਕਾਲਰ ਵਾਲੀ ਬਾਘਣ ਨੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ 29 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 25 ਨੂੰ ਪਾਲ-ਪੋਸ ਕੇ ਵੱਡਾ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ T-15 ਦੇ ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵੀ Celebrate ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਵਭਿੰਨੀ ਵਿਦਾਈ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਚੇਤਨ ਜੀਵ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ਦੀ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਇਸ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ President’s Bodyguards ਦੇ charger ਘੋੜੇ ਵਿਰਾਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਪਰੇਡ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਘੋੜਾ ਵਿਰਾਟ 2003 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ ’ਤੇ commandent charger ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਰੇਡ ਨੂੰ Lead ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮੁਖੀ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਸਵਾਗਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਲ Army Day ’ਤੇ ਘੋੜੇ ਵਿਰਾਟ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਦੁਆਰਾ COAS Commendation Card ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਰਾਟ ਦੀਆਂ ਵਿਰਾਟ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਓਨੇ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਦਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਠਾਵਾਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੇਕ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰੀਨ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ, ਅਸਾਮ ਤੋਂ। ਅਸਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਚਾਹ ਬਾਗਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ national ਪਾਰਕਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਗੈਂਡੇ, ਯਾਨੀ one horn Rhino ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਸਮੀਆ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਭੁਪੇਨ ਹਜ਼ਾਰਿਕਾ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਗੀਤ ਹਰ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਜੋ ਅਰਥ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਟੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਾਜੀਰੰਗਾ ਦਾ ਹਰਾ-ਭਰਾ ਮਾਹੌਲ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਬਾਘ ਦਾ ਨਿਵਾਸ, ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਗੈਂਡੇ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵੇਖੇ, ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣੇ। ਅਸਾਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੱਥ-ਖੱਡੀ ’ਤੇ ਉਣੀ ਹੋਈ ਮੁੰਗਾ ਅਤੇ ਏਰੀ ਦੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੈਂਡੇ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਸਾਮ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਗੈਂਡੇ ਦੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਮਹਿਮਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ 37 ਅਤੇ 2014 ਵਿੱਚ 32 ਗੈਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਤਸਕਰਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੇ ਲਈ ਪਿਛਲੇ 7 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਾਮ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਸ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਗੈਂਡਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਪਿਛਲੀ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ World Rhino Day ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਤਸਕਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੇ ਗਏ 2400 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਤਸਕਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਖਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਗੈਂਡਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਕਮੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ 2013 ਵਿੱਚ 37 ਗੈਂਡੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ 2020 ਵਿੱਚ 2 ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗੈਂਡੇ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਗੈਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਸਾਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਦੁਬਈ, ਸਿੰਗਾਪੁਰ, ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਆਮ ਲਗੇਗੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ Latin America ਅਤੇ South America ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੀ ਖਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਓਗੇ। Mexico ਵਿੱਚ ਖਾਦੀ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ Brazil ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ Argentina ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾ ਰਹੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਾਂਗਾ। Argentina ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 2018 ਵਿੱਚ, ਮੈਂ Argentina ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਯੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ - ‘Yoga For Peace’ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ Argentina ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ - ‘ਹਸਤਿਨਾਪੁਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ’ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿੱਥੇ Argentina ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹਸਤਿਨਾਪੁਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਇਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ Argentina ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੁਟਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 40 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ Madam ਪ੍ਰੋ. ਏਡਾ. ਏਲਬ੍ਰੇਕਟ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਪ੍ਰੋ. ਏਡਾ ਏਲਬ੍ਰੇਕਟ 90 ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਉਹ ਜਾਣੂ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਿਤਾਇਆ। ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ। ਅੱਜ ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹਨ ਅਤੇ Argentina ਤੇ ਹੋਰ ਲੈਟਿਨ ਅਮਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ 30 ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਸਤਨਾਪੁਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 100 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਕ ਹੈ। ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ 12 ਮੰਦਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਅਦਵੈਤਵਾਦੀ ਧਿਆਨ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸੈਂਕੜੇ ਉਦਾਹਰਣ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਅਮਾਨਤ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੀਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਸੋਚੋ! ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ push-ups ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਮਣੀਪੁਰ ਵਿੱਚ 24 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਥੋਨਾਓਜਮ ਨਿਰੰਜੋਏ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿਨਟ ਵਿੱਚ 109 push–ups ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਨਿਰੰਜੋਏ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜਨਾ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿਨਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Knuckle push-ups ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰੰਜਾਏ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ physical fitness ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਓਗੇ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ Ladakh ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਣ ਹੋਵੇਗਾ। Ladakh ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ Open Synthetic Track ਅਤੇ Astro Turf Football Stadium ਦੀ ਸੌਗਾਤ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ stadium 10 ਹਜ਼ਾਰ ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਜਲਦੀ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। Ladakh ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ open stadium ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਦਰਸ਼ਕ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਸਕਣਗੇ। Ladakh ਦੇ ਇਸ ਆਧੁਨਿਕ Football Stadium ਵਿੱਚ 8 Lane ਵਾਲਾ ਇੱਕ Synthetic Track ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਬੈੱਡ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਹੋਸਟਲ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਇਸ stadium ਨੂੰ football ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਸਥਾ ਫੀਫਾ ਨੇ ਵੀ Certify ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ Sports ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ infrastructure ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮੌਕਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। Tourism ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। Stadium ਦਾ ਲਾਭ Ladakh ਦੇ ਸਾਡੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਰ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੈ ਕੋਰੋਨਾ ਦਾ। ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਨਵੀਂ wave ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਬਹੁਤ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਫ਼ਖ਼ਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਕਰੋੜ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕੋਰੋਨਾ Vaccine ਦੀ dose ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ 15 ਤੋਂ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਲਗਭਗ 60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ youth ਨੇ 3 ਤੋਂ 4 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੀਕੇ ਲਗਵਾ ਲਏ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗੀ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ 20 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ precaution dose ਵੀ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ vaccine ’ਤੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ Corona ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਦੇ ਕੇਸ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਣੀ ਰਹੇ, ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਇਹੀ ਕਾਮਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ, ਮੈਂ ਕਹੇ ਬਿਨਾ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ‘ਸਵੱਛਤਾ ਅਭਿਯਾਨ’ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, Single use plastic ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, Vocal for Local ਦਾ ਇਹ ਮੰਤਰ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਲਈ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ। ਇਸੇ ਕਾਮਨਾ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ।

ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ 2021 ਦੀ ਵਿਦਾਈ ਅਤੇ 2022 ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ। ਨਵੇਂ ਸਾਲ ’ਤੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ, ਹਰ ਸੰਸਥਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ, ਬਿਹਤਰ ਬਣਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 7 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਇਹ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ, ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਚੰਗਿਆਈਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਕੇ, ਹੋਰ ਚੰਗਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ 7 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਮੇਰਾ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ ਕਿ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕੋਟਿ-ਕੋਟਿ ਲੋਕ ਹਨ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਲਈ, ਆਪਣਾ ਅੱਜ ਖ਼ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨਾਂ ’ਤੇ, ਅੱਜ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਸਕੂਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਡੂੰਘੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ, ਖਿੜਿਆ ਹੋਇਆ, ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ੋਰ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਪੱਤੀ ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਲੈ ਕੇ ਆਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਅਨਮੋਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੁੰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਿਰੰਤਰ ਵਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜਨ-ਜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਵਰਨਣ, ਉਸ ਦੇ ਯਤਨ, ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਰੋਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਗਰੰਟੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵੀ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਸਭ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ 100 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਹਾਮਾਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਸਕਿਆ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਲੇ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਜੋ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ Vaccination ਦੇ ਜੋ ਅੰਕੜੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਅਨੋਖਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਟੀਚਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। Vaccine ਦੀ 140 ਕਰੋੜ dose ਦੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹਰ ਇੱਕ ਭਾਰਤਵਾਸੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਦਾ, ਵਿਵਸਥਾ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਾਡੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਵੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ variant ਦਸਤਕ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 2 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਾਡਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵੈਸ਼ਵਿਕ ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਜੋ ਨਵਾਂ Omicron variant ਆਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਾਡੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਵਾਂ data ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਇਸ variant ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਕੋਰੋਨਾ ਨੂੰ ਹਰਾਏਗੀ। ਇਸੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ 2022 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁਧ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ - ‘ਨਭ: ਸਪਰਸ਼ੰ ਦੀਪਤਮ’ ਯਾਨੀ ਮਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਵਾਯੂ ਸੈਨਾ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਵਾਕ ਵੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵਨ ਅਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਮਾਣ ਨਾਲ ਛੂੰਹਦੇ ਹਨ, ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਰਿਹਾ ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਵਰੁਣ ਸਿੰਘ ਦਾ। ਵਰੁਣ ਸਿੰਘ ਉਸ ਹੈਲੀਕੌਪਟਰ ਨੂੰ ਉਡਾ ਰਹੇ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੀਡੀਐੱਸ ਜਰਨਲ ਬਿਪਨ ਰਾਵਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਗਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਰੁਣ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਜਾਂਬਾਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੜੇ, ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਉਹ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਵਰੁਣ ਜਦੋਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ social media ’ਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਲ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੌਰਯ ਚੱਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਨਮਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪਿ੍ਰੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹੀ ਆਇਆ ਕਿ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸ਼ਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣਾ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ। ਦੂਸਰਾ - ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ celebrate ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਿਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੜ੍ਹੇ, ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਇੱਕ celebration ਬਣੇ। ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰੁਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਬਖ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਬਲਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬਲੀਅਤ ’ਚ ਬਦਲਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ‘‘Mediocre ਹੋਣਾ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੋਈ ਅੱਵਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਰ ਕੋਈ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕੋਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ mediocre ਰਹਿ ਗਏ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ, ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ mediocre ਹੋਵੋ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੋ, ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ, ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਸਾਹਿਤ ਆਦਿ ਜਿਸ ਵੀ ਖੇਤਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਕਰੋ। ਆਪਣੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਗਲਤ ਵਿਚਾਰ ਮਨ ’ਚ ਨਾ ਆਉਣ ਦਿਓ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।  (“It is ok to be mediocre. Not everyone will excel at school and not everyone will be able to score in the 90s. If you do, it is an amazing achievement and must be applauded. However, if you don’t, do not think that you are meant to be mediocre. You may be mediocre in school but it is by no means a measure of things to come in life. Find your calling; it could be art, music, graphic design, literature, etc. Whatever you work towards, be dedicated, do your best. Never go to badbedbed thinking, I could have put-in more efforts.)

ਸਾਥੀਓ, ਔਸਤ ਤੋਂ ਅਸਧਾਰਣ ਬਣਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮੰਤਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰੁਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ –

‘‘ਉਮੀਦ ਕਦੇ ਨਾ ਛੱਡੋ, ਇਹ ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੋਗੇ। ਸਭ ਕੁਝ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲਗਦੈ ਤੇ ਬੇਅਰਾਮੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ mediocre ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ’ਚ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸੋਚੋ ਕਿ 12ਵੀਂ ਦੀ ਬੋਰਡ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰੇਗੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਕੀ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੋ। ਖ਼ੁਦ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖੋ ਤੇ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰੋ।’’

(“Never lose hope. Never think that you cannot be good at what you want to be. It will not come easy, it will take sacrifice of time and comfort. I was mediocre, and today, I have reached difficult milestones in my career. Do not think that 12^th board marks decide what you are capable of achieving in life. Believe in yourself and work towards it.”)

ਵਰੁਣ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕ ਵੀ student ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਸਕਣ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੋਵੇਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ letter ਭਾਵੇਂ ਸਿਰਫ਼ students ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਹਰ ਸਾਲ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਮਤਿਹਾਨ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ exams ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ students ਦੇ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦੀ planning ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਲਈ 2 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 28 ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ MyGov.in ’ਤੇ registration ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ registration 28 ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ 20 ਜਨਵਰੀ ਤੱਕ ਚਲੇਗੀ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਲਾਸ 9 ਤੋਂ 12 ਤੱਕ ਦੇ students, teachers ਅਤੇ parents ਦੇ ਲਈ online competition ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹਿੱਸਾ ਲਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਮਤਿਹਾਨ, career ਸਫ਼ਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ’ਤੇ ਮੰਥਨ ਕਰਾਂਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸੁਣਾਉਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜੋ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਿਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰੋਂ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਨੰਦਿਤ ਵੀ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।   

Vocal #(Vande Matram)

ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ। ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ

ਸੁਜਲਾਂ ਸੁਫਲਾਂ ਮਲਯਜਸ਼ੀਤਲਾਮ

ਸ਼ਸਯਸ਼ਾਮਲਾਂ ਮਾਤਰਮ। ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ

ਸ਼ੁਭਜਯੋਤਸਨਾਪੁਲਕਿਤਯਾਮਿਨੀਂ

ਫੁੱਲਕੁਸੁਮਿਤਦਰੁਮਦਲਸ਼ੋਭਿਨੀਂ

ਸੁਹਾਸਿਨੀਂ ਸੁਮਧੁਰ ਭਾਸ਼ਿਣੀਂ

ਸੁਖਦਾਂ ਵਰਦਾਂ ਮਾਤਰਾਮ ॥1॥

ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ। ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ।

(वन्दे मातरम् । वन्दे मातरम्

सुजलां सुफलां मलयजशीतलाम्

शस्यशामलां मातरम् । वन्दे मातरम्

शुभ्रज्योत्स्नापुलकितयामिनीं

फुल्लकुसुमितद्रुमदलशोभिनीं

सुहासिनीं सुमधुर भाषिणीं

सुखदां वरदां मातरम् ।। १ ।।

वन्दे मातरम् । वन्दे मातरम् ।)

ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭਾਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਖ਼ਰ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਤੁਸੀਂ ਅੱਜ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਆਖ਼ਿਰ ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ video ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਹੈ, ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ students Greece ਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਇਲਿਆ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿਸ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਗਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੋਖਾ ਅਤੇ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਯਤਨ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ Greece ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ Teachers ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਂ ਲਖਨਊ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨਿਲੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਇੱਕ post ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ, ਨਿਲੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਅਨੋਖੇ Drone Show ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਹ Drone Show ਲਖਨਊ ਦੇ Residency ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1857 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੀ ਗਵਾਹੀ Residency ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ’ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। Residency ਵਿੱਚ ਹੋਏ Drone Show ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ‘ਚੋਰੀ-ਚੋਰਾ’ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਵੇ, ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ, ਇਸ Drone Show ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਨੋਖੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਵਿੱਚ Technology ਦੀ ਖੂਬ ਮਦਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣ ਦਾ, ਕੁਝ ਕਰ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਉਤਸਵ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਰਕ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਆਓ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੀਏ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ ਕਈ ਅਨੇਕਾਂ ਅਸਾਧਾਰਣ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਨ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਡਾ. ਕੁਰੇਲਾ ਵਿਠਲਾਚਾਰੀਆ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 84 ਸਾਲ ਹੈ। ਵਿਠਲਾਚਾਰੀਆ ਜੀ ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਮਰ ਕੋਈ ਮਾਇਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਸਾਥੀਓ, ਵਿਠਲਾਚਾਰੀਆ ਜੀ ਦੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ Library ਖੋਲ੍ਹਣ, ਦੇਸ਼ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਲਾਮ ਸੀ, ਕੁਝ ਹਾਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਉਦੋਂ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਠਲਾਚਾਰੀਆ ਜੀ Lecturer ਬਣੇ, ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। 6-7 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ Library ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਕਰਦੇ ਗਏ। ਯਦਾਦਰੀ-ਭੁਵਨਾਗਿਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰਮਨਾਪੇਟ ਮੰਡਲ ਦੀ ਇਸ Library ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2 ਲੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ। ਵਿਠਲਾਚਾਰੀਆ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ Students ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਈ ਦੂਸਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ Library ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ।  

ਸਾਥੀਓ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ, ਬਲਕਿ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵੀ ਸਵਾਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵੀ ਘੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਸਾਲ ਮੈਂ ਇੰਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗਾ Trend ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 5 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਮਨਪਸੰਦ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ 2022 ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁਣਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕੋਗੇ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ  Screen Time ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, Book Reading ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Popular ਬਣੇ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੱਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੂਨੇ ਵਿੱਚ Bhandarkar Oriental Research Institute ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ Centre ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਥਾਨ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ Online Course ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓ ਕਿ ਇਹ Course ਭਾਵੇਂ ਹੁਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੋ Content ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 100 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ Institute ਨੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ Course ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ Response ਮਿਲਿਆ, ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਹਿਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇਸ ਲਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤਾਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗੇ ਕਿ ਸਾਡੀ ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ Modern ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚੇ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ Innovative ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਦੇ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ ਸਰਬੀਅਨ ਸਕਾਲਰ ਡਾ. ਮੋਮਿਰ ਨਿਕਿਚ (Serbian Scholar Dr. Momir Nikich)। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ Bilingual Sanskrit-Serbian ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਸ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ 70 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਰਬੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਡਾ. ਨਿਕਿਚ ਨੇ 70 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਿਲੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਮੰਗੋਲੀਆ ਦੇ 93 ਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰੋ. ਜੇ. ਗੇਂਦੇਧਰਮ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 4 ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਗਭਗ 40 ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਮਹਾਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੰਗੋਲੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਗੋਆ ਦੇ ਸਾਗਰ ਮੁਲੇ ਜੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ‘ਕਾਵੀ’ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹਨ। ਕਾਵੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਕਾਵਿ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਲਾ ’ਚ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉੱਥੋਂ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਗਰ ਮੁਲੇ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਫੂਕ  ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਲਾਘਾ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਥੀਓ, ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਇਹ ਛੋਟਾ ਕਦਮ ਵੀ ਸਾਡੀਆਂ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਠਾਣ ਲੈਣ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ, ਸੰਵਾਰਨ ਅਤੇ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਇੱਕ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਹੀ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ   Namo App ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚਾਓ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ‘ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਏਅਰਗੰਨ ਸਰੰਡਰ ਅਭਿਯਾਨ’ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਅਰਗੰਨ ਸਰੰਡਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ - ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂ ਤਾਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰੁਕ ਸਕੇ। ਸਾਥੀਓ, ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 500 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੇਸੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਲੇਕਿਨ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਹੁਣ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਲਗੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਣ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਹੁਣ ਇਹ ‘ਏਅਰਗੰਨ ਸਰੰਡਰ ਮੁਹਿੰਮ’ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਇੱਕ Community ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੂਜੀ Community ਤੱਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੱਕ 1600 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਏਅਰਗੰਨ ਸਰੰਡਰ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ 2022 ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਆਏ ਹਨ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹਰ ਵਾਰੀ ਵਾਂਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਸਵੱਛ ਭਾਰਤ ਦਾ। ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ, ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਐੱਨਸੀਸੀ ਕੈਡਿਟਸ  (NCC Cadets) ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੁਨੀਤ ਸਾਗਰ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਝਲਕ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ NCC cadets ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਐੱਨਸੀਸੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੈਡਿਟਸ ਨੇ beaches ’ਤੇ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ, ਉੱਥੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਚਰਾ ਹਟਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ recycling ਦੇ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੇ beaches, ਸਾਡੇ ਪਹਾੜ ਇਹ ਸਾਡੇ ਘੁੰਮਣ ਲਾਇਕ ਤਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਹੋਵੇ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਕਚਰਾ ਵੀ ਫੈਲਾਅ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹਰ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਜਗ੍ਹਾ ਸਾਨੂੰ ਇੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਨਾ ਕਰੀਏ।

ਸਾਥੀਓ, ਮੈਨੂੰ saafwater (ਸਾਫਵਾਟਰ) ਦੇ start-up ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ Artificial Intelligence ਅਤੇ internet of things ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ quality ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਹ ਸਵੱਛਤਾ ਦਾ ਹੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਵੱਛ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਇਸ start-up ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ Global Award ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ‘ਏਕ ਕਦਮ ਸਵੱਛਤਾ ਕੀ ਔਰ’ ਇਸ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਢੇਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਫਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਢੇਰ Digitize ਹੋ ਕੇ computer ਦੇ folder ਸਮਾਉਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿੰਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ pending material ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਮੰਤਰਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਕੁਝ ਬੜੀਆਂ ਹੀ interesting ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। Department of Post ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦਾ junkyard ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਸ junkyard ਨੂੰ  courtyard ਅਤੇ cafeteria ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ junkyard two wheelers ਦੇ ਲਈ parking space ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖਾਲੀ ਹੋਏ junkyard ਨੂੰ wellness centre ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਾਰਜ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਵੱਛ ATM ਵੀ ਲਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਕਚਰਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ cash ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ, Civil Aviation Ministry ਦੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕਚਰੇ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ compost ਖਾਦ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਭਾਗ waste paper ਨਾਲ stationery ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਵੀ ਸਵੱਛਤਾ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਇੰਨੇ innovative ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਮਿਲਾਂਗੇ, ਲੇਕਿਨ 2022 ਵਿੱਚ। ਹਰ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ :-

ਕਸ਼ਣਸ਼: ਕਣਸ਼ਸ਼ਚੈਵ, ਵਿਦਯਾਮ ਅਰਥ ਚ ਸਾਧਯੇਤ।

ਕਸ਼ਣੇ ਨਸ਼ਟੇ ਕੁਤੋ ਵਿਦਯਾ, ਕਣੇ ਨਸ਼ਟੇ ਕੁਤੋ ਧਨਮ॥

(क्षणश: कणशश्चैव, विद्याम् अर्थं च साधयेत्।

क्षणे नष्टे कुतो विद्या, कणे नष्टे कुतो धनम्।।)

ਯਾਨੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵਿੱਦਿਆ ਕਮਾਉਣੀ ਹੋਵੇ, ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਿੱਖਣਾ ਹੋਵੇ, ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਇੱਕ ਪਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਧਨ ਕਮਾਉਣਾ ਹੋਵੇ, ਯਾਨੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰ ਇੱਕ ਕੰਨ ਦੀ ਯਾਨੀ ਹਰ ਸਾਧਨ ਦੀ ਉਚਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਲ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਨ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧੰਨ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ, ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ innovations ਕਰਨੇ ਹਨ, ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਟੀਚੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਗਵਾਏ ਬਿਨਾ ਜੁਟਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨਵੀਂ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਰ ਸਾਧਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਮੰਤਰ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਇਆ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ local ਦੀ ਤਾਕਤ ਪਹਿਚਾਣਾਂਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਆਓ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੰਕਲਪ ਦੁਹਰਾਈਏ ਕਿ ਵੱਡਾ ਸੋਚਾਂਗੇ, ਵੱਡੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਾਂਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਲਗਾ ਦੇਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਸਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੀ ਤਰੱਕੀ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਹੀ ਜੁਟਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਬਿਨਾ ਇੱਕ ਪਲ ਗਵਾਏ, ਬਿਨਾ ਇੱਕ ਕੰਨ ਗਵਾਏ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ ਅਤੇ 2022 ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਫ਼ਾ ਬਣੇਗਾ। ਇਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ 2022 ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ।

ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ! ਨਮਸਕਾਰ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸੰਬਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ Psychologically ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਬਈ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਾਲ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮਹੀਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਲਈ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਬੁਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ Navy Day ਅਤੇ Armed Forces Flag Day ਵੀ ਦੇਸ਼ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ 16 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ 1971 ਦੇ ਯੁਧ ਦਾ ਸਵਰਣ ਜਯੰਤੀ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਮੌਕਿਆਂ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀਰ ਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ NamoApp ’ਤੇ Mygov ’ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਖ-ਦੁਖ ਵੀ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਹਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਵਾਕਈ ਹੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦਾ ਸਾਡਾ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਵੱਡਾ ਤਾਂ ਹੋ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮਨ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਡੂੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਨਿਰੰਤਰ ਸਕਰਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਮੈਨੂੰ ਸੀਤਾਪੁਰ ਦੇ ਓਜਸਵੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਦੀ, ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਥੀਓ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੋਕ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ parliament ਤੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਹੀ ਗੂੰਜ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸ ਮਹੋਤਸਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੋਚਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ‘ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੀ ਕਹਾਨੀ ਬੱਚੋਂ ਕੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਰਹੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਨੇਪਾਲ, ਮੋਰੀਸ਼ੀਅਸ, ਤਨਜਾਨੀਆ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਅਤੇ ਫਿਜੀ ਦੇ students ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਹਾਰਤਨ ONGC। ONGC ਵੀ ਕੁਝ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ONGC ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ Oil Fields ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ students ਦੇ ਲਈ study tour ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ tours ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ONGC ਦੇ Oil Field Operations ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ - ਮਨੋਰਥ ਹੈ ਸਾਡੇ ਉੱਭਰਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਜਨੂੰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਵਟਾ ਸਕਣ।

ਸਾਥੀਓ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਜਨਜਾਤੀ ਗੌਰਵ ਹਫ਼ਤਾ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਹੋਏ। ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਜਾਰਬਾ ਅਤੇ ਓਂਗੇ, ਜਿਹੇ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਊਨਾ ਦੇ Miniature Writer ਰਾਮ ਕੁਮਾਰ ਜੋਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ Postage Stamps ’ਤੇ ਹੀ ਯਾਨੀ ਏੇਨੇ ਛੋਟੇ postage stamp ’ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੇ ਅਨੋਖੇ sketch ਬਣਾਏ ਹਨ। ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ‘ਰਾਮ’ ਸ਼ਬਦ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ sketch ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਦੋਹਾਂ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਕੇਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਟਨੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ‘ਦਾਸਤਾਨਗੋਈ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇ ਅਨੋਖੇ ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ, ਸੰਤ ਕਬੀਰ, ਸੰਤ ਰਵੀਦਾਸ, ਭਾਰਤੇਂਦੂ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ, ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਜੈ ਸ਼ੰਕਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜਿਹੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਲਖੰਡ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਦੇ ਪਿਛਲੇ episodes ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, competition ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਸੀ - ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ ਲਿਖਣਾ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰੰਗੋਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਲੋਰੀ ਲਿਖਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ entry ਵੀ ਭੇਜ ਚੁੱਕੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਓਗੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਇਸ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਰੂਪ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ :-

ਯਹ ਆਸਾ ਧਰਿ ਚਿਤ ਮੇਂ, ਯਹ ਆਸਾ ਧਰਿ ਚਿੱਤ ਮੇਂ,

ਕਹਤ ਜਥਾ ਮਤਿ ਮੋਰ।

ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਸੁਖ ਰੰਗ ਕੌ, ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਸੁਖ ਰੰਗ ਕੌ,

ਕਾਹੁ ਨ ਪਾਯੌ ਅੋਰ।

(यह आसा धरि चित्त में, यह आसा धरि चित्त में,

कहत जथा मति मोर।

वृंदावन सुख रंग कौ, वृंदावन सुख रंग कौ,

काहु न पायौ और।)

ਯਾਨੀ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਕਹਿਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦਾ ਜੋ ਸੁਖ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜੋ ਰਸ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਅਸੀਮ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਛਾਪ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੋਨੇ-ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ।

ਪੱਛਮੀ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਪਰਥ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਪ੍ਰੇਮੀ ਲੋਕ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਥ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ‘Sacred India Gallery’ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਇੱਕ art gallery ਹੈ, ਇਹ gallery Swan Valley ਦੇ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਵਾਸੀ ‘ਜਗਤ ਤਾਰਿਣੀ ਦਾਸੀ’ ਜੀ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਜਗਤ ਤਾਰਿਣੀ ਜੀ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਹਨ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ। ਜਨਮ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੋਇਆ, ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੋਇਆ, ਲੇਕਿਨ 13 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ’ਚ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਬਿਤਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਪਰਤ ਤਾਂ ਗਈ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਤਾਂ ਗਈ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਭਾਵ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੇ ਲਈ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ - ਵਰਿੰਦਾਵਨ, ਨਵਾਂ ਦੀਪ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਗੋਵਰਧਨ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਂਗਲੀ ’ਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਸਰਾ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਗਤ ਤਾਰਿਣੀ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਅਨੋਖੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਾਕਈ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਪਰਥ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਵਰਿੰਦਾਵਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਕਿ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਾਡੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਦੇ ਝਾਂਸੀ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਜਦੋਂ East India Company ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਨ ਜਾਨ ਲੈਂਗ (John Lang)। ਜਾਨ ਲੈਂਗ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਝਾਂਸੀ ਅਤੇ ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਉੱਥੇ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਅਤੇ ਝਲਕਾਰੀ ਬਾਈ ਜਿਹੀਆਂ ਵੀਰ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜਿਹੇ ਖੇਡ ਰਤਨ ਵੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਸਾਥੀਓ, ਬਹਾਦਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਯੁਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਜਾਵੇ, ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬਹਾਦਰੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਜ ਸਿੱਧ ਹੋਣ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੋਤਸਨਾ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਜਾਲੌਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਨਦੀ ਸੀ - ਨੂਨ ਨਦੀ। ਨੂਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਨੂਨ ਨਦੀ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਜੋ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤ ਹੋਂਦ ਇਸ ਨਦੀ ਦੀ ਬਚੀ ਸੀ, ਉਹ ਨਾਲੇ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਿੰਜਾਈ ਦਾ ਵੀ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਲੌਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ। ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇੰਨੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਾਗਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਦੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਯੁਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਠਾਣ ਲਈਏ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ - ਸਬ ਕਾ ਪ੍ਰਯਾਸ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਤਮਿਲ ਨਾਡੂ ਦੇ ਤੁਤੁਕੁੜੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤਟੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਤੁਕੁੜੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਛੋਟੇ Island ਅਤੇ ਟਾਪੂ ਅਜਿਹੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਬਚਾਓ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੀ ਖੋਜਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ’ਤੇ ਪਾਲਮੇਰਾ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਰੱਖਤ cyclone ਅਤੇ ਤੂਫਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੁਣ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਭਰੋਸਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਖਤਰਾ ਤਾਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਕੁਦਰਤ ਮਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਪਾਲਣ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਵੀ ਭਰਦੀ ਹੈ।

ਹੁਣੇ ਮੈਂ social media ’ਤੇ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੇਘਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ flying boat ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖੂਬ viral ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ online ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੀ ਇਸ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਏਨਾ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਤਲਹੱਟੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੀ ਜਿਹੀ ਲਗਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜ ਹਨ, ਅਨੇਕਾਂ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹੇਜ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਊਂਦੀ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਲਈ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਜੋ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਈਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਾਪਸ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੈ, ਜਗ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਸਰਕਾਰ ਜਦੋਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਜਟ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ, ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੋਈ ਜੀਵਨ ਬਦਲਿਆ, ਉਸ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ‘ਸਵਾਨਤ ਸੁਖਾਏ’ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀ ਵੀ ਜੁੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਹੌਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਯੋਜਨਾ’ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਥੀ ਹਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ, heart ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਆਓ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ ਨਮਸਤੇ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ, ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸਮਝਾਓ। ਸਥਾਨਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਗਏ ਹੋਵੋਗੇ? ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਜਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕੀ-ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ?

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਜੀ ਮੈਨੂੰ heart ਵਿੱਚ problem, sir ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਹੁੰਦੀ ਸੀ sir, ਫਿਰ ਮੈਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ, ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਦੱਸਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬੇਟਾ ਤੁਹਾਡੇ ਐਸਿਡ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਦਿਨ ਐਸਿਡ ਦੀ ਦਵਾਈ ਕਰਵਾਈ। ਉਸ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਫਿਰ ਡਾਕਟਰ ਕਪੂਰ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੇਟਾ ਤੁਹਾਡੇ ਜੋ ਲੱਛਣ ਹਨ, ਉਸ ਨਾਲ angiography ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ, ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ refer ਕੀਤਾ ਮੈਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ। ਫਿਰ ਮਿਲੇ ਅਸੀਂ ਅਮਰੇਸ਼ ਅੱਗਰਵਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ angiography ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬੇਟਾ ਇਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਨੱਸ blockage ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ sir ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਖਰਚਾ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ card ਹੈ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਵਾਲਾ, ਜੋ PM ਜੀ ਨੇ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ? ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ sir, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਉਹ card ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਜ ਉਸੇ card ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਰ ਹੋਰ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਇਹ card ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਗ਼ਰੀਬ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਵੇਂ ਮੈਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਕਰਦੇ ਕੀ ਹੋ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ?

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਸਰ ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ Private ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ਤੁਹਾਡੀ

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਮੇਰੀ ਉਮਰ 49 ਸਾਲ ਹੈ ਸਰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਏਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ heart ਦੀ trouble ਹੋ ਗਈ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਹਾਂ ਜੀ sir ਕੀ ਦੱਸੀਏ ਹੁਣ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਦੇ?

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ sir ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਇਹ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ card, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਇਹ card ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਯੋਜਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲਿਆ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : sir ਇਹ ਤਾਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਯੋਜਨਾ ਹੈ, ਗ਼ਰੀਬ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਇਸ ਨਾਲ benefit ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਨੇ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਸਰ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ card ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਵਿਧਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ card ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ sir, ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਠੀਕ ਉਹ card ਲੈ ਕੇ ਆਓ, ਮੈਂ ਉਸੇ card ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ card ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਖਰਚਾ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਡਾਕਟਰ ਨੇ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਡਾਕਟਰ ਸਾਹੇਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਬੇਟਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਆਏਗਾ, ਜੇਕਰ card ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ sir card ਤਾਂ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ। ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੁਰੰਤ ਤੁਸੀਂ ਵਿਖਾਓ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸੇ card ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਇਲਾਜ ਮੇਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਪੈਸਾ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸਾਰੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਉਸੇ card ਨਾਲ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ, ਤਬੀਅਤ ਠੀਕ ਹੈ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਜੀ sir ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ sir, ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਵੀ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹੋ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਏਨਾ ਖੁਸ਼ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਦੱਸੀਏ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨਾ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਤਾ ’ਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਪਦ, ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਇਹ ਸੱਤਾ ਦੇ ਲਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਭਾਈ, ਸੇਵਾ ਦੇ ਲਈ ਹਨ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਸੇਵਾ ਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਦੇਖੋ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਯੋਜਨਾ, ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਜੀ sir ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਚੀਜ਼ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਦੇਖੋ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਕਰੋਗੇ?

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰਾਂਗੇ sir

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਵੇਖੋ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਓ, ਅਜਿਹੇ ਜਿੰਨੇ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ ਤੁਹਾਡੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਭ ਹੋਇਆ, ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਮਿਲੀ, ਇਹ ਦੱਸੋ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਬਿਲਕੁਲ ਦੱਸਾਂਗੇ sir

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਾਰਡ ਬਣਵਾ ਲੈਣ ਤਾਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਦੋਂ ਕੀ ਮੁਸੀਬਤ ਆ ਜਾਏ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦਵਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹੇ, ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਦਵਾਈ ਨਾ ਲਵੇ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਨਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ Heart ਦੀ Problem ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਹੋਵੋਗੇ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਮੈਂ ਤਾਂ 10 ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਤੁਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪੌੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ sir

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਬਸ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਸਾਥੀ ਬਣ ਕੇ ਜਿੰਨੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਵੈਸੇ ਬਿਮਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਦੋਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਚਲੋ ਇੱਕ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੋਈ, ਲੇਕਿਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਠੀਕ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ, ਇੱਕ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਯੋਜਨਾ, ਇਹ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲਈ ਹੈ, ਮੱਧਮ ਵਰਗ ਦੇ ਲਈ ਹੈ, ਆਮ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਘਰ-ਘਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਓਗੇ ਤੁਸੀਂ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ : ਬਿਲਕੁਲ ਪਹੁੰਚਾਵਾਂਗੇ sir, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹੀ 3 ਦਿਨ ਰੁਕੇ ਨਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ sir, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵਿਚਾਰੇ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਸਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੀਆਂ। card ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ free ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ : ਚਲੋ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖੋ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰੋ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤਰੱਕੀ ਕਰੋ, ਮੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਸਾਥੀਓ, ਅਸੀਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ। ਆਓ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ ਜੁੜੇ ਨੇ। ਗੋਡਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਰਾਮ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ, ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ ਨਮਸਤੇ, ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਦਾਨਤਪਰਾ ਤੋਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਕਿੱਥੇ ਪੈਂਦਾ ਇਹ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ, ਫਿਰ ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਮਸਤੇ ਵੀ ਕਹਿਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਧੇ-ਰਾਧੇ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਰਾਧੇ-ਰਾਧੇ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ, ਅਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ ਸੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ operation ਹੋਇਆ। ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋਗੇ ਕਿ ਕੀ ਗੱਲ ਸੀ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਗੋਡਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ operation ਹੋਇਆ ਹੈ ਮੇਰਾ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਉਮਰ 40 ਸਾਲ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : 40 ਸਾਲ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨਾਂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵੀ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋਵੇ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਬਿਮਾਰੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ 15-16 ਸਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਲਗ ਗਈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਓ ਹੋ, ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਗੋਡੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਏ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਓ ਗਠੀਆ, ਬੋਲਦੇ ਨੇ ਨਾ, ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਨਾਲ ਗੋਡਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ 16 ਸਾਲ ਤੋਂ 40 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਦਰਦ ਦੀ ਦਵਾਈ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਆਹ ਦੇਸੀ ਦਵਾਈ ਹੈ, ਵੈਸੀ ਦਵਾਈ ਹੈ। ਝੋਲਾ ਛਾਪ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਐਸੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੋਡਾ ਚਲਣਾ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। 1-2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਗੋਡਾ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਮੇਰਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ Operation ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸਭ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਕਾਰਡ ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਕਾਰਡ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਤੇ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਕਾਰਡ ਨਾਲ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਇਲਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ meeting ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਉੱਥੋਂ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਤਾਂ ਕਾਰਡ ਬਣਵਾਇਆ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਹਾਂ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਫਿਰ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਕਾਰਡ ਨਾਲ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ। ਕਾਰਡ ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਹੈ ਮੇਰਾ। ਖੂਬ ਵਧੀਆ ਇਲਾਜ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ ਡਾਕਟਰ ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਕਰ ਕਾਰਡ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਖਰਚ ਦੱਸਦੇ ਸਨ?

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਢਾਈ ਲੱਖ ਰੁਪਏ, ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ। 6-7 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਈ ਹਾਂ ਮੰਜੀ ’ਤੇ। ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਹੇ ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਜਾ ਤੂੰ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜੀਣਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : 6-7 ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਸੀ। ਓ ਹੋ ਹੋ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਓ ਹੋ ਹੋ,

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਬਿਲਕੁਲ ਉੱਠਿਆ-ਬੈਠਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਗੋਡਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਠੀਕ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਖੂਬ ਘੁੰਮਦੀ ਹਾਂ, ਫਿਰਦੀ ਹਾਂ Kitchen ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਮਤਲਬ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਕਾਰਡ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੱਚਮੁਚ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ, ਤੁਹਾਡੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਨੰਦ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਹਾਂ ਜੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਮਾਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਦੇਖੋ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਖ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸੁਖੀ ਜੀਵਨ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਇਹੀ ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਚਲੋ ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ ਮੇਰੀਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ। ਫਿਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਧੇ-ਰਾਧੇ।

ਸੁਖਦੇਵੀ ਜੀ : ਰਾਧੇ-ਰਾਧੇ, ਨਮਸਤੇ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 3 ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹੀ ਤਾਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਸੱਚੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ Ideas ਅਤੇ Innovation - ਦੂਸਰੀ ਹੈ ਖਤਰਾ ਲੈਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਹੈ Can Do Spirit ਯਾਨੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ। ਭਾਵੇਂ ਹਾਲਾਤ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਉਲਟ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ - ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਅਨੋਖੇ ਨਤੀਜੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਚਮਤਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ Start-Up, Start-Up, Start-Up। ਸਹੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਹ Start-Up ਦਾ ਯੁਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ Start-Up ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ’ਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ Start-Up ਨੂੰ record ਨਿਵੇਸ਼ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ Start-Up ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਧੀ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ‘Unicorn’ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ‘Unicorn’ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ Start-Up ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ valuation ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 1 Billion Dollar ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਲਗਭਗ 7 ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ।

ਸਾਥੀਓ, ਸਾਲ 2015 ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ 9 ਜਾਂ 10 Unicorns ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਹੁਣ Unicorns ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਤੇਜ਼ ਉਡਾਨ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਸੇ ਸਾਲ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਓ ਆਇਆ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ 10 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ 10 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ Unicorn ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਫ਼ਲਤਾ ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 70 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Unicorns ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਯਾਨੀ 70 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ Start-Up ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ 1 Billion ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇ valuation ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ ਹਨ। ਸਾਥੀਓ, Start-Up ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ, ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ, ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਸਾਥੀਓ, Start-Ups ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ Global Problems ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ Pollution ਦੀ problem ਦਾ solution ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮਯੂਰ ਜੀ ਨਮਸਤੇ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਨਮਸਤੇ ਸਰ ਜੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮਯੂਰ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਬਸ ਵਧੀਆ ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹੋ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ। ਅੱਛਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ Start-Up ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਜੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅਤੇ Waste ਵਿੱਚੋਂ Best ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਜੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : Environment ਦਾ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਸਰ ਜਦੋਂ college ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ Motorcycle ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ Mileage ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ ਅਤੇ Emission ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਉਹ Two stroke Motorcycle ਸੀ। Emission ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ Mileage ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕੋਈ 2011-12 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦੀ ਮੈਂ ਲਗਭਗ 62 Kilometres per litre ਤੱਕ Mileage ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ ਜੋ Mass Production ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। 2017-18 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ Technology develop ਕੀਤੀ ਅਤੇ Regional transport corporation ਵਿੱਚ 10 buses ਵਿੱਚ ਉਹ use ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦਾ result check ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਲਗਭਗ 40 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ emission ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, Buses ਵਿੱਚ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ! ਹੁਣ ਇਹ Technology ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਖੋਜੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ Patent ਵਗੈਰਾ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਜੀ Patent ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ Patent grant ਹੋ ਕੇ ਆ ਗਿਆ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਗੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਕੀ Plan ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਜਿਵੇਂ ਬੱਸ ਦਾ result ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ?

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਸਰ Start-Up India ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ ਤੋਂ Atal New India Challenge ਜੋ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਸਾਨੂੰ grant ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸ grant ਦੇ basis ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੁਣੇ factory ਚਾਲੂ ਕੀਤੀ। ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ Air filters ਦੀ manufacturing ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਕਿੰਨੀ grant ਮਿਲੀ ਤੁਹਾਨੂੰ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : 90 ਲੱਖ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : 90 ਲੱਖ

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਜੀ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਉਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਗਿਆ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਅਜੇ ਤਾਂ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ Processes ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਦੋਸਤ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਇਹ ਸਭ

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਜਣੇ ਹਾਂ ਸਰ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਚਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ?

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : ਹਾਂ ਜੀ। ਹਾਂ ਜੀ। ਅਸੀਂ college ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ college ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਸੋਚਿਆ। ਇਹ ਮੇਰਾ idea ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ motorcycle ਦਾ at least pollution ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਏ ਅਤੇ mileage ਵਧ ਜਾਏ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਅੱਛਾ pollution ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, mileage ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ average ਖਰਚਾ ਕਿੰਨਾ ਬੱਚਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : motorcycle ’ਤੇ ਅਸੀਂ test ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ mileage ਸੀ 25 Kilometers per liter, ਉਹ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ 39 Kilometers per liter, ਤਾਂ ਲਗਭਗ 14 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ 40 ਫੀਸਦੀ ਦਾ carbon emissions ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ buses ’ਤੇ ਕੀਤਾ, Regional transport corporation ਨੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ 10 ਫੀਸਦੀ Fuel efficiency increase ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ 35-40 percent emission ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੋਦੀ ਜੀ : ਮਯੂਰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਵਧਾਈ ਦਿਓ ਅਤੇ college life ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਜੋ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਲੱਭਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਰਸਤਾ ਚੁਣਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ address ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਖੋਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

ਮਯੂਰ ਪਾਟਿਲ : Thank You Sir ! Thank You !

ਸਾਥੀਓ, ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ business ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨੌਕਰੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਨੌਕਰੀ ਕਰੋ ਨਾ ਭਾਈ। ਬਈ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀ security ਹੁੰਦੀ ਹੈ, salary ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਝੰਜਟ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ support ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਥੀਓ, ਭਾਰਤ ਦੀ growth story ਦਾ ਇਹ turning point ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ Job seekers ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ, ਬਲਕਿ job creators ਵੀ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣੇਗੀ।

ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਓ, ਅੱਜ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਦਿਨ ਹੈ 6 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਬਰਸੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਵੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੀਏ, ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਦੀ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਆਓ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸੰਕਲਪ ਲਈਏ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ, ਇਹੀ ਬਾਬਾ ਸਾਹੇਬ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਥੀਓ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਦਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਅਗਲੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ 2021 ਦੀ ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਆਖਰੀ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਹੋਵੇਗੀ। 2022 ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਢੇਰ ਸਾਰੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦੀ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਕਰਦਾ ਰਹਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੁਝ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋ, ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸੋ ਅਤੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣਾ ਕੋਰੋਨਾ ਅਜੇ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਣਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ।

ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।

My dear countrymen, Namaskar…namaskar a billion times! And I am saying ‘koti-koti namaskar’ also since after crossing the 100 crore vaccine doses, the country is surging ahead with a new zeal; renewed energy. The success of our vaccine programme displays the capability of India…manifests the might of our collective endeavour.

Friends, the figure of 100 crore vaccine doses might surely be enormous, but there are lakhs of tiny inspirational and pride-evoking experiences, numerous examples that are associated with it. Many people are asking in their letters to me how, with the commencement itself of the vaccine, I had developed the belief that this campaign would achieve such a huge success! I had this firm faith, since I am well acquainted with the capabilities of my country and her people. I knew that our healthcare workers would leave no stone unturned in the vaccination of our countrymen. Our health workers, through their tireless efforts and resolve, set a new example…they established a new benchmark in service to humanity through innovation and sheer determination. There are innumerable instances about them that convey how they crossed all hurdles and provided the security shield to the maximum number of people. We’ve often read in newspapers, heard elsewhere as well how hard our people have worked to undertake this task; numerous inspiring examples are there in front of us, one better than the other. Today in Mann ki Baat, I want to introduce to the listeners, one such healthcare worker, Poonam Nautiyal ji from Bageshwar in Uttarakhand. Friends, she is from Bageshwar, part of the very land of Uttarakhand which accomplished the task of administering cent percent of the first dose. The government of Uttarakhand also rightfully deserves accolades since it’s a remote area with difficult terrain. Similarly, Himachal too has completed the task of cent-percent doses amid such difficulties. I am given to understand that Poonam ji has persevered day and night for the vaccination of people in her area.

PM – Poonam ji Namaste
Poonam – Sir Pranam
PM – Poonamji, just tell the country’s listeners something about yourself!
Poonam – Sir, I am Poonam Nautiyal. Sir, I work at the Chaani Koraali Centre in Bageshwar District, Uttarakhand. I am an ANM Sir.
PM – Poonam ji, I am fortunate to have got an opportunity to come to Bageshwar. In a way, it has been a pilgrimage site…there’s an ancient temple as well…I was deeply touched…wonder how people would have managed the task centuries ago!
Poonam – Yes Sir
PM – Poonam ji, have you undertaken the vaccination of all the people in your area?
Poonam – Yes Sir, all people are done with it…
PM – Did you also have to face hurdles of any kind?
Poonam – Yes Sir. Sir, when it used to rain there, the road used to get blocked. We’ve gone crossing the river Sir. And we have gone house to house, just as we’ve gone under the NHCVC…for people who were not able to come to the centre…the elderly, divyang people, pregnant women, lactating women…these people Sir!
PM – But there in the hills, houses too are situated rather distantly!
Poonam – Ji
PM – So, in a day, how much could you manage?
Poonam – Sir in terms of kilometres – 10 kilometres; at times 8!
PM – Well, people who stay in the terai plains would not be able to understand what 8-10 kilometres mean! I know that 8-10 kilometres in the hills mean consuming an entire day!
Poonam – Yes…
PM – But since for an entire day, it must have been an arduous task…along with lugging and carrying all the vaccination apparatus…did any assistant accompany you or not?
Poonam – Yes…team members…we were five people Sir!
PM – Yes…
Poonam –That comprised a doctor, then the ANM, the pharmacist, the ASHA worker and the data entry operator.
PM – O…was connectivity available there or you would do it after returning to Bageshwar?
Poonam – Sir, at places it was available…at times we would do it after coming to Bageshwar.
PM – Okay. I’ve been told Poonam ji, that you went out of the way to get people vaccinated. What was this idea…how did the thought come to your mind and how did you manage it?
Poonam – All of us…the entire team had taken a resolve that not a single person should be left out…the Corona ailment should be made to run away from our country. ASHA and I together prepared a village wise DUE list…and then accordingly, people who came to the centre were administered at the centre itself. Then we went from home to home. Sir, after that, people who were left out…those who could not make it to the centre…
PM – Okay…did you have to explain people?
Poonam – Yes…had to explain…
PM – Are people still keen to get vaccinated?
Poonam – Yes Sir, Yes…Now people have realized. Initially we faced a lot of problems. People had to be convinced that this vaccine is safe; effective as well…that we too had been vaccinated and we are well…right in front of you…all our staff have had it…we are fine!
PM – At any place, was any complaint received from anyone? Later?
Poonam – No no Sir. This did not happen.
PM – Nothing happened?
Poonam – Ji
PM – All were satisfied?
Poonam – Yes
PM – That it’s fine...
Poonam – Yes

PM– Well…you have accomplished a great feat. And I know how difficult the entire area is, along with trudging through the hills! One climbs up a hill…then descends…then walk up another hill…houses too are located afar! Despite that, you accomplished this impressive task!
Poonam – Thank you Sir. Am fortunate to have spoken to you!

PM - It is on account of the hard work put in by lakhs of health workers like you that India could cross the hundred crore vaccine doses mark. Today, I am gratefully expressing thanks, not just to you but to every Bharatvasi, every Indian who raised the ‘Sabko vaccine – Muft vaccine’ campaign to such lofty heights of success. Many good wishes to you and family from my side.

My dear countrymen, you are aware that next Sunday, the 31st of October is the birth anniversary of Sardar Patel ji. On behalf of every listener of Mann ki Baat…and from myself…I bow to the Lauh Purush, the Iron Man. Friends, we celebrate the 31st of October as National Unity Day.
It is our duty that we must associate ourselves with some activity that conveys the message of national unity. You must have noticed that recently Gujarat Police took out a Bike rally from the Lakhpat Fort in Kutch to the Statue of Unity. To celebrate Unity Day the personnel of Tripura Police are organising a Bike Rally from Tripura to the Statue of Unity… That is connecting the country from East to West. Personnel of Jammu- Kashmir police too are giving this message of unity of the country by taking out a similar Bike Rally from Uri to Pathankot. I salute all these jawans. I have also come to know of many sisters from Kupawara district of Jammu-Kashmir itself. In Kashmir, these sisters are working to make the Tricolour for the Army and government offices. This work is brimming with the sentiment of patriotism. I appreciate the spirit of these sisters. You too must do something for the unity of India, for the greatness of India. You will see how satisfying this is.
Friends, Sardar Sahab used to say- “We can take our country to loftier heights only through our united efforts. If we don’t have unity amongst ourselves, we will get entangled in ever new calamities”. That is, with national unity, the nation has stature and has development. We can learn a lot from the life and thoughts of Sardar Patel. The Information and Broadcasting Ministry of the country has recently published a pictorial biography of Sardar Saheb too.I would want that all our young friends must read this. By this you will get a chance to know of Sardar Saheb in an interesting way.

Dear countrymen, life desires continuous progress, desires development, desires to surpass heights. However much science may advance, however much the pace of progress may be, however grand the buildings may be, life feels incomplete. But when song-music, art, drama-dance, literature is added to these, their aura , their liveliness increases many times. In a way if life has to be meaningful, all these too are as necessary….that is why it is said that all these forms act as a catalyst in our lives, act to enhance our energy. The role of songs – music and other art forms is major in developing the inner self of humans, in creating the path of journey of our inner self. And another strength of these is that neither time nor boundaries can limit them…not even beliefs or discordance can limit these. The colours of one’s art, culture, song, music must certainly be filled in Amrit Mahotsav too. I too am getting several suggestions from you regarding Amrit Mahotsav and this strength of songs-music-arts. These suggestions are very valuable for me. I had sent them to the Culture Ministry for analysis. I am happy that in such a short time span the Ministry took up the suggestions very seriously and has also worked on it. One of these suggestions is of a competition on patriotic songs! During the freedom struggle patriotic songs and devotional songs in different languages, dialects had united the entire country. Now in this Amrit kaal, our young people can instill this event with energy by writing such patriotic songs. These patriotic songs can be in the mother tongue, can be in national language, and can be written in English too. But it is essential that these creations reflect the thought of new India; inspired by the current success of the country, it should be such that fuels the country’s resolve for the future. The Culture Ministry is geared to conduct a competition related to this from tehsil to the national level.

Friends, similarly a listener of “Mann Ki Baat” has suggested that Amrit Mahotsav should be connected to the art of Rangoli too. For centuries, we have had a tradition of lending colours to festivals through Rangoli. The diversity of our country is visible in Rangoli. Rangoli is drawn in different states with different names and on different themes. Therefore, the Ministry of Culture is also going to conduct a National Competition associated with this. Just imagine, when a Rangoli related to the freedom movement will be created, people will draw a picture of a hero of the freedom struggle at their door, on their wall and depict an event of our independence movement with colours, hues of the Amrit festival will also increase manifold.

Friends, we also have another art form known as Lori. Here, samskars are inculcated in young children through lullabies and they are introduced to the culture. Lullabies also have their own diversity. So why don't we, in the Amritkaal period, revive this art also and write lullabies pertaining to patriotism, write poems, songs, something or the other which can be easily recited by mothers in every home to their little children. In these lullabies there should be reference to modern India, the vision of 21st century India and its dreams. The ministry has decided to organize a competition related to it after receiving suggestions from the listeners.

Friends, these three competitions are going to commence on the birth anniversary of Sardar Sahib from 31st October. In the coming days, the Ministry of Culture will provide all the information related to these events. This information will also be available on the website of the ministry, and will be circulated through social media. I want you all to be associated with this. Our young friends must showcase their art, their talent in this. Through this the art and culture of your area will also reach every nook and corner of the country, your stories will be heard by the whole country.

Dear countrymen, during this period of Amrit Mahotsav, we are remembering the brave sons and daughters of the country, those great and virtuous souls. Next month, the birth anniversary of one such icon and a brave warrior, Bhagwan Birsa Munda ji is falling on the 15th of November. Bhagwan Birsa Munda is also known as 'Dharti Aaba'. Do you know what this epithet means? It means the father of earth. The way Bhagwan Birsa Munda fought to protect his culture, his forest, his land, it could have only been done by ‘Dharti Aaba'! He taught us to be proud of our culture and roots. The foreign rule subjected him to countless threats and applied immense pressure, but he did not relinquish the tribal culture.

If we have to learn to love nature and the environment, then for that too, Dharati Aaba Bhagwan Birsa Munda is one of our greatest inspirations. He strongly opposed every such policy of foreign rule, which was detrimental for the environment. Bhagwan Birsa Munda was always at the forefront while helping the poor and the distressed. He also made the society aware towards eliminating social evils. Who can forget his leadership during the Ulgulan movement! This movement shook the British and as an aftermath the British had placed a huge reward on Bhagwan Birsa Munda. The British government put him in jail; he was tortured to such an extent that he left us at the age of less than 25years. He left us, but only in the body; in the public psyche, Lord Birsa Munda resides forever! His life remains an inspirational force for the people. Even today folk songs and stories, full of his courage and valour are very popular in the central region of India. I bow to 'Dharti Aaba' Birsa Munda and urge the youth to read more about him. The more you know about the unique contribution of our tribal populace in the freedom struggle of India, the more you will feel proud.

My dear countrymen, today on 24th October, UN Day i.e. ‘United Nations Day’ is celebrated. This is the day when the United Nations was established; India has been a member since the formation of the United Nations. Do you know that India had signed the Charter of the United Nations in 1945 prior to independence. A unique feature related to the United Nations is that the woman power of India has played a large role in increasing the influence and strength of the United Nations.

In 1947-48, when the Universal Declaration of UN Human Rights was being drafted, it was being inscribed in that Declaration "All Men are Created Equal". But a Delegate from India objected to this and then it was written in the Universal Declaration - "All Human Beings are Created Equal". This was in consonance with India's age-old tradition of Gender Equality. Did you know that Smt. Hansa Mehta was the delegate because of whom this became possible? At the same time, another delegate Smt. Lakshmi Menon had strongly put forth her views on the issue of gender equality. And not only this, in 1953, Smt. Vijaya Lakshmi Pandit became the first woman President of the UN General Assembly.
Friends, we are the people of a land, who believe and pray:

Om Dyau Shanti-Rantariksha-GwamShantih,
Prithvi Shanti-Rapah Shanti-RoshadhayahShantih।
Vanas-Patayah Shanti-VishwedDevah Shanti-Brahma Shantih,
Sarvag-WamShantih Shanti-Reva Shantih Sa Ma Shanti-Redhi॥
Om ShantihShantihShantih॥

India has always strove for world peace. We are proud of the fact that India has been a part of UN peacekeeping missions continuously since the 1950s.India is also playing a leading role in addressing issues related to poverty alleviation, climate change and workers. Apart from this, India is working closely with WHO or World Health Organization to popularize Yoga and AYUSH. In March 2021, WHO announced that a Global Centre for Traditional Medicine would be set up in India.

Friends, today while talking about the United Nations I’m also remembering the words of Atal ji. In 1977, he made history by addressing the United Nations in Hindi. Today I want to play an excerpt of Atal ji's address for the listeners of 'Mann Ki Baat'. Listen to Atal ji's resounding voice -
” Here I am not thinking about the supremacy and prominence of nations. The esteem and advancement of the common man are of more importance to me. Ultimately, the only criterion to measure our successes and failures is whether we strive to assure justice and dignity to the entire humanity, virtually every man, woman and child.”
Friends, these words of Atal ji show us the way even today. India's contribution in making this earth a better and safer planet is a big inspiration for the entire world.

My dear countrymen, just a few days ago, on the 21st of October, we celebrated Police Commemoration Day. On this day we especially remember our brave hearts of the police who have laid down their lives in the service of the country. Today I would like to remember these policemen along with their families. A tough service like the police is very difficult without the support and sacrifice of the family.

There is one more thing related to police service that I want to convey to the listeners of 'Mann Ki Baat'. Earlier it was believed that services like army and police are meant only for men. But today it is not so. The statistics from the Bureau of Police Research and Development show that in the last few years, the number of women police personnel has doubled. In 2014, while their number was close to 1 lakh 5 thousand, by 2020 it has increased by more than double and this number has now reached up to 2 lakh 15 thousand.

Even in the Central Armed Police Forces, the number of women has almost doubled in the last seven years. And I'm not talking just about numbers. Today the daughters of the country are performing even the toughest duties with full force and zeal. For example, many daughters are currently undergoing one of the most difficult trainings, that of Specialized Jungle Warfare Commandos. They will be a part of our Cobra Battalion. Friends, today when we go to airports, metro stations or see government offices, brave women of CISF are seen guarding every sensitive place.

The most positive effect of this is on the morale of our police force as well as society. The presence of women security personnel naturally instills a sense of confidence among the people, especially women. They naturally feel connected to women security personnel. Because of the sensitivity in women, people tend to trust them more. These policewomen of ours are also becoming role models for lakhs of other daughters of the country. I would like to request the women police personnel to visit the schools in their areas once the schools open and talk to the girls there.
I am sure that this conversation will give a new direction to our new generation. Not just that, it will also increase public confidence in the police. I hope that more women will join the police service in future, lead the New Age Policing of our country.

My dear countrymen, in the last few years, the pace at which the use of modern technology has increased in our country, the listeners of 'Mann Ki Baat' often keep writing to me about it. Today I want to discuss with you one such topic, which has caught the imagination of our country, especially our youth and even little children. This topic is of Drones, of the Drone Technology. Up until a few years ago, when the name of Drone used to come up, what used to be the first feeling in the minds of the people?... Of the army, of weapons, of war. But today if we have any wedding procession or function, we see a drone shooting photos and videos. The spectrum of a drone's usage and its capabilities is not just limited to that. India is one of the first countries in the world, which is preparing digital records of land in its villages with the help of drones. India is working extensively on using drones for transportation. Whether it is farming in the village or delivery of goods at home; Providing help in emergency or monitoring law and order ; it is not long before we will see drones being deployed for all these needs of ours. Most of these have already started. Like a few days ago, nano-urea was sprayed in the fields through drones in Bhavnagar, Gujarat. Drones are also playing their role in the Covid vaccine campaign. We got to see a picture of this in Manipur, where vaccines were delivered via a drone to an island. Telangana has also done trials for vaccine delivery by drone. Not just that, drones are also being used to monitor many big infrastructure projects. I have also read about a young student who, with the help of his drone, worked to save the lives of fishermen. Friends, earlier there were so many rules, laws and restrictions in this sector that it was not possible to unlock the real capabilities of a drone. The technology that should have been seen as an opportunity was seen as a crisis. If you have to fly a drone for any work, then there was such a hassle of license and permission that people would give up on the mere mention of the name of drone. We decided that this mindset has to be changed and new trends have to be adopted. Which is why on the 25th of August this year, the country brought forward a new drone policy. This policy has been formulated according to the present and future prospects related to drones. With this, you will neither have to be entangled in the web of multiple forms anymore, nor will you have to pay as much fees as before. I am happy to inform you that after the introduction of the new drone policy, foreign and domestic investors have invested in many drone start-ups. Many companies are also setting up manufacturing units. The Army, Navy and Air Force have also placed orders worth more than Rs 500 crores with the Indian drone companies. And this is just the beginning. We must not stop here. We have to become a leading country in Drone Technology. For this, the Government is taking all possible steps. I will also urge the youth of the country to certainly think about taking advantage of the opportunities created after the Drone Policy and come forward.

My dear countrymen, a listener of 'Mann Ki Baat', Shrimati Prabha Shukla from Meerut in UP has sent me a letter related to cleanliness. She has written – “We all celebrate cleanliness during festivals in India. Similarly, if we make cleanliness a daily habit, then the whole country will become clean.” I appreciate Prabha ji's message. Indeed, where there is cleanliness, there is health, where there is health, there is capability, and where there is capability, there is prosperity. That is why the country is giving so much emphasis on Swachh BharatAbhiyan.

Friends, I was happy to know about Saparom Naya Sarai, a village near Ranchi. There used to be a pond in this village, but people had started using this pond area for defecating in the open. Under the Swachh Bharat Abhiyan, after toilets were built in everyone's homes, the villagers thought why not make the village clean as well as beautiful. Lo and behold! Everyone got together and made a park at the place of the pond. Today that place has become a community spot for people, for children. This has brought a big change in the life of the whole village. I also want to tell you about the women of Deur village of Chhattisgarh. The women here run a self-help group and work together to clean the village squares, roads and temples.

Friends, the people of Ghaziabad in UP know Ramveer Tanwar as the 'Pond Man'. Ramveer ji was doing a job after completing his mechanical engineering. However, such a sense of devotion for cleanliness ignited in his mind that he left his job and started cleaning ponds. So far, Ramveer ji has revived many ponds by cleaning them.

Friends, the efforts of cleanliness can be fully successful only when every citizen understands cleanliness as his or her responsibility. Now, during Diwali, we are all about to get involved in cleaning our houses. But during this time we have to take care that our neighbourhood along with our house should also be clean. It should not be that we clean our house, but the dirt of our house reaches outside, on our roads. And yes, when I talk about cleanliness, then please do not forget the mantra of getting rid of Single Use Plastic. Come, let us take a pledge that we will not let the enthusiasm of Swachh Bharat Abhiyan diminish. Together, we will make our country completely clean and keep it clean!

My dear countrymen, the whole month of October is painted in the hues of festivals and after a few days from now Diwali will be around the corner. Diwali, then Govardhan Puja, then Bhai Dooj, these three festivals shall of course be there and there will also be Chhath Puja during this interregnum. It is also the birth anniversary of Guru Nanak Dev Ji in November. When so many festivals happen together then their preparations also start long before. All of you must have started planning for shopping from now on, but do you remember, shopping means 'VOCAL FOR LOCAL'. If you buy local, then your festival will also be illuminated and the house of a poor brother or sister, an artisan, or a weaver will also be lit up. I am sure that the campaign which we all have started together will be stronger this time during the festivals. Do share on social media about the local products you buy from there too. Inform those around you too. We'll meet again next month, and we'll once again discuss many such topics.

Many thanks to all of you! Namaskar !

My dear countrymen, Namaskar. You are aware that for an important programme, I have to leave for America…hence I thought it would be apt to record Mann Ki Baat, prior to my departure to America. The day of Mann Ki Baat this September is important on another count, date wise. Routinely, we do remember a lot of days; we even celebrate myriad Days…and if you ask young sons-daughters at home, they are likely to furnish out an entire list of Days of the year with their chronological relevance! But, there is one more day that all of us must remember; this day is one that is immensely congruent to the traditions of India. It’s one that connects us with our traditions that we have been following for centuries. That is – World Rivers Day.

It has been articulated here – Pibanti Naddhah, Swayameva Naambha…meaning that rivers do not drink their own water…they give it away altruistically. For us, rivers are not mere physical entities; for us a river is a living unit…and that is exactly why we refer to rivers as Mother! Numerous festivals, festive occasions, functions of ours, occasions to rejoice take place in the very laps of these mothers.

All of you are aware – with the advent of the month of Magh, in our country, a lot of people perform Kalpvaas on the banks of mother Ganga or other rivers for an entire month. This tradition has ceased now…but in earlier times, it was customary to remember rivers while bathing at home. This tradition of remembering rivers may have gone extinct or exists sparsely…but there used to be a great tradition that would take one on a tour across the vastness of India while bathing early morning…a cerebral pilgrimage! It used to be a source of inspiration to connect with every nook and corner of the country. And of course, in India, it has been customary to chant a Shlok while bathing:

Gange cha yamune chaiva Godavari saraswati

Narmade Sindhu Kaveri Jale asmin sannidhim kuru

Earlier, at our homes, the elderly in the family would make children memorise the Shlok …this also led to germinating Aastha, faith towards rivers in our country. It would inscribe an illustrated map of the great land of India on the psyche. That used to establish an emotional connect with rivers. It would result in nurturing a harmonious credence towards the very river that embodied the Mother, sentimentally as well as visually…as a way of life too! It was a way to instill ‘Sanskaar’; the value system gamut.

Friends, now that we are discussing the significance of rivers in our country, it is but natural for everyone to raise a question…one, in fact, has the right to do so…and answering that question is our responsibility too! Anyone can question – “you are singing so many songs dedicated to rivers, referring to a river as a Mother…then why is it that the river gets polluted? Our scriptures distinctly disapprove of polluting rivers, even a bit! And our traditions have been synchronous with the thought. You know, of course, that the western region of our India, especially Gujarat and Rajasthan, suffer from scarcity of water. They face famines, many a time. Now that is why, a new tradition has developed in the social life there. For example, when it starts raining in Gujarat, Jal-Jeelani Ekadashi is celebrated there. This means, it is synonymous with what we term as ‘Catch the Rain’ in today’s times…accumulating each and every drop of water…Jal-jeelani. On similar lines, after the rains, in Bihar and other regions of the East, the great festival of Chhatth is celebrated. I hope that keeping the Chatth Pooja in mind, preparations for cleaning and repairing riverbanks and Ghats would have commenced. We can very well undertake the endeavour of cleaning rivers and freeing them of pollution with collective effort and support. The Namami Gange Mission too is making advances today…collective efforts of all, in a way, mass awareness; a mass movement has a major role to play in that.

Friends, when one is referring to the river; when Mother Ganga is being talked about, one is tempted to draw your attention to another aspect. When Namami Gange is being referred to, one thing is certain to draw your attention…especially that of the youth. These days, a special E-auction is being held. This electronic auction pertains to gifts presented to me by people from time to time. The money that accrues through this E-auction is dedicated solely to the Namami Gange Campaign. The affectionate, warm spirit, with which you present me gifts …that very sentiment gets bolstered through this campaign.

Friends, in order to rejuvenate rivers throughout the country; in order to cleanse waters, the government and social service organizations keep undertaking one endeavour or the other. And this is not about the present day; it is going on for decades now. There are some people who have dedicated themselves to these causes. And it is this very tradition, this very endeavour, this very faith that has saved our rivers. Whenever such news come to my notice, from any corner of India, it evokes immense respect in my heart for people who embark upon such tasks…and I also feel like sharing that with you. Take a look at Vellore and Thiruvannamalai districts of Tamilnadu, whose example I wish to cite. A river named Naagnadi flows there. Years ago, the Naagnadi had all dried up. Because of that, the water level there had terribly gone down. But, the womenfolk there took up the cudgels to rejuvenate their river. And then…lo and behold – they got people connected, dug up canals through public participation, constructed check dams and recharge-wells. Friends, you too would be glad to know that today, the river is brimming with water. And truly, when a river is full of water, it lends such tranquility to the mind…I have actually, witnessed the experience…

Many of you might be aware that on the very banks of river Sabarmati, Mahatma Gandhi set up the Sabarmati Ashram…during the last few decades, the river had dried up. 6 to 8 months a year, no water was even visible there. But river Narmada and river Sabarmati were linked…today, if you go to Ahmedabad, the waters of river Sabarmati fill one’s heart with such joy! Similarly, our sisters from Tamilnadu are undertaking myriad such tasks…many such tasks are being done in various corners of the country. I know for sure that many of our saints, our gurus associated with our religious traditions are doing a lot for the sake of water and rivers, along with their spiritual pursuits…many of them are running campaigns to plant trees along riverbanks…at places, dirty water is being prevented from flowing into rivers.

Friends, when we are celebrating ‘World River Day’ today, I praise and greet all dedicated to this work. But to all people living near every river; to countrymen I will urge that in India in all corners at least once in a year a river festival must be celebrated. My dear countrymen, never make the mistake of treating minor issues, little things as small. Through tiny efforts, at times, very significant changes occur, and if we look towards the life of Mahatma Gandhi ji we will find every moment how even small things had so much importance and how using small issues he accomplished big resolutions. Our youth today must know how the campaign for cleanliness continuously gave energy to our freedom movement.It was Mahatma Gandhi who turned cleanliness into a mass movement.

Mahatma Gandhi had connected cleanliness to the dream of Independence. Today after so many decades, the cleanliness movement has once again connected the country to the dream of a new India. And this is also becoming a campaign to change our habits too and we must not forget that this cleanliness is a programme. This cleanliness is a responsibility of the transition of sanskar from generation to generation and when the campaign for cleanliness continues generation after generation in the entire society cleanliness as a trait gets imbibed. And that is why this is not a subject of a year or two; of one government or the other government. Generation after generation, with alertness, continually, without being tired or stopping, with high reverence we have to remain associated with cleanliness and continue the campaign for cleanliness. And I have
said earlier too that this cleanliness is a great tribute by this country to revered Bapu and we have to keep paying this tribute every time; continuously. 

Friends, people know that I don’t ever let go any chance to speak in connection with cleanliness and possibly that is why a listener of ‘Mann Ki Baat’, Shriman Ramesh Patel ji has written to me that learning from Bapu, in this “Amrit Mahotsav” of freedom, we should take the resolve of economic cleanliness too. The way building of toilets enhanced the dignity of poor, similarly economic cleanliness ensures rights of the poor; eases their life. You are aware of the campaign that the country started regarding Jandhan accounts. Today,because of this the rightful money of the poor is getting credited directly into their accounts and because of this, obstacles like corruption have reduced very significantly. It is true that technology can help a lot in economic cleanliness. It is matter of delight for us that even in villages, the common person is getting connected in the direction of digital transactions through fin-tech UPI… its prevalence has begun increasing. I will tell you a figure which will make you proud; during last August, 355 crore UPI transactions took place in one month, that is more than nearly 350 crore transactions, that is, we can say that during the month of August UPI was used for digital transactions
more than 350 crore times. Today, on an average, digital payments of more than 2 lakh crore Rupees is happening through UPI. Through this the economy of the country is acquiring cleanliness and transparency, and we all know that now the importance of fin-tech is increasing a lot. 

Friends, Bapu had connected cleanliness with independence; the same way he had made khadi the identity of freedom. Today in the 75 th year of freedom when we are celebrating the Amrit Mahotsav of Independence, we can say with satisfaction today that our young generation today is giving khadi the place of pride that khadi had during freedom struggle. Today the production of khadi and handloom has increased multiple times and its demand too has increased. You too know that there were many such occasions when business of more than a crore rupees has been transacted in the khadi showroom in Delhi. I too would like to remind you again that on the 2nd of October, on revered Bapu’s birth anniversary, let us together aim for another new record. In your city wherever khadi is sold, handloom is sold, handicraft is sold and now that the festival of Diwali is there.., for the festive season, every khadi, handloom, cottage industry purchase of yours should strengthen the campaign for ‘Vocal for Local’, it should break all old records.

Friends, in this period of Amrit Mahotsav, a campaign to disseminate to everyone the untold stories of the history of freedom is also going on… and for this, upcoming writers, youth of the country and the world were called upon. For this more than 13 thousand people have registered till now and that too in 14 different languages. And for me a thing of joy also is that non-resident Indians from more than 20 countries have expressed their wish to join this campaign. There is another interesting information- more than
nearly 5000 upcoming writers are searching out tales of struggle for freedom. They have taken the lead to write something on those who are unsung heroes, who are un-named, whose names don’t appear on the pages of history, on the theme of such unsung heroes, on their lives, on those events, that is the youth of the country have decided to bring forth the history of those freedom fighters who were not even discussed during the last 75 years. I appeal to all the listeners; I appeal to all those connected with the field of education. You too motivate the youth. You too come forward and it is my firm belief that during the Amrit Mahotsav of Independence the people who are
working for writing history will make history as well.

My dear countrymen, we all know about the Siachen Glacier. The cold there is so terrible that it is beyond capacity of a common person to live there. With snow spread far and wide, there is no sign of any vegetation anywhere. The temperature here dips to even minus 60 degrees. A few days ago, the feat that a team of 8 Divyang persons performed in this inaccessible region of Siachen is a matter of pride for every countryman. This team created a world record by hoisting its flag on the Kumar Post situated at an altitude of more than 15 thousand feet at the Siachen glacier.

Despite the challenges of physical ability, the feats that these Divyangs have achieved are an inspiration for the whole country and when you get to know about the members of this team, you will also be filled with courage and enthusiasm, just like I was.The names of these brave Divyangs are – Mahesh Nehra, Akshat Rawat of Uttarakhand, Pushpak Gawande of Maharashtra, Ajay Kumar of Haryana, Lobsang Chospel of Ladakh, Major Dwarkesh of Tamil Nadu, Irfan Ahmed Mir of Jammu and Kashmir and Chongjin Ingmo of Himachal Pradesh. This operation to conquer the Siachen Glacier has been successful because of the veterans of the special forces of the Indian Army. I commend the team for this historic and unprecedented achievement. It also shows the spirit of our countrymen to tackle every challenge with a “Can Do Culture”, a “Can Do Determination” and a “Can Do Attitude”.

Friends, today many efforts are being made for the welfare of Divyangjan in the country. I got a chance to know about one such effort being made in Uttar Pradesh - “One Teacher, One Call”. This unique effort in Bareilly is showing a new path to the Divyang children. This campaign is being led by the principal of a school in Dabhaura Gangapur, Deepmala Pandey ji. During the Corona period, due to this campaign, not only did the admission of a large number of children become possible, more than 350 teachers have also joined it with a spirit of service. These teachers go from village to village calling for Divyang children, looking out for them and then ensuring their admission in one school or the other. I deeply appreciate this noble effort of Deepmala ji and her fellow teachers for the sake of Divyangjans. Every such effort in the field of education is going to shape the future of our country.

My dear countrymen, the condition of our lives today is such that the word Corona resonates in our ears many times a day… the biggest global pandemic in a hundred years, COVID-19 has taught every countryman a lot. Today there has been an increase in curiosity and awareness about Healthcare and Wellness. Traditionally natural products which are beneficial for wellness and health are available in abundance in our country. Patayat Sahu ji, who lives in Nandol, Kalahandi, Odisha, has been doing unique work in this area for years. He has planted medicinal plants on one and a half acres of land. Not only this, Sahu ji has also carried out documentation of these medicinal plants. Satish ji of Ranchi has shared another similar information to me through a letter. Satish ji has drawn my attention to an Aloe Vera Village in Jharkhand. The women of Deori village near Ranchi had undergone training in Aloe Vera cultivation from Birsa Agricultural School under the leadership of Manju Kachhap ji. After this they started cultivating aloe vera. Not only did this farming benefit in the field of health; the income of these women also increased. They had good income even during the Covid pandemic. One of the major reasons for this was that the companies making sanitizers were buying Aloe Vera directly from them. Today a team of about forty women is involved in this work. And Aloe Vera is cultivated over many acres. Whether it is Patayat Sahu ji of Odisha or this team of women in Deori, the way they have linked agriculture with the field of health is an example in itself.

Friends, the 2nd of October also marks the birth anniversary of Lal Bahadur Shastri ji. In his memory, this day also teaches us about those who attempt new experiments in agriculture. To promote start-ups in the field of medicinal plants, an Incubator by the name of Medi-Hub TBI is operational in Anand, Gujarat. In a very short time, this Incubator associated with medicinal and aromatic plants has supported the business idea of 15 entrepreneurs. Sudha Chebrolu ji has launched her start-up only after getting the help of this Incubator. Priority is given to women in this company and they are also responsible for innovative herbal formulations. Another such entrepreneur is Subhashree ji who has also received help from this Medicinal and Aromatic Plants Incubator. Subhashree ji's company is working in the field of herbal room and car fresheners. She has also created a herbal terrace garden which has more than 400 medicinal herbs.

Friends, the Ministry of Ayush has taken an interesting initiative to increase awareness about Medicinal and Herbal Plants among children and Professor Ayushman ji has taken the lead. It is possible that you must be wondering who Professor Ayushman is! Actually Professor Ayushman is the name of a comic book. In this, short stories have been prepared through different cartoon characters. Along with this, the usefulness of healthy medicinal plants like Aloe Vera, Tulsi, Amla, Giloy, Neem, Ashwagandha and Brahmi has been mentioned. Friends, in the current context, with the trend of people around the world regarding medicinal plants and herbal products increasing, India has immense potential. In the past, there has been a significant increase in the export of Ayurvedic and herbal products.

I urge scientists, researchers and people associated with the start-up world to pay attention to such products, which not only increase the wellness and immunity of the people, but also help in increasing the income of our farmers and youth.

Friends, moving beyond traditional farming, novel initiatives and options are being done in agriculture and are continuously creating new means of self-employment. The story of two brothers from Pulwama is also an example of this. The way Bilal Ahmed Sheikh and Munir Ahmed Sheikh found new avenues for themselves in Pulwama, Jammu and Kashmir, they are an example of New India.39 years old Bilal Ahmed ji is highly qualified, he has obtained many degrees. He is now using his experience of higher education by launching his own start-up in agriculture.Bilal ji has installed a unit of Vermi composting at his home. The bio-fertilizer prepared from this unit has not only benefited a lot in agriculture ; it has also brought employment opportunities to the people.Every year, farmers are getting about three thousand quintals of Vermicompost from the units managed by these brothers. Today 15 people are also working in this Vermicomposting unit. A large number of people are reaching to see this unit, and most of them are young people who want to do something in the agriculture sector. The Sheikh brothers of Pulwama took a pledge to become a job creator instead of a job seeker and today they are showing a new path not only to Jammu and Kashmir, but to the people across the country as well.

My dear countrymen, the 25th of September is the birth anniversary of a great son of the country, Pandit Deen Dayal Upadhyay ji. Deen Dayal ji is one of the greatest thinkers of the last century.His economic philosophy, his policies aimed at empowering the society, the path of Antyodaya shown by him remain as relevant in the present context and are also inspirational. Three years ago, on his birth anniversary, the 25th of September, the world's largest health assurance scheme – Ayushman Bharat scheme was implemented. Today, more than two and a half crore impoverished people of the country have got free treatment up to Rs 5 lakh in the hospital under the Ayushman Bharat scheme. Such a massive scheme for the poor is dedicated to the Antyodaya philosophy of Deen Dayal ji. If the youth of today inculcate values and ideals into their lives, it can be of great benefit to them. Once in Lucknow, Deen Dayal ji had said – “How many good things, good qualities there are – we derive all these from the society itself. We have to pay the debt of society, we must think on these lines .” That is, Deen Dayal ji taught us that we take so much from society, from the country, whatever it be, it is only because of the country ; thus we should think about how we will repay our debt towards the country. This is a significant message for today's youth.

Friends, from the life of Deen Dayal ji, we also get a lesson to never give up. Despite the adverse political and ideological circumstances, he never wavered from the vision of a Swadeshi, home grown model for the development of India. Today many young people want to move ahead by breaking away from the oft-treaded paths. They want to do things their own way. Deen Dayal ji's life can teach them a lot. That is why I urge our youngsters to definitely know about him.

My dear countrymen, we touched upon many topics today. Like we were discussing, the time to come is of festivals. The whole country is also going to celebrate the festival of the victory over untruth by Maryada Purushottam Shri Ram. But during this festival we have to remember about one more fight - that is the country's fight against Corona. Team India is making new records everyday in this fight. With regards to Vaccination, the country has made many such records which are being talked about the world over. Every Indian has an important role in this fight. We have to get the vaccine administered when our turn comes, but we also have to take care that no one is left out of this circle of safety. Those around you who have not got vaccinated also have to be taken to the vaccine center. Even after getting vaccinated, the necessary protocol has to be followed. I hope that once again Team India will keep the flag flying high in this fight. Next time, we will discuss some more topics in ‘Mann Ki Baat’. Wishing you all, every countryman the best for the fortcoming festivals.

Thank You!

My dear countrymen, Namaskar. All of us know that today is the birth anniversary of Major Dhyanchand ji. And our country celebrates it as National Sports Day, in commemoration. A thought struck me, that perhaps, wherever Major Dhyanchand ji’s soul must be at the moment, it must be feeling overjoyed…since it was Dhyanchand ji’s hockey that brought glory to Indian hockey in the whole world. And four decades later, almost after 41 years, the youth of India, her sons and daughters, once again infused vitality in our hockey. And irrespective of the number of medals won, no citizen of India enjoys victory until a medal is won in hockey. And this time, in the Olympics, the medal that was won for hockey came our way after four decades. You can imagine…wherever Major Dhyanchand ji might be…his heart, his soul must be overflowing with joy. And the entire life of Dhyanchand ji was dedicated to Sports…and that is why today, when the youth of the country, our sons and daughters are visibly drawn towards sports, with even parents experiencing happiness on children coming forward in sports; this eagerness that one can see all over…I feel that itself is a great tribute to Major Dhyanchand ji.

Friends, whenever the subject of Sports and Games is touched upon, the entire young generation comes into view; naturally so. And when we cast a keen glance at the young generation, we notice a sweeping change there. The mind of the youth has undergone a transformation. And today’s young minds, shunning obsolete, age old methods and patterns, want to do something new altogether; something different. Today’s young mind does not want to tread readymade beaten paths; it wants to carve out newer paths. It wants to step on unknown territory. New destinations, new goals as well, new roads, new aspirations as well! And once a young person decides in the mind, no stone is left unturned in the pursuit…persevering day and night. We see how, some time ago, when India opened her Space Sector…within no time the young generation lapped up the opportunity. And to avail of its benefits, college students and young people working in Universities and the private sector enthusiastically came forward. And I firmly believe that in the coming days, a large number of satellites would be of those developed by our youth, our students, our colleges, our universities, students working in labs.

Similarly, wherever you see…go to any family…however well to do, however educated the family might be…if you speak to a young person in the family, she or he, moving away from family traditions, express the wish to do a start up or join a start up…excitedly willing to take a risk. Today, the startup culture is expanding even to smaller cities and I am seeing it as an indication of a bright future. Just a few days ago, toys in our country were being discussed. Within no time, when this caught the attention of our youth, they too resolutely decided to work towards positioning Indian toys in the world with a distinct identity. And they are trying out ever new experiments. The world is a huge market for toys…a market of 6 to 7 lakh crores. Today India’s share is miniscule. But, how to craft toys, what diversity to be lent to toys, what technology to be used, how toys should be, compatible with child psychology…these are points where the youth of the country is applying minds to…wishing to contribute something. Friends, there’s one more thing that fills the heart with joy and further strengthens the belief. And what is that…have you ever marked? Generally, what had crept into our fabric was acceptance of mediocrity…”It happens”, “It’s okay – this will do”! But now I’m noticing my country’s young minds focusing themselves on excellence. They want to do the best, using the best methods. This too will emerge as a major force for the nation.

Friends, this time, the Olympics have created a major impact. The events at the Olympics are over; the Paralympics are going on. Whatever our country earned in this world of Sports may be little in comparison with the world, but enough has happened to bolster our belief. Today, it is not that the youth is just watching sports…the youth is also looking at possibilities associated with Sports…observing the entire eco system minutely…comprehending its potential, wishing to connect with it in some way or the other. She or he now wants to surpass conventional ways and adopt new disciplines. And my dear countrymen, now that such a momentum has been built up…Sports has begun to be discussed in every family…do tell me…should this momentum be allowed to subside, to halt now? No…not at all. Even you must be thinking on the similar lines. In the country now, Sports and Games, sportsman spirit is not to stop. In family life, in social life, in the life of the Nation, this momentum has to be accorded permanence…infusing it with energy…replenishing it with relentless new energy. At home or elsewhere, in villages or cities, our playgrounds must be filled up. Let all play – let all bloom! And I’m sure you remember what I had said from Red Fort, “Sabka Prayas”…Yes…collective endeavour. It is only through collective endeavour of all that India will attain glorious heights in Sports that she rightfully deserves. On the course charted by people such as Major Dhyanchand ji we have to move forward…it’s our responsibility. After years has the country witnessed a period where, in families, in society, in States, in the Nation, all the people are single mindedly forging a bond with Sports.

My dear young friends, taking advantage of this opportunity, we must garner expertise in a variety of sports. In villages as well, sports competitions should be held successively. It is only through competition that a sport evolves…progresses…giving rise to sportspersons as an outcome. Come, let all us countrymen strive to further this momentum as much as we can…contributing whatever we can…let us transform the mantra of ‘Sabka Prayas’ into reality.

My dear countrymen, tomorrow also happens to be the grand festival of Janmashtmi. This festival of Janmashtami, that is the festival of birth of Bhagwan Shri Krishna. We are familiar with all the forms of Bhagwan, from naughty Kanhaiya to the one taking Colossal form Krishna, from the one well versed in scriptures to one skilled in weaponary. Be it art, beauty, charm, where all isn’t Krishna there! But I am saying all this because a few days before Jamashtami I had gone through an interesting experience. So I felt I should talk about this to you. You must be aware that on the 20th of this month the construction work related to Bhagwan Somnath temple has been dedicated to the people. 3-4 kilometers away from Somnath temple is the Bhalka Teerth, this Bhalka Teerth is the place where Bhagwan Shri Krishna spent his last moments on earth. In a way his Leelas, divine acts in this world culminated there. Many works for the development of that entire region are being done by the Somnath Trust. I was thinking of Bhalaka Teerth and the works going on there when I noticed a beautiful art-book. Someone had left this book for me outside my residence. In this there were many forms and many magnificent pictures of Bhagwan Shri Krishna. Pictures were very attractive and very meaningful. My curiosity grew all the more when I started turning the pages of the book. When I saw the book and all the pictures and the message for me written there, I felt l should meet the one who had left it for me. I should meet the one who has left the book outside my home. So my office contacted the person. Such was my curiosity on seeing the art-book, on seeing the different forms of Bhagwan Shri Krishna that I called the person to meet the very next day. With this curiosity I met Jaduarani Dasi ji. She is American, was born in America, brought up in America, Jadurani Dasi ji is connected to ISKCON, connected to Harey Krishna movement and one of her major specialities is that she is skilled in Bhakti Arts. You know that just after two days, on the 1st of September, we have the 125th birth anniversary of the founder of ISKCON Shri Prabhupaad Swami ji. Jadurani Dasi ji had come to India in this very connection. The question before me was that one who was born in America, who had been so far away from the Indian ethos; how could she make such attractive pictures of Bhagwan Shir Krishna! I had a long chat with her, but I want you to listen to some parts of it.

PM sir : Jadurani Ji, Hare Krishna!

I have read a little about Bhakti Art but tell our listeners more about it. Your passion and interest towards it is great.

Jadurani Ji : So, bhakti art we have one article in the bhakti art illuminations which explains how this art is not coming from the mind or imagination but it is from the ancient Vedic scriptures like Bhram Sanhita. Ven Omkaraya Patitam skilatam Sikand (वें ओंकाराय पतितं स्क्लितं सिकंद), from The Goswami’s of Vrindavan, from the Lord Brahma himself. Eeshwarah paramah krishnah sachchidanand vigrahah ( ईश्वर: परम: कृष्ण: सच्चिदानन्द विग्रह: ) how He carries the flute, how all of his senses can act for any other sense and Srimad bhagwatam (TCR 9.09) (Barhapeend natwarvapuh karnayoh karnakaram ) बर्हापींड नटवरवपुः कर्णयो: कर्णिकारं everything, He wears a karnika flower on his ear, He makes the impression of His Lotus feet all over the land of Vrindavan, the cow herds voicing of his Glories, His flute attracts the hearts and minds of all fortunate beings. So everything is from ancient Vedic scriptures and the power of these scriptures which are coming from transcendental personalities and the pure devotees who are bringing it the art has their power and that’s why its transformational, it is not my power at all.

PM Sir: Jadurani ji, I have different type of question for you. Since 1966 in a way and from 1976 physically you have been associated with India for long, will you please tell me what does India mean to you?

Jadurani Ji: Prime minister ji, India means everything to me. I was mentioning I think to Hon’ble President a few days ago that India has come up so much in technical advancement and following the west very well with Twitter and Instagram and iPhones and Big buildings and so much facility but I know that, that’s not the real glory of India. What makes India glorious is the fact that Krishna himself the avatari appeared here and all the avatars appeared here, Lord Shiva appeared here, Lord Ram appeared here, all the holy rivers are here, all the holy places of Vaishnav culture are here and so India especially Vrindavan is the most important place in the universe, Vrindavan is the source of all the Vaikunth planets, the source of Dwarika, the source of the whole material creation, so I love India.

PM Sir: Thank You Jadurani Ji. Hare Krishna!,

Friends, when the people of the world pay heed to Indian spiritual systems and philosophy today, then we also have a responsibility to carry forward these great traditions. That which has perished has to be left behind, but that which is timeless has to be carried forward. Let us celebrate our festivals, understand its scientific meaning, and the connotation behind it. Not only this, there is an underlying message in every festival; there is a Sanskar as well. We not only have to know it, live it and pass it on as a legacy for generations to come. I once again wish all the countrymen a very Happy Janmashtami.

My dear countrymen, during this Corona period, the myriad aspects of cleanliness that I should have touched upon; I feel, perhaps, that it saw a decrease. I also feel that we should not let the cleanliness campaign diminish even at the slightest. The examples of how efforts by everyone for nation building in turn lead to progress for all of us, also inspire us and infuse us with a new energy to do something, impart new confidence, give a meaning to our resolve. We know very well that whenever the topic Swachh Bharat Abhiyan comes up, the name of Indore also arises because Indore has created a special identity of its own in relation to cleanliness and the people of Indore are also entitled to felicitations. Our Indore has remained at number one in 'Swachh Bharat Ranking' for many years. Now the people of Indore do not want to sit satisfied with this ranking of Swachh Bharat, they want to move forward, want to do something new. And now they have decided to maintain a 'Water Plus City' and are striving for it with all their might.

'Water Plus City' means a city where no sewage is dumped into any public water source without treatment. The citizens here themselves have come forward and connected their drains with the sewer line. A Cleanliness campaign has also been started and due to this the polluted water draining in the Saraswati and Kanh rivers has also reduced considerably and an improvement is visible. Today, when our country is celebrating the Amrit Mahotsav of Independence, we have to remember that we should never let the resolve of the Swachh Bharat Abhiyan diminish. The greater the number of cities which are ‘Water Plus City' in our country, cleanliness will increase further, our rivers will also become clean and we will be fulfilling values associated with humane responsibility of conserving water.

Friends, before me is an example that has come from Madhubani in Bihar. Dr. Rajendra Prasad Agricultural University in Madhubani and the local Krishi Vigyan Kendra have jointly made a worthy effort. Not only farmers are accruing benefit from this scheme but it has also imparted renewed vigour to the Swachh Bharat Abhiyan. The name of this initiative of the university is - "Sukhet Model" The purpose of the Sukhet model is to reduce pollution in the villages. Under this model, dung and other household waste is collected from the farmers of the village and in return the villagers are given money for cooking gas cylinders. The work of making vermicompost from the disposed garbage collected from the village is also ongoing. Therefore, there are four benefits of the Sukhet model that are directly visible. One, the village is freed from pollution; the second is that the village is freed from filth, the third is that the money for the LPG cylinder goes to the villagers and the fourth is that the farmers of the village get bio- fertilizer. You must give it a thought as to how such efforts can increase the power of our villages. This is the basis of self-reliance. I appeal that every panchayat of the country should also think of doing something like this in their respective villages. And friends, when we set out with a goal, it is certain that we achieve the results. Now look at our Kanjirangal Panchayat of Sivaganga district in Tamil Nadu. See what this small panchayat has done, here you will get to see another model of wealth from the Waste. Here the Gram Panchayat along with the local people has started an indigenous project to generate electricity from waste in their village.The garbage is collected from the entire village, electricity is generated from it and the residual products are also sold as pesticides. The capacity of this village power plant is to dispose of two tonnes of waste per day. The electricity generated from this power plant is utilized for streetlights and other needs of the village. The money saved by the Panchayat through this scheme is being used for other developmental works. Now tell me, a small panchayat in Sivaganga district of Tamil Nadu inspires all of us countrymen to do something or not? They have achieved wonders, haven't they?

My dear countrymen,'Mann Ki Baat' is no longer confined to the borders of India. There is a discussion on 'Mann Ki Baat' in different corners of the world too. And there are people from our Indian community living abroad, who keep providing me with much new information. And I also like to sometimes share with you the unique programs that are going on abroad in 'Mann Ki Baat'. Even today I will introduce you to some such people, but before that I want to play an audio for you. Listen carefully.

नमोनमः सर्वेभ्यः | मम नाम गङ्गा | भवन्तः शृण्वन्तु रेडियो-युनिटी-नवति-

एफ्.एम् –‘एकभारतं श्रेष्ठ-भारतम्’ | अहम् एकतामूर्तेः मार्गदर्शिका एवं रेडियो-

युनिटी-माध्यमे आर्.जे. अस्मि | अद्य संस्कृतदिनम् अस्ति | सर्वेभ्यः बहव्यः

शुभकामनाः सन्ति| सरदार-वल्लभभाई-पटेलमहोदयः ‘लौहपुरुषः’ इत्युच्यते | २०१३-

तमे वर्षे लौहसंग्रहस्य अभियानम् प्रारब्धम् | १३४-टन-परिमितस्य लौहस्य गलनं

कृतम् | झारखण्डस्य एकः कृषकः मुद्गरस्य दानं कृतवान् | भवन्तः

शृण्वन्तु रेडियो-युनिटी-नवति-एफ्.एम् –‘एकभारतं श्रेष्ठ-भारतम्’ |

Friends, you must have understood the language. This was Sanskrit being spoken on the radio and the one speaking was RJ Ganga. RJ Ganga is a member of a group of Radio Jockeys in Gujarat. Her other companions are RJ Neelam, RJ Guru and RJ Hetal. All of them together in Gujarat, in Kevadiya are currently engaged in enhancing respect for the Sanskrit language. And you also know that this is the same Kevadiya where the world's tallest statue, the pride of our country, the Statue of Unity is located, that is the very Kevadiya I am talking about. And the radio jockeys are such that they wear multiple hats simultaneously. They also serve as guides, and also run the Community Radio Initiative, Radio Unity 90 FM. These RJs talk to their listeners in Sanskrit language, providing them with information in Sanskrit.

Friends, in these parts, it is said about Sanskrit

अमृतम् संस्कृतम् मित्र, सरसम् सरलम् वचः |

एकता मूलकम् राष्ट्रे, ज्ञान विज्ञान पोषकम् |

That is, our Sanskrit language is sweet and also simple.

Through its thoughts and medium of literary texts, Sanskrit helps nurture knowledge and also national unity, strengthens it. Sanskrit literature comprises the divine philosophy of humanity and knowledge which can captivate anyone’s attention. Recently, I got to know about many such people who are engaged in the inspirational work of teaching Sanskrit in foreign lands. One such person is Mr. Rutger Kortenhorst, a well-known Sanskrit scholar and teacher in Ireland who teaches Sanskrit to the children there. Sanskrit language also plays an important role in the strengthening of cultural relations between India and Ireland and between India and Thailand here in the east. Dr. Chirapat Prapandavidya and Dr. Kusuma Rakshamani, both of them are playing a very important role in the promotion of Sanskrit language in Thailand. They have also carried out comparative studies in literature of Thai and Sanskrit languages. Another such professor is Shriman Boris Zakharin, who teaches Sanskrit at Moscow State University in Russia. He has published many research papers and books. He has also translated many books from Sanskrit to Russian. Likewise,Sydney Sanskrit School is one of Australia's premier institutions, where Sanskrit language is taught to the students. For children, these schools also organize programs like Sanskrit Grammar Camp, Sanskrit Plays and Sanskrit Day.

Friends, the efforts which have been made in recent times have brought a new awareness about Sanskrit.Now is the time to increase our efforts in this direction. It is our collective duty to cherish our heritage, preserve it, pass it on to the new generation…. and future generations also have a right to it. Now is the time to increase everyone's efforts for these works as well. Friends, if you know of any such person engaged in this kind of effort, if you have any such information, then please share the information related to them on social media with the hashtag Celebrating Sanskrit.

My dear countrymen, in the next few days 'Vishwakarma Jayanti' will also be celebrated. Here, Bhagwan Vishwakarma is considered as a symbol of the creative power behind the genesis of the world. Whoever through their skill, builds an object..innovates... whether it is sewing-embroidery, software or satellite, all this is a manifestation of Bhagwan Vishwakarma. Even though skill is being recognized in a new way in the world today, our sages and seers have emphasized on skill and scale for thousands of years. They have interlinked skill, talent, ability with faith, thereby making it a part of the philosophy of our lives. Our Vedas have also dedicated many sookta to Bhagwan Vishwakarma. Whichever great creations are there, whatever new and big works have been done, our scriptures ascribe them to Bhagwan Vishwakarma. It is in a way a symbol of the thought that whatever development and innovation is happening in the world

happens only through skills.This is the very sentiment behind the birth anniversary of Bhagwan Vishwakarma and his worship. And this has been quoted in our scriptures too :

‘विश्वम कृत्-सन्म कर्म व्यापारो यस्य सः विश्वकर्मा’

Meaning, the one who takes all efforts in the process of creating and building is a Vishwakarma. In the view of our scriptures, all the skilled, talented people around us engaged in the process of creation and building are the legacy of Bhagwan Vishwakarma. Our lives without such individuals would be unfathomable.Think about it, if there is some problem with electricity in your house and you cannot find an electrician, how will it be? You will have to face a big hurdle! Our life goes on because of many such skilled people. Look around yourself; be it an ironsmith, a potter, a carpenter, an electrician, a house painter, a sanitation worker, or someone who repairs mobile-laptops. All of them are known only because of their skill. In modern form, all of them are also Vishwakarma. But friends, there is another aspect to it and it also sometimes causes concern. The situation in our country where culture, tradition, thinking, skill, manpower have been interlinked with Bhagwan Vishwakarma and how it has changed…. once upon a time, Kaushalya, our innate skills had a huge impact on our family life, social life and life of the natio. But during the long period of slavery and subjugation, the feeling that gave such respect to skill gradually faded into oblivion. The thinking became such that skill based tasks were considered inferior. And now see, today, the whole world is emphasizing the most on skill. The worship of Bhagwan Vishwakarma is also not to be completed only with formalities. We have to respect the talent, we have to work hard to be skilled. We should be proud to be skilled. When we do something new, innovate something, create something that will benefit the society, make people's life easier, then our Vishwakarma Puja will be meaningful. There is no dearth of opportunities for skilled people in the world today. Skills are forging multiple paths of progress. Come, this time let us take a pledge to follow the message of Bhagwan Vishwakarma along with faith in his worship. The spirit of our worship should be such that we understand the importance of skill, and also give full respect to skilled people, no matter what work they do.

This is the time of the 75th year of our Independence. This year we have to make new resolutions every day, think new, and bolster our spirit to do something new. When India completes one hundred years of Independence, then only these resolutions of ours will be seen in the foundation of its successes. So, we should not let this opportunity pass. We have to contribute our maximum in this. And in the midst of all these efforts, we have one more thing to remember. दवाई भी, कड़ाई भी...vaccinate and take precautions. More than 62 crore vaccine doses have been administered in the country, but still we have to be careful, be vigilant. And yes, as always, whenever you do something new, think new, then definitely include me in that. I will be waiting for your letter and messages. With this wish, once again many felicitations to all of you for the upcoming festivals.

Thank you very much.

Namaskar!

My dear countrymen, Namaskar. A few amazing pictures taken a couple of days ago, some memorable moments are still there in front of my eyes. Let us hence commence Mann Ki Baat this time, with those very moments. At the Tokyo Olympics, watching Indian sportspersons march carrying the Tricolour exhilarated not just me but the entire country…as if the whole country unitedly exhorted her warriors saying, “Vijayi Bhava – emerge victorious!” When these sportspersons had departed from India, I had the opportunity of chatting with them, knowing about them and conveying it to the country. These sportspersons have reached where they are after overcoming numerous hurdles in life. Today, they possess the strength of your love and support – that’s why, come…let us together extend our good wishes to all of them; encourage them. On social media, our Victory Punch Campaign for the support of Olympics sportspersons has begun. Do share your Victory Punch with your team…Cheer for India.

Friends, it is but natural to get emotional in honour of the one who bears the Tricolour in honour of the country. This feeling of patriotism unites all of us. Tomorrow, that is the 26th of July is Kargil Vijay Diwas as well. The Kargil war is one symbol of the bravery and patience on part of India’s Armed Forces which the whole world has watched. This time this pride filled day will be celebrated amid Amrit Mahotsav. That is why this day becomes all the more special. I wish you read the enthralling saga of Kargil…let us all bow to the bravehearts of Kargil.

Friends, this time on the 15th of August, the country is entering her 75th year of Independence. We are indeed very fortunate that we are witnessing 75 years of Freedom; a freedom that the country waited for, for centuries. You may remember, to commemorate 75 years of Freedom, Amrit Mahotsav had commenced on the 12th of March from Bapu’s Sabarmati Ashram. On this very day, Bapu’s Dandi Yatra too was revived…since then, from Jammu-Kashmir to Puduchery; from Gujarat to the Northeast, programmes in connection with Amrit Mahotsav are being held across the country. There are many such incidents, such freedom fighters whose contribution have been huge, but had not been adequately discussed…today, people are able to know about them. Now, take Moirang Day, for instance…the tiny town of Moirang in Manipur was once a major base of Netaji Subhash Chandra Bose’s Indian National Army, INA. Here, even before Independence, Col Shaukat Malik ji of INA had unfurled the Flag. During Amrit Mahotsav, on the 14th of April, the Tricolour was once again hoisted at that very Moirang. Innumerable such freedom fighters and great men are being remembered by the country during Amrit Mahotsav.Programmes in that connection are being successively organized by the government and social organisations. A similar event is about to take place on the 15th of August this time…this is an endeavour connected with the National Anthem. It’s an effort on part of the Ministry of Culture to have maximum number of Indians sing the National Anthem together. For this, a website too has been created – Rashtragan.in. With the help of this website, you can render the National Anthem and record it, thereby getting connected with the campaign. I hope you connect yourselves with this novel initiative. In the days to come, you will get to see many such campaigns and efforts. Amrit Mahotsav is not a programme of any government; neither a programme of any political party…it is a programme of crores and crores of Indians…a bow to our freedom fighters by every independent and grateful Indian. And the extension of the basic sentiment behind this festival is immense…the spirit entails treading the path of our freedom fighters…building a country of their dreams. Just the way champion proponents of Freedom had joined hands for the cause, we have to come together for the development of the country. We have to live for the country, work for the country…and in that, even the smallest of efforts too produce big results. We can contribute to nation building even while performing our routine chores…such as ‘Vocal for Local’. Supporting local entrepreneurs, artists, craftsmen, weavers should come naturally to us. The National Handloom Day on the 7th of August is an occasion when we can strive to attempt that. National Handloom Day has a remarkable historic background. On this very day in 1905, the Swadeshi Andolan had begun.

Friends, in the rural and tribal regions of our country, handloom is a major source of income. This is a sector that comprises lakhs of women, weavers and craftsmen. Even small efforts on your part will give rise to a new hope in weavers. Do purchase something or the other and share your thought with others as well…now that we are celebrating 75 years of Independence, it of course becomes our responsibility. You must have noticed that year 2014 onwards, we often touch upon Khadi in Mann ki Baat. It is only on account of your efforts that today, the sale of Khadi has risen manifold. Could anyone even think that in any Khadi store, the sales figure would cross one crore rupees…But you have made that possible too. Whenever, wherever you purchase a Khadi product, it does benefit our poor weaver brothers and sisters. That is why, in a way, buying Khadi is service to people, service to the country. I urge you my dear brothers and sisters, to make it a point to definitely buy Handloom products being made in rural areas and share it on #MyHandloomMyPride.

Friends, when one refers to the freedom movement and Khadi, remembering revered Bapu is but natural. Just the way the Quit India Movement, Bharat Chhoro Andolan steered under Bapu’s leadership, every countryman today has to lead a Bharat Jodo Andolan. It is our duty to ensure that our work helps closely knit, bind our India which is filled with diversity. Come, on Amrit Mahotsav, let us make a sacred Amrit resolve that the country remains to be our highest faith; our topmost priority. We have to move forward with the mantra ‘Nation First, Always First’.

My dear countrymen, today I wish to express my special thanks to my young friends tuned in to Mann ki Baat. Just a few days ago, on part of MyGov, a study was conducted regarding the listeners of Mann ki Baat. In this study, primarily, people who send messages and suggestions were focused upon. The study revealed the fact that out of those sending messages and suggestions, close to 75% are below the age of 35…meaning thereby that the suggestions of the youth power of India are steering Mann ki Baat. I view this as a very good indicator. Mann Ki Baat is a medium which has positivity, sensitivity. In Mann Ki Baat, we talk about positive things; its character is collective.

This activism for positive thoughts and suggestions in the youth delights me. I am happy also about the opportunity that I get through ‘Mann Ki Baat’ to know of the minds of the youth.

Friends, suggestions received from you are the real strength of ‘Mann Ki Baat’. It is your suggestions, through ‘Mann Ki Baat’, that express the diversity of India, spread the fragrance of service and sacrifice of Indians in all the four directions, inspire one and all through the innovation of our toiling youth. You send ideas of various kinds in ‘Mann Ki Baat’. We are not able to discuss all of them, but I do send many of them to related departments so that further work can be done on them.

Friends, I want to tell you about the efforts of Saayee Praneeth ji. Saayee Praneeth ji is a Software Engineer, hailing from Andhra Paradesh. Last year he saw that in his area farmers had to suffer a lot due to the vagaries of weather. For years he had interest in meteorology. So, he decided to use his interest and talent for the welfare of farmers. Now he purchases weather data from different data sources, analyses them and sends necessary information through various media to farmers in local language. Besides weather updates, Praneeth ji also gives guidance to people about what they should do in different climatic conditions... Especially how to be safe from floods or how to avoid storm or lightning, he talks about this too.

Friends, on the one hand this effort of a young software engineer touches our hearts; on the other the use of technology by one of our friends will amaze us. This friend Shriman Isaak Munda ji hails from a village in Sambalpur district of Odisha. Isaak ji once used to work as a daily wager but now he has become an internet sensation. He is earning a lot through his YouTube Channel. In his videos he shows prominently the local dishes, traditional ways of cooking, his village, his lifestyle, family and food habits. His journey as a YouTuber began in March 2020 when he posted a video related to Pakhal, the famous local dish of Odisha. Since then, he has posted hundreds of videos. This effort of his is different for many reasons. Specially because through this, people living in cities get a chance to watch the lifestyle about which they don’t know much. Isaak Munda ji is celebrating by blending culture and cuisine equally and inspiring us too.

Friends, while we are discussing technology I want to discuss of an interesting subject. Recently you must have read, seen that a start-up established by an alumni of IIT Madras has made a 3D printed house. The construction of the house through 3D printing, how did this happen after all? Actually, this start-up first of all fed a 3 Dimensional design in a 3 D printer and then through a concrete of a special kind fabricated a 3 D structure layer by layer. You will be happy to know that many experiments of this kind are being done throughout the country. There was a time when it would take years to complete even a minor construction. But today due to technology the situation is changing in India. Some time ago we had launched a Global Housing Technology Challenge to invite such innovative companies from all over the world.  This is a unique attempt of its kind in the country; hence we gave it the name Light House Projects. For now, work on Light House Projects is on at a fast pace at 6 different locations in the country. Modern technology and innovative methods are used in these Light House Projects. This reduces the duration of construction. Along with that, the houses that are constructed are more durable, economical and comfortable. Recently, through drones, I also reviewed these projects and saw live their work progress.

In the project at Indore, Pre-Fabricated Sandwich Panel System is being used in place of Brick-and-Mortar Walls. In Rajkot, the Light House is being made with French Technology in which through a tunnel Monolithic Concrete construction technology is being used. Houses made with this technology will be lot more capable of withstanding disasters. In Chennai, the Pre-cast Concrete system technologies form America and Finland are being used. By this, houses will get built faster and the cost too will be low. In Ranchi houses will be built using the 3D Construction System of Germany. In this, every room will be constructed separately and then the entire structure will be joined together the way block toys are joined. In Agartala, using technology from New Zealand, houses that can withstand major earthquakes are being made with steel frame. Meanwhile, in Lucknow technology from Canada is being used. In this plaster and paint will not be required and walls prepared in advance will be used to build houses faster.

Friends, today an attempt is being made in the country to ensure that these projects work as Incubation centers. Through this our planners, Architects, Engineers and students will know of new technology and experiment with them too. I am sharing these things especially with our youth so that in the interest of the nation they are encouraged towards technology in newer fields.

My dear countrymen, you must have heard of an English adage- “To learn is to grow” that is to learn is to progress. When we learn something new, doors to new advances open up automatically for us.  Whenever effort to do something new, different from the rut, has been made, new doors have opened for humankind, a new era has begun. And you must have seen whenever something new happens anywhere, its result surprises everyone. Now, for example, if I ask you which the states that you would connect with Apples are? Obviously in your mind first of all the name of Himachal Pradesh, Jammu-Kashmir and Uttarakhand would strike. But if I ask you to add the name of Manipur too to this list you will probably be filled with surprise. Youths filled with passion to do something new have demonstrated this feat in Manipur. Nowadays apple farming is picking up fast in the Ukhrul district of Manipur. Farmers here are growing apples in their orchards.  To learn apple farming these people have taken formal training by going to Himachal. One of these is T S Ringphami Young. By profession he is an aeronautical engineer. He along with his wife Shrimati T S Angel has grown apples. Similarly, Avungshee Shimre Augasteena too has grown apples in her orchard. Avungshee had a job in Delhi. She returned to her village quitting this and started farming apple. There are many such apple growers in Manipur who have demonstrated something different and something new.

Friends, in our tribal communities, Ber fruit has always been very popular. The members of the tribal community have always been cultivating Ber. But its cultivation is increasing especially after the COVID-19 pandemic. Bikramjit Chakma of 32 years of age is my young friend from Unakoti, Tripura. He has not only earned a lot of profit by starting the Ber cultivation; Now he is also motivating people to do Ber cultivation. The state government has also come forward to help such people. Many special nurseries have been started by the government for this purpose so that the demand of the people associated with the cultivation of Ber can be met. Innovation is happening in agriculture, so creativity is also being witnessed in the by-products of agriculture.

Friends, I have also come to know about an attempt made in LakhimpurKheri in Uttar Pradesh. A unique initiative has taken place in LakhimpurKheri during the period of COVID itself. Here, the work of training women to manufacture fibre from the waste banana stems was started. The way to make the best out of the waste. Banana fibre is prepared by cutting the stem of a banana with the help of a machine, the fibre is like jute or flax. Handbags, mats, rugs, many things are made from this fibre. Through this, the utilization of crop waste started, on the other hand our sisters and daughters living in the village acquired another source of income. Through this work of Banana fibre, a woman from the area earns four to six hundred rupees per day. Banana is cultivated on hundreds of acres of land in Lakhimpur Kheri. After the harvesting of banana, the farmers usually had to spend a separate sum to dispose of its stem. Now not only their money is being saved; and lending credence to the saying of ‘Getting two of something, for the price of one!’

Friends, on the one hand products are being manufactured from banana fibre; on the other, delicious dishes like dosa and gulabjamun are also being made from banana flour. Women in Uttara Kannada and Dakshina Kannada districts of Karnataka are doing this unique work. This endeavour also began in the Corona period itself. These women not only prepared things like dosa, gulabjamun from banana flour; they also shared their pictures on social media. When more people came to know about the banana flour, its demand also increased and so did the income of these women. Like Lakhimpur Kheri, here too, women are leading this innovative idea.

Friends, such examples become the inspiration to do something new in life. There must be many such people around you too. When your family is involved in close conversations, you should also make these a part of your chat. Take out some time and go to see such efforts with children and if you get the opportunity, do something like this yourself. And yes, I would like it if you share all this with me on Namo App or MyGov.

My dear countrymen, there is a verse in our Sanskrit texts -

आत्मार्थम् जीव लोके अस्मिन्, को न जीवति मानवः |

परम् परोपकारार्थम्, यो जीवति स जीवति ||

Atmantharmjeevalokeasmin, ko na jeevtimanavah.

Paramparopkarathram, yojeevatisajeevati ||

That is, everyone in this world lives for himself. But in actuality only the person who exists for the sake of others really lives. Talking about the philanthropic efforts of the sons and daughters of Mother India  is what 'Mann Ki Baat' is all about. Today also, we’ll talk about some of these friends. One of our friends hails from Chandigarh city. I too, have lived in Chandigarh for a few years. It is a very cheerful and beautiful city. The people of Chandigarh are also large hearted and yes, if you are a foodie, you will have more fun here. In Sector 29 of Chandigarh, Sanjay Rana ji runs a food stall and sells Chole-Bhature on his cycle. One day his daughter Riddhima and niece Riya came to him with an idea. Both requested him to feed chole-bhature for free to those who  had got the COVID Vaccine. He happily agreed to the suggestion and immediately started this good and noble effort. To eat Sanjay Rana ji'schole-bhature for free, you have to show that you have got the vaccine administered on the very day. As soon as you show the vaccination message he will give you delicious Chole-Bhature. It is said that for the welfare of the society, spirit of service and duty are required more than money. Our Sanjay Bhai is proving this saying to be right.

Friends, I would like to discuss another such work today. This effort is being attempted in Nilgiri of Tamil Nadu. Here Radhika Shastriji has started the AmbuRx (Amburex) Project. The purpose of this project is to provide easy transport for the treatment of patients in hilly areas. Radhika runs a cafe in Coonoor. She raised funds for AmbuRx from her cafe colleagues. Today six AmbuRx are serving in the Nilgiri hills and are coming to the aid of patients in remote parts during the time of emergency. An AmbuRx is equipped with a Stretcher, Oxygen Cylinder, First Aid Box and other things

Friends, whether it is Sanjay ji or Radhika ji, their examples demonstrate that we can render service while doing our routine work, our business or job.

Friends, a few days back a very interesting and very emotional event occurred, which imparted new strength to India-Georgia friendship. In this ceremony, India handed over the Holy Relic or icon of Saint Queen Ketevan to the Government of Georgia and the people there, for this mission our Foreign Minister himself went there. The ceremony, which took place in a very emotionally charged atmosphere, was attended by the President of Georgia, the Prime Minister, many religious leaders, and a large number of Georgians. The words that were said in praise of India in this ceremony are indeed very memorable. This single ceremony has not only strengthened the relations between the two nations but as well as between Goa and Georgia. This is because these holy relics of Saint Queen Ketevan were found in 2005 from Saint Augustine Church in Goa.

Friends, the question arising in your mind must be…what is this matter all about and when and how did this happen? Actually, this is an incident about four to five hundred years ago. Queen Ketevan was the daughter of the royal family of Georgia. In 1624 after ten years of imprisonment she was martyred. According to an ancient Portuguese document, the mortal remains of Saint Queen Ketevan were kept in the Saint Augustine Convent of Old Goa. But, for a long time it was believed that her remains buried in Goa were lost in the earthquake of 1930.

 After decades of tireless efforts by the Indian government and Georgia's historians, researchers, archaeologists and the Georgian Church, the relics were successfully discovered in 2005. This is an extremely emotional topic for the people of Georgia. That is why keeping in mind their historical, religious and spiritual sentiments, the Government of India decided to gift a part of these relics to the people of Georgia. Today, I would like to thank the people of Goa for preserving this unique side of the shared history of India and Georgia. Goa has been the land of many a great spiritual heritage. Saint Augustine Church is a UNESCO's World Heritage Site – a part of the Churches and Convents of Goa.

 My dear countrymen, let me now take you straight from Georgia to Singapore, where another glorious opportunity arose earlier this month. The Prime Minister of Singapore and my friend, Lee Hsien Loong inaugurated the recently renovated Silat Road Gurudwara. He also wore the traditional Sikh turban. This Gurudwara was built about a hundred years ago and there is also a memorial dedicated to Bhai Maharaj Singh. Bhai Maharaj Singh ji fought for the independence of India and this moment becomes more inspiring when we are celebrating 75 years of independence. The people to people strength between two countries gets a boost with such initiatives and efforts. These also show how important it is to live in a harmonious environment and understand each other's culture. 
 
My dear countrymen, today in 'Mann Ki Baat' we have discussed many topics. There is another subject which is very close to my heart. It is the topic of water conservation. The place where I spent my childhood, there was always shortage of water. We used to yearn for rain and thus saving every drop of water has been a part of our traditions, our sanskar. Now this mantra of "Water conservation through public participation" has changed the picture there. Saving every drop of water, preventing any kind of wastage of water… it should become a natural part of our lifestyle. Such a tradition should be made in our families, which would make every member proud. 
 
Friends, the protection of nature and environment is embedded in the cultural life of India, in our daily lives. At the same time, rains and the monsoon have always shaped our thoughts, our philosophy and our civilization. In ‘Ritusanhar’ and ‘Meghdoot’, the great poet Kalidas has beautifully described the rains. These poems are still very popular among literature lovers.The magnificence of rains is also beautifully described in the Parjanya Suktam of Rigveda. Similarly, the relationship between the earth, the sun and the rain has been elaborated in a poetic form in the Srimad Bhagavata.

 
अष्टौ मासान् निपीतं यद्, भूम्याः च, ओद-मयम् वसु |

स्वगोभिः मोक्तुम् आरेभे, पर्जन्यः काल आगते ||

That is, the Sun has exploited the earth's wealth in the form of water for eight months, now in the monsoon season, the Sun is returning this accumulated wealth to the earth. Indeed, the monsoon and rainy season is not only beautiful and pleasant, but it is also nurturing, life-giving. The rain water that we are getting is for our future generations, we should never forget that.

Today a thought came to my mind that why not end my talk with such interesting references. My very best wishes to all of you for the forthcoming festivals. At the time of festivals and celebrations, you must remember  that Corona has not yet gone from amongst us. You must not forget the protocols related to Corona. May all of you be healthy and happy.

Many many thanks!

My dear countrymen, Namaskar.

Often in Mann Ki Baat there is a volley of your questions. This time I thought of doing something different, asking you questions, so listen carefully to my questions.

Who was the first Indian to win an Individual Gold at the Olympics?
In which game has India won the maximum number of medals at the Olympics?
Which player has won the maximum number of medals at the Olympics?

Friends, you may or may not send answers to me, but by answering the Olympics quiz that is on MyGov you will win several prizes. Many questions like these are in the Road To Tokyo Quiz on MyGov. Participate in the Road to Tokyo Quiz, know how India has performed earlier, how is our preparation now for Tokyo Olympics, know all this for yourself and tell others too. I want to urge you all to definitely participate in this quiz competition.

Friends, when we are talking of Tokyo Olympics, how can one forget the legendry athlete Milkha Singh. Some days ago, Corona snatched him away from us. When he was in hospital, I got an opportunity to talk to him. While talking to him I had urged him. I had said that you have represented India in 1964 Tokyo Olympics, so this time when our players are going to Olympics in Tokyo, you have to boost the morale of our athletes, have to motivate them with your message. He was so committed and emotional for sports that he immediately gave his consent even during his illness. But unfortunately, providence had other plans. I still remember he had come to Surat in 2014. We had inaugurated a Night Marathon. The interaction that I had with him then, the chat about sports that happened, that inspired me a lot too. We all know that the entire family of Milkha Singh has been dedicated to sports…. has been adding to the glory of India.

Friends, when Talent, Dedication, Determination and Sportsman Spirit come together only then a champion is made. In our country most of the sportspersons hail from the smaller towns and villages. Our team that is going to Tokyo too has many such players whose life inspires a lot. When you hear about our Praveen Jadhav ji , then you too will feel… how many difficulties Praveen has gone through to reach here. Praveen hails from a village in Satara district of Maharashtra. He is very good at Archery. His parents run the family by working as labourers and now their son is going to participate in his first Olympics at Tokyo. This is a matter of great pride not only for his parents but for all of us. Similarly, there is one more player, our Neha Goyal ji. Neha is a member of the women’s hockey team going to Tokyo. Her mother and sisters manage the family expenses by working in a cycle factory. Like Neha, Deepika Kumari ji’s life too has been full of ups and downs. Deepika’s father drives an auto rickshaw and her mother is a nurse, and now see, Deepika is at present the only female archer from India in the Tokyo Olympics. Our best wishes are with Deepika, once ranked world's number one archer.

Friends, wherever we reach in life, whatever height we attain this connection with the ground, always, keeps us bound to our roots. The joy of success experienced after a period of struggle is something else! Our players going to Tokyo faced scarcity of means and resources in their childhood, but they persevered, and endured with fortitude. The life of Priyanka Goswami ji of Muzaffarnagar, Uttar Pradesh also teaches a lot. Priyanka's father is a bus conductor. As a child, Priyanka adored the bag that the medal winners were presented with. It was this fascination that made her participate in the Race-Walking competition for the first time. Now, she is a big champion of that.

Shivpal Singh ji, who participates in Javelin Throw, hails from Banaras. Shivpalji's entire family is associated with this sport. His father, uncle and brother are all experts at javelin throw. This family tradition is going to be useful for him in the Tokyo Olympics. The example of Chirag Shetty and his partner Satwik Sairaj going for the Tokyo Olympics is also inspiring. Recently, Chirag's maternal grandfather died of corona. Satwik himself also became corona positive last year. But, despite these hurdles, both of them are preparing to give their best in the Men's Double Shuttle Competition.

I would like to introduce you to another player, Manish Kaushik ji of Bhiwani, Haryana. Manish ji comes from an agricultural family. While working in the fields in his childhood, Manish became fond of boxing. Today this hobby of his is taking him to Tokyo. There is another player, C.A. Bhavani Devi Her name is Bhavani and she is adroit at fencing. Bhavani, who hails from Chennai, is the first Indian fencer to qualify in the Olympics. I was reading somewhere that in order for Bhavani ji's training to continue, her mother had even mortgaged her jewellery.

Friends, there are numerous such names, but in Mann Ki Baat, today I have been able to mention only a few. Every player going to Tokyo has had one’s own share of struggle, and years of toil. They are going not only for themselves but for the country. These players also have to enhance the glory of India and win the hearts of the people and that is why my countrymen I want to advise you too, that we should not pressurize these players knowingly or unknowingly, but support them with an open mind and bolster the enthusiasm of every player.

You can send your wishes to these players with #Cheer4India on social media. If you want to do something more innovative, then definitely do that too. If you come across any idea that the country should do collectively for our players, then you must send it to me. Together we will support our players going to Tokyo - Cheer4India!!! Cheer4India!!! Cheer4India!!

My dear countrymen, the battle we the countrymen are fighting against corona is continuing…but in this fight, together, we have achieved many an extraordinary milestone! Just a few days ago, our country accomplished an unprecedented feat. On the 21st of June, the next phase of the vaccination campaign commenced…and that very day, the country registered a record of administering vaccines to over 86 lakh people, free of cost…that too on a single day! Such a huge number of free vaccinations by the Government of India; that too in a day. It is but natural that it was widely discussed.
Friends, a year ago, the question that was confronting all was – When will the vaccine come! Today, in a day, we are administering the Made in India vaccine to lakhs of people, free of cost…and this indeed is the strength of New India.

Friends, we have to keep making efforts to ensure that every citizen is able to avail of safety through the vaccine. At many places, in order to end vaccine hesitancy, myriad organizations and members of civil society have come forward…and together, they are doing a wonderful job… Come…let us too visit a village and speak to people about the vaccine…let’s go to village Dulariya, district Betul, Madhya Pradesh.

PM – Hello…

Rajesh – Namaskar.

PM – Namaste ji.

Rajesh –My name is Rajesh Hiraawe, Gram Panchayat Dulariya, Bhimpur Block.

PM – Rajesh ji, I called up since I wanted to know about the Corona situation in your village, as of now.

Rajesh – Sir…the Corona situation here…well, there’s nothing of that sort here!

PM – People are not ailing now…?

Rajesh – Ji

PM – What is the population of the village? How many people are there?

Rajesh – Sir, there are 462 men and 332 women in the village.

PM – Fine Rajesh ji, have you taken the vaccine?

Rajesh – No Sir, not yet…

PM – O…why not?

Rajesh – Sir, some people here created such a delusion on WhatsApp that many were misled Sir.

PM – So…even you bear a fear in your mind!

Rajesh – Yes sir…the entire village was being misled.

PM – Oh…what have you said? See Rajesh ji…

Rajesh – Ji

PM – I would like to urge you and all my brothers and sisters in the village to dispel fear, if any…

Rajesh – Ji

PM – In our country, over 31 crore people have got themselves vaccinated.

Rajesh – Ji

PM – You know very well…I’ve myself been vaccinated with both doses.

Rajesh – Ji Sir

PM – And my mother is close to a hundred years of age…she too has taken both doses! At times, some people develop fever on account of this…but it’s very minor; just for a few hours…See, not getting vaccinated can prove dangerous.

Rajesh – Ji

PM – That way, you expose yourself to risk; not just that, you can endanger the family as well as the village!

Rajesh – Ji

PM -And Rajesh ji, that is why, as soon as possible, get yourself vaccinated…and in the village, tell everyone that the vaccine is being administered by the Government of India, free of cost…and for all persons above 18 years of age, this vaccination is free.

Rajesh – Ji Ji

PM – So, do tell this to people in the village…and this is not at all a reason for an atmosphere of fear in the village!

Rajesh – Sir, the reason is – some of them have spread such a misleading rumour…that deeply scared people. For example, developing fever after taking the vaccine…the fever leading to other ailments…rumour has been spread to the extent that it leads to a person’s death!

PM – Alas!.... These days, there is so much of radio and television; so much of news…hence it becomes easy for making people understand. And let me tell you…there are many villages in India where people have availed of the vaccine…I mean, cent percent of them. I’ll give you one such example…

Rajesh – Ji

PM - There’s district Bandipora in Kashmir…in this district, people of village Weyan together set themselves a target of 100% vaccines…and also achieved it. Today, in this village in Kashmir, all persons above the age of 18 have taken the vaccine. I came to know about three villages in Nagaland also where people have been vaccinated a 100 percent.

Rajesh – Ji Ji
PM – Rajesh ji, you too should communicate this across your village and neighbouring villages…and the way you also put it – it is a fallacy…just something misleading.

Rajesh – Ji Ji

PM – So, the only way to address this fallacy is convincing others by getting yourself vaccinated. You will do that, won’t you?

Rajesh – Ji Sir.

PM – Will you do it for sure?

Rajesh – Ji Sir, Ji Sir. Talking to you made me feel that I should get myself vaccinated and mobilise others to get the same done.

PM – Okay. Is there anyone else in the village I could talk to?

Rajesh – Yes Sir…there is.

PM – Who will speak?

Kishorilal – Hello Sir, Namaskar.

PM – Namaste ji, who is speaking?

Kishorilal – Sir, my name is Kishorilal Durve.

PM – So Kishorilal ji, we were just speaking to Rajesh ji.

Kishorilal – Ji Sir.

PM – And he was lamenting that people indulge in a lot of loose talk around the vaccine.

Kishorilal – Ji

PM – Have you too heard something like that?

Kishorilal – Yes…I have heard such things Sir.

PM – What have you heard?

Kishorilal – Since Sir, Maharashtra is close by, some relatives staying there spread rumours that people are dying because of the vaccine…some are getting sick…people are full of misconceptions, that is why they are not taking it Sir.

PM – No…what do they say? “Now Corona is over” – is that what they say?
Kishorilal-Ji

PM – Do they say that nothing happens due to Corona?

Kishorilal – No Sir…they don’t say that corona is gone. They say Corona is there, but that people who take vaccines are getting sick…all are dying. That is the situation they describe.

PM – Okay…meaning people are dying BECAUSE of the vaccine?

Kishorilal – Ours is a tribal area Sir…as it is, people get scared quickly…which leads to spreading of mistaken notions…that’s why people are not taking the vaccine Sir.

PM – See Kishorilal ji…

Kishorilal – Yes Sir

PM – Those spreading rumours will keep on doing so.

Kishorilal ji – Ji

PM – We have to save lives…we have to save our village…and our countrymen. If someone says Corona is gone, do not be under this mistaken notion.
Kishorilal – Ji

PM – This ailment is like a master of disguise.

Kishorilal – Ji sir

PM – It keeps changing its looks…surfaces in myriad new forms and colours.

Kishorilal – Ji

PM – And to protect ourselves from it, we have two ways. One is adhering to the protocol for Corona – wearing a mask, frequently washing hands with soap, maintaining distancing…and the other way is …along with all this, getting vaccinated…that too is a good safety shield…think about that.

Kishorilal – Ji.

Prime Minister- Ok Kishorilal ji tell us one thing

Kishorilal -Ji sir.

Prime Minister- When people talk to you, how do you communicate it to them? You try to convince people or do you get carried away by rumours?

Kishorilal- What to convince.., when there are people in large numbers, we too are overtaken by fear sir.

Prime Minister- Look Kishorilal ji, I have spoken to you, today you are my friend.

Kishorilal – Ji Sir.

Prime Minister-You don’t have to be afraid and have to remove fear from people too. Will you?

Kishorilal- Ji Sir. Will dispel that Sir, will remove fear from people too sir. I myself will get it done.

Prime Minister- Look, don’t at all pay attention to rumours.

Kishorilal- Ji.

Prime Minister- You know, how much hard work our scientists have put in to make this vaccine.

Kishorilal ji- Ji sir.

Prime Minister- Through the year many senior scientists have worked and that is why we have to believe in science, believe in scientists. And should explain to these propagators of falsehood that look brothers it is not so, so many people have taken vaccine, nothing untoward happens.

Kishorilal- Ji

Prime Minister- And we should keep ourselves very safe from rumours, save villages too.

Kishorilal- Ji

Prime Minister- And Rajesh ji, Kishorilal ji, to friends like you I would urge that work to stop these rumours not only in your village but in other villages too. And tell people that you interacted with me.

Kishorilal- Ji Sir.

Prime Minister- Tell them…tell them my name.

Kishorilal- Will tell sir and will explain to people and will have it ourselves too.

Prime Minister- See, convey my best wishes to your entire village.

Kishorilal- Ji Sir.

Prime Minister- And tell everyone that whenever their turn comes…

Kishorilal – Ji…

Prime Minister- Definitely get vaccinated.

Kishorilal- Definitely Sir.

Prime Minister- I would like that to the women of village, to our mothers and sisters…

Kishorilal- Ji sir

Prime Minister- Involve them more and more in this work and keep them actively associated with yourself.

Kishorilal- Ji.

Prime Minister- At times when mothers- sisters tell a thing people agree readily.

Kishorilal- Ji

Prime Minister- Will you update me when vaccination gets completed in your village?

Kishorilal- Yes, will tell sir.

Prime Minister- Sure, will you tell me?

Kishorilal- Ji

Prime Minister- Look, I will wait for your letter.

Kishorilal- Ji Sir.

Prime Minister- Ok, Rajesh ji, Kishore ji many many thanks. Got an opportunity to talk to you.

Kishorilal- Thanks Sir, you spoke to us. Many many thanks to you too.

Friends, someday this will be a subject of case study for the world that how during this Corona period people of villages of India, our forest dwellers-tribal brothers-sisters, displayed their capabilities and understanding. People of villages set up quarantine centres, made Covid protocol as per local requirements. People of villages did not let anybody sleep hungry, did not let work in fields stop either. The villages also ensured daily supply of milk and vegetables to nearby cities that is, they took care of themselves and of others too. We have to keep doing the same way in the vaccination campaign too. We have to be aware and make others aware too. Every person in the village gets vaccinated - this should be the goal for all villages. Remember, and I specially want to tell you... Ask a question to yourself- everyone wants to be successful but what is the deciding mantra for success? The decisive mantra for success is continuity, so we don’t have to get lax, don’t have to get in delusion. We have to keep making efforts continuously… register victory over Corona.

My dear countrymen, now the monsoon season has also arrived in our country. When the clouds rain, they rain not only for us, but also for the generations to come! Rain water also collects in the ground, it also replenishes the water level of the ground. And that's why I consider water conservation as a form of service to the country. You too must have seen, many of us are taking this pious work as their responsibility. One such person is Satchidanand Bharti ji of Pauri Garhwal, Uttarakhand. Bharti ji is a teacher and he has imparted very good education to the people through his deeds. Today, due to his hard work, the huge water crisis in the Ufrainkhal area of ​​Pauri Garhwal has come to an end. Where people used to pine for water, today there is continuous supply of water throughout the year.
Friends, in the hills there exists a traditional method of water conservation, which is called Chalkhal. That is, it involves digging a big pit to collect water. Bharti ji also added some new methods to this tradition. He regularly got small and big ponds dug. Due to this, not only the hills of Ufrainkhal turned green, but the problem of drinking water of the people was also solved. You will be surprised to know that Bharti ji has got more than 30 thousand such water tanks constructed. 30 thousand! This monumental work of his continues even today and is inspiring many people

Friends, similarly the people of Andhav village in Banda district of UP have also made an innovative effort and have given a very interesting name to their campaign – 'Khet ka pani khet mein, gaon ka panigaonmein'. Under this campaign, high bunds have been raised in several hundred bighas of fields of the village. As a result rain water started collecting in the field, and started percolating into the ground. Now, these people are also planning to plant trees on the bunds of the fields. That is, now farmers will get all three - water, trees and money! As it is the village is getting recognized far and wide due to its good work.
Friends, taking inspiration from all of these efforts, we can also conserve water around us, in whatever way possible… we should save it. We must not to miss this crucial period of the monsoon season.
My dear countrymen, it is said in our scriptures –
"“नास्ति मूलम् अनौषधम्” " "Nasti Moolam Anoushadham"

That is, there is no such plant on earth which does not have any medicinal properties! There are many such trees and plants around us, which have amazing properties, but many times we do not even know about them! Bhai Paritosh, a friend from Nainital has also sent me a letter on the same subject. He has written that he came to know about miraculous medicinal properties of Giloy and many other plants only after the outbreak of Corona! Paritosh has also urged me to tell all the listeners of Mann Ki Baat that we should know about the flora around us, and also convey to others. In fact, this is our centuries old heritage, which we have to preserve. In this direction, Mr. Ramlotan Kushwaha ji, a friend from Satna of Madhya Pradesh, has done a very commendable job. Ramlotan ji has built a museum of indigenous plants on his farm. In this museum, he has collected hundreds of medicinal plants and seeds. And he has brought them here from far flung regions. Apart from this, he also grows many types of Indian vegetables every year. People visit this garden, this museum of Ramlotan ji, and learn a lot from it. Indeed, this is a very good experiment which can be replicated in different regions of the country. I would like that those of you who can make such an effort, should attempt it. This can also open up new sources of income for you. Another benefit will be that the identity of your area will gain wide prominence through the local medicinal plants.

My dear countrymen, a few days from now we will celebrate National Doctors Day on the 1st of July. This day is dedicated to the birth anniversary of the great doctor and statesman of the country, Dr B.C. Roy. We are all grateful for the contribution of doctors in the Corona period. Our doctors have served us without caring about their lives. Therefore, this time around National Doctors Day becomes all the more special.
Friends, Hippocrates, one of the most respected persons in the world of medicine, had said:
“Wherever the art of Medicine is loved, there is also a love of Humanity.”

Doctors are able to serve us with the power of this very love. Therefore, it is our duty to thank them with an equal measure of affection and encourage them! By the way, there are many people in our country who have come forward and worked to help the doctors. I came to know about one such attempt from Srinagar. Here a Boat Ambulance Service was started at Dal Lake. This service was started by Tariq Ahmad Patloo ji of Srinagar, who is a Houseboat Owner. He himself has also fought the battle with COVID-19 and this inspired him to start the Ambulance Service. A campaign is also underway to make people aware of this ambulance, and continuous announcements from the ambulance are being made by him. The effort is that people should wear a mask and undertake other necessary precautions too.

Friends, along with Doctors Day, Chartered Accountants Day is also celebrated on the 1st of July. A few years ago, I had asked for global level Indian audit firms as a gift from Chartered Accountants of the country. Today I want to remind them of that. Chartered Accountants can play a very worthy and positive role in bringing transparency to the economy. I extend my best wishes to all Chartered Accountants and their family members

My dear countrymen, there is one great feature of India's fight against Corona. Each and every person of the country has played their part in this fight. I have often spoken about this in ‘Mann Ki Baat’. But some people also complain that not a lot is discussed about them. Many people, whether they are bank staff, teachers, small traders or shopkeepers, people working in shops, street vendors, security watchmen, postmen and post office employees… Actually, this list is very long and everyone has played his or her part. Innumerable people have been involved with government and administration at different levels.

Friends, you have probably heard the name of Guru Prasad Mohapatra ji, who was the Secretary to the Government of India. Today in "Mann Ki Baat", I want to speak about him too. Guruprasad ji was diagnosed with Corona, he was admitted in the hospital and yet at the same time was performing his official duties too. He toiled day and night to increase the Oxygen producing capacities of the country and to ensure that Oxygen reached far flung areas. On the one hand, the affairs of the court, the pressure of the media, he kept fighting on many fronts simultaneously and did not stop working during his illness. Even after being told not to, he used to insist on joining the video conferences on oxygen. Such was his concern for his countrymen. He kept on making arrangements to deliver oxygen to the people of the country, regardless of himself being on the hospital bed. It is sad for all of us that the country has also lost this KarmaYogi ; Corona has snatched him away from us. There are countless people who have never been discussed. Our tribute to every such person would be that we follow the covid protocol fully, get our vaccinations done.

My dear countrymen, the best thing about 'Mann Ki Baat' is that you all contribute to it more than me. I saw a post on MyGov by Thiru R.Guruprasad ji from Chennai. You too will be pleased to know what he has written. He has written that he is a regular listener of the program "Mann Ki Baat". I am quoting a few lines from Guruprasad ji's post. He has written -

“Whenever you talk about Tamil Nadu, my interest increases even more.
You have discussed the greatness of Tamil language and Tamil culture, Tamil festivals and major places in Tamil Nadu.”

Guru Prasad ji further writes – “In ‘Mann Ki Baat’, you have also spoken many times about the achievements of the people of Tamil Nadu. What to say about your love for Thirukkural and your respect for Thiruvalluvar ji! That's why I have prepared an E-Book by compiling all that you have spoken about Tamil Nadu in 'Mann Ki Baat'. Will you say something about this e-book and also release it on the Namo App? Thanks!”

‘I was reading the letter of Guruprasad ji for you.’

Guruprasad ji, I am very happy to read this post of yours. Now, add another page to your E-Book -

नान तमिलकला चाराक्तिन पेरिये अभिमानी |
नान उलगतलये पलमायां तमिल मोलियन पेरिये अभिमानी |

There could definitely be fault in pronunciation but my efforts and my love will never diminish. I want to tell those who are not Tamil speaking, what I have told Guruprasad ji -

‘I am a big admirer of Tamil culture.
I am a big admirer of Tamil, the oldest language in the world.’

Friends, every Indian should cherish and feel proud that the most ancient language of the world belongs to our country. I take a lot of pride in Tamil. Guru Prasad ji, this effort of yours is going to give a new vision to me. When I do 'Mann Ki Baat', I put forth my point in a simple manner. I didn't know that this was even a part, an element of it. When you collected all our old conversations, I read it not once but twice. Guruprasad ji, I will definitely get this book of yours uploaded on the Namo App. Best wishes to you for future endeavours.

My dear countrymen, today we talked about the difficulties and precautions pertaining to Corona and also discussed many achievements of the country and countrymen. Now another big opportunity is in front of us too. 15th August is also approaching. Amrit Mahotsav of 75 years of Independence is a big inspiration for us. Let us learn to live for the country. The Struggle for Independence is the story of those who died for the country, we have to make this post-Independence time the story of those who live for the country. Our mantra should be – India First. Every decision of ours, every decision should have the basis - India First!

Friends, the country has also set many collective goals in the Amrit Mahotsav. Like, we have to revive the history related to our freedom fighters by remembering them. You will remember that in 'Mann Ki Baat', I appealed to the youth to research and write history of the freedom struggle. The motive was that young talents should come forward, young thinking, young thoughts should gain prominence, the young pen should write with new energy. I feel very happy to see that in a very short time more than two and a half thousand youth have come forward to do this work. Friends, the interesting thing is that the Struggle of the 19th - 20th century is usually talked about, but it is a matter of joy that the youth who have been born and brought up in the 21st century have taken up cudgels to bring to the forefront the history of the Freedom Struggle of 19th and 20th century. All these people have sent the full details on MyGov. These people will be writing on the freedom struggle in different languages of the country, such as Hindi – English, Tamil, Kannada, Bengali, Telugu, Marathi – Malayalam, Gujarati. Some are associated with the freedom struggle, gathering information about the places around them, while someone else is writing a book on tribal freedom fighters.This is a good start. I request all of you to join the Amrit Mahotsav, in whichever way you can. It is our good fortune that we are witness to the festival of 75 years of our Independence. Hence the next time we meet in 'Mann Ki Baat', we will talk more about preparations for the Amrit Mahotsav. May all of you stay healthy, move forward following the rules related to Corona and keep giving momentum to the country with your new efforts. With best wishes, thank you very much!

My dear countrymen, Namaskar. We are seeing how the country is fighting against Covid-19 with all her might. This has been the biggest pandemic in the last hundred years and during this very pandemic, India has confronted many a natural disaster with fortitude. Meanwhile, there were cyclone Amphan and cyclone Nisarg…many states had floods…there were many minor and major earthquakes; there were landslides. Just recently, in the past ten days, the country faced two major cyclones – cyclone Taukte on the west coast and cyclone Yaas on the east coast. Both these cyclones affected a number of States. The country and her people fought them with all their strength, ensuring minimum loss of life. We experience now that compared to earlier times, we are being able to save the lives of maximum people. Under these trying and extraordinary calamitous circumstances, people of all these cyclone affected States have displayed courage…they’ve faced this moment of crisis with immense patience and discipline. I wish to commend all citizens respectfully, wholeheartedly. People who led rescue and relief work deserve more appreciation than can be expressed. I salute all of them. The Centre, State governments and local administration have come together to face this calamity. My heart goes out to all the people who’ve lost their near and dear ones. Let us all firmly stand by those who have borne the brunt of this disaster.

My dear countrymen, however big the challenge be, India’s victory-resolve, her Vijay-Sankalp has always been equal in magnitude. Her collective strength and our spirit of service has always rescued the country from the midst of every storm. We’ve seen in the days gone by how our doctors, nurses and frontline warriors have toiled day and night without bothering about themselves, and continue to do so. Amidst all this, there indeed are people who’ve played a major role in the fight against the second wave of Corona. Many listeners of Mann Ki Baat, on NamoApp and through letters, have urged me to touch upon these warriors.

Friends, when the second wave came, the demand for oxygen surged all of a sudden…this was a very big challenge…delivering medical oxygen to remote parts of the country was indeed a huge task. If an oxygen tanker moves fast, the slightest error can lead to the risk of a big explosion. Many plants manufacturing industrial oxygen are located in the eastern parts of the country…transporting oxygen from there to other states of the country requires many days. In confronting this challenge, the country was helped by cryogenic tanker drivers, the Oxygen Express and Air Force pilots…many such people worked on a war footing, saving the lives of hundreds of thousands of people. Joining us in Mann Ki Baat today is one such friend – Shriman Dinesh Upadhyay ji, resident of Jaunpur, U.P.

Modi ji – Dinesh ji, Namaskar

Dinesh Upadhyay ji – Sir ji Pranaam.

Modi ji – First of all, I’d want you to definitely tell us something about yourself.

Dinesh ji – Sir, my name is Dinesh Babulnath Upadhyay. I am a resident of village Hasanpur, Post Jamua, District Jaunpur.

Modi ji – You are from U.P.!

Dinesh ji – Yes…Yes Sir

Modi ji – Ji

Dinesh ji – And Sir, I have a son, two daughters…also my wife and parents.

Modi ji – And what do you do?

Dinesh ji – Sir, I drive an oxygen tanker…for liquid oxygen.

Modi ji – Are the children carrying on well with their studies?

Dinesh ji – Yes Sir. They are studying. Both daughters as well as the son are studying Sir.

Modi ji – Are their online studies going on well?

Dinesh ji – Yes Sir, they are doing it well. Right now, my daughters are studying, that too online Sir. I’ve been driving an oxygen tanker for 15 – 17 years Sir.

Modi ji – Okay, you’ve been transporting oxygen for 15 – 17 years! Then you are not just a truck driver! In a way, you are engaged in saving the lives of lakhs of people.

Dinesh ji – Sir, our line of work is like that! Sir, our Company of oxygen tankers, Inox Company also takes good care of us. And wherever we deliver oxygen, it gives us a lot of happiness.

Modi ji – But during these Corona times, your responsibilities have increased a lot!

Dinesh ji – Yes Sir, it has increased a lot.

Modi ji – When you are on the driving seat of your truck, what thoughts cross your mind? Any new experience compared to earlier times? There must be a lot of pressure…a lot of stress! Concerns regarding the family, the Corona atmosphere, pressures from people, demands! What all must be happening!

Dinesh ji – Sir, that doesn’t bother us. For us, it’s just that we are fulfilling our duty…if delivering oxygen on time gives life to someone, it is a matter of great honour for us.

Modi ji – You are expressing your sentiment very well. Okay, tell us…today, during these pandemic times when people are noticing the importance of your work, which perhaps they didn’t realise earlier…has it led to a change in the way they view you and your work?

Dinesh ji – Yes Sir. Earlier, oxygen drivers like us used to be caught up in jams, somewhere or the other. But in present times, the administration has helped us a lot. And wherever we go, we feel an inner eagerness within…how soon can we reach and save people’s lives! Whether one gets to eat or not…or facing any other problem…when we reach hospital with the tanker, we see people at the hospital there gesturing at us with a V sign…people whose family members are admitted.

Modi ji – Okay, they indicate the V for victory!

Dinesh ji – Yes Sir. Some show a V, others raise a thumbs up. It gives us a lot of satisfaction…we must have done a good deed in life to get an opportunity to offer such service.

Modi ji – All your fatigue must be vanishing!

Dinesh ji – Yes…Yes Sir.

Modi ji – So, do you come home and tell your children about that?

Dinesh ji – No sir. My children stay in the village. I am here at Inox Air Products as a driver.I go home after 8-9 months.

Modi ji – So, at times, you must be talking to the children on the phone!

Dinesh ji – Yes Sir. Regularly.

Modi ji – Then they must be feeling that their father should take care of himself amidst all this!

Dinesh ji – Sir, they say, “Papa, work…but do it with along with your own safety.” And we work with safety. We have a plant in Maangaon too. Inox helps us a lot.

Modi ji – Fine. Dinesh ji, I felt really nice listening to you. And even the country will get to know how people are working in this fight against Corona. For nine odd months, you are not meeting your children and family, just to ensure that people’s lives are saved. When the country listens to this, she will feel proud that we shall win the battle, since lakhs of people like Dinesh Upadhyaya ji are persevering, leaving no stone unturned!

Dinesh ji – Sir, one day or the other, we shall certainly defeat Corona!

Modi ji – Fine Dinesh ji…your sentiment is the strength of the country. Many thanks Dinesh ji. And please convey my blessings to your children.

Dinesh ji – Shall do it Sir. Pranaam.

Modi ji – Thank you.

Dinesh ji – Pranaam, pranaam.

Modi ji – Thank you.

Friends, truly, as Dinesh ji was mentioning, when a tanker driver reaches a hospital with oxygen, he comes across as a godsent messenger. We can understand the magnitude of responsibility involved in such work…and the resultant mental pressure one undergoes.

Friends, at this very moment of challenge, to facilitate transportation of oxygen, Indian Railway too has stepped forward. Oxygen Express, oxygen rail has transported larger quantities of oxygen to all corners of the country, faster than oxygen tankers travelling by road. Mothers and sisters would be proud to hear that one oxygen express is being run fully by women. Every woman of the country will feel proud at that. Not just that, every Indian will feel proud. I have invited Shirisha Gajni, a loco pilot of Oxygen Express, to Mann Ki Baat.

Modi ji- Shirisha ji namastey!

Shirisha- Namastey sir! How are you?

Modi ji- I am very fine. Shirisha ji, I have heard that you are working as a railway pilot and I was told that your entire team of women is running this oxygen express. Shirisha ji you are doing a wonderful work. During corona times many women like you have come forward to give strength to the country to fight corona. You too are a very big example of woman power. But the country would like to know, I want to know where do you get this motivation from?

Shirisha- Sir, for me my motivation are my father – mother, sir. My father is a government employee, sir. Actually I have two elder sisters, sir. We are three members, ladies only but my father encourages us to work. My first sister is doing a government job in bank and I am settled in railways. My parents are very encouraging.

Modi ji- Ok Shirisha ji, you have served railways during normal days too. You have driven trains routinely but on the one hand there was so much demand for oxygen….you were ferrying oxygen… then it must have been a task with much responsibility; being a bit more responsible. Ferrying normal goods is a different matter, Oxygen is a very delicate thing too, what experience did you undergo?

Shirisha- I felt happy in doing this work. During oxygen special time I observed all – safety wise, formation wise and for any leakage. Next, Indian Railway too is supportive, sir. I was given green path to drive this oxygen, I reached 125 kilometres in one and a half hour with this train. Railway took this much responsibility, I also took responsibility, sir.

Modi ji- Great… Shirisha ji I congratulate you a lot and convey my special pranam to your father- mother who motivated their three daughters so much and promoted them greatly and thus encouraged them. And I feel… pranam to such parents too and to you all sisters as well who served the country like this and displayed such a spirit also. Many many thanks Shirisha ji.

Shirish- Thanks sir. Thank you, sir. I need your blessings.

Modi ji- May the blessings of All Mighty remain with you, blessings of mother-father be with you. Thanks ji.

Shirisha- Thanks sir.

Friends, just now we heard Shirisha ji. Her experiences inspire us, make us emotional too. In fact, this battle is so big… that in this like the railways our country is working through all the three ways- water, land, sky. On the one hand empty tankers are being flown to oxygen plants by Air Force planes, on the other, work on construction of new oxygen plants too is being completed. Along with that, oxygen, oxygen concentrators and cryogenic tankers from abroad also are being brought into the country. That is why, in this task Navy , Air Force, Army and our institutions like DRDO are also involved. So many of our scientists, industry experts and technicians too are working on a war footing. The countrymen are keen to know and to understand the work of all of them. That is why Group Captain Patnaik ji from the Air Force is joining us.

Modi ji- Patnaik ji, Jai Hind.

Grp. Cpt.- Sir Jai Hind. Sir I am Group Captain A.K. Patanik. Speaking from Air Force station Hindon.

Modi ji- Patnaik ji, during the war against corona you are handling a big responsibility. Going around the world to bring tankers, delivering tankers here. I would like to know as a soldier you have done a different kind of work. One has to run in warfare; today you are running to save lives. How are you feeling?

Group Captain- Sir we are fortunate to be able to help our countrymen at this moment of crisis. And these missions that have been assigned to us we are fulfilling them very well. Our training and support services that we have are assisting us fully and the best thing, Sir, is that the job satisfaction derived is of a very high level. And this is why we are able to do continuous operations.

Modi ji- Captain the efforts that you made these days… that too you had to do in very short time…How have you been placed these days?.

Group Captain- Sir, from the last one month we have been continuously lifting oxygen tankers and liquid oxygen containers from both domestic and international destinations, Sir. Sir, the Air force has completed more than about 1600 sorties and we have flown more than 3000 hours. We have completed nearly 160 international missions; due to which, from all places, oxygen tankers from domestic destinations which earlier took two to three days, now we can deliver from one place to another in two to three hours; in international missions too within 24 hours by doing continuous round the clock operations… Entire Air Force is engaged in this so that we can help the country by bringing in as many tankers as soon as possible.

Modi ji- Captain, internationally what all places did you have to run around?

Grp Cpt.- Sir, for us on short notice to Singapore, Dubai, Belgium, Germany and UK. To all these places different fleets of the Indian Air Force sir, IL-76 , C-17 and other planes had gone… C-130 which had gone by planning at very short notice. Because of our training and zeal, we were able to complete these missions timely sir.

Modi ji- See this time the country feels proud that whether it is water, land, sky our soldiers are engaged in fighting the battle against corona and captain you have fulfilled a big responsibility…many congratulations to you.

Group Captain- Sir thank you so much sir. We are trying our best. My daughter Aditi too is with me Sir.

Modi ji- That is nice!

Aditi- Namastey Modi ji

Modi ji- Namastey beti,namastey. Aditi how old are you?

Aditi- I am 12 years old and I study in class 8th.

Modi ji- So your father goes out, is in uniform!

Aditi-Yes! I feel very proud of him. Feel very proud that he is doing all this important work, helping so many people suffering from corona and bringing oxygen tankers and containers from so many countries.

Modi ji- But the daughter does miss her father so much, doesn’t she?

Aditi- Yes, I miss him a lot. Now a days he is not able to stay home much as he is going on so many international flights and delivering containers and tankers to production plants so that the people suffering from corona can get oxygen timely and their lives can be saved.

Modi ji- So beti, this work of saving lives through oxygen is now known to people in every house hold.

Aditi- Yes. 

Modi ji - When your friend circle, your fellow students learn that your father is engaged in oxygen service, they must be looking at you with great respect?

Aditi - Yes, all my friends also say that your father is doing such an important job and you must be feeling very proud and it is then I do feel extremely proud and all of my family, my maternal grandparents, paternal grandmother, all of them are very proud of my father… my mother and her doctor colleagues they are also working day and night… and all the Armed Forces, uncles in my father’s squadron, and all the forces, all of the people, the army is working quite a lot….and I am sure that with everyone's efforts, we will definitely win this battle against Corona.

Modi ji –It is said here that when a daughter speaks, Goddess Saraswati is very much present in her words and when Aditi is saying that we will definitely win, then in a way it becomes the voice of God. Ok Aditi, right now you must be studying online?

Aditi - Yes, right now all our classes are going on online and right now we are taking full precautions at home… and if one has to go out, then you must wear a double mask and everything else…we are maintaining all precautions and personal hygiene. We are observing safeguards with regards to everything.

Modi ji –Good beta, what are your hobbies? What do you like?

Aditi - My hobbies are swimming and basketball but now that has stopped a bit and during this lockdown and corona virus I have become very fond of baking and cooking and I do all the baking and cooking for my dad so when he returns after doing so much work then I make cookies and cakes for him!

Modi ji –Wah! It is really nice! Alright Beta after a long time you have got a chance to spend some time with your father, and it feels very good and I congratulate you captain and when I congratulate the captain I mean not only him but all our Forces-navy, army and air force, I salute everyone, the way they are operating cohesively! Thank you brother.

Grp. Cpt. - Thank You Sir.

PM Modi- Friends, the nation salutes these soldiers of ours, these warriors of ours for the work that they have done. Similarly, millions of people are toiling day and night. The tasks they are performing is not part of their routine work. This type of disaster has hit the world in a hundred years. We have met such a big calamity after a century, therefore, no one had any experience of this kind of work. Behind it lies the spirit of service for the country, and power of resolve. This is why the country has been able to do work that has never been done before. You can guess for yourself, in normal circumstances we used to produce 900 Metric Tonnes of liquid medical oxygen in a day. Now, it has expanded to generating more than 10 times the normal output and producing around 9500 Metric Tonnes per day. Our warriors are transporting this oxygen to far-flung corners of the country.

My dear countrymen, so many efforts were made in the country to distribute and provide oxygen, so many people came together that as a citizen, all these endeavors inspire you. Everyone has done their duty as part of a team. I have been told by Urmila ji from Bengaluru that her husband is a lab technician, and how he has been continuously performing task of testing in the midst of so many challenges.

Friends, at the beginning of Corona, there was only one testing lab in the country, but today more than two and a half thousand labs are in operation. Initially, only a few hundred tests could be conducted in a day, now more than 20 lakh tests are being carried out in a single day. So far, more than 33 crore samples have been tested in the country. This huge task is made possible only because of our colleagues like those mentioned. There are countless frontline workers engaged in the work of sample collection, going amidst infected patients, and taking their sample is an example of yeoman service. To protect themselves, these friends have to wear PPE Kit continuously even in sweltering heat. After that the sample reaches the lab. Therefore, when I was reading your suggestions and queries, I decided that these friends engaged in such services should also be discussed. We will also get to know a lot from their experiences. So now let's talk to our friend Prakash Kandpal ji who works as a lab technician in Delhi.

Modi ji - Prakash ji Namaskar

Prakash Ji - Namaskar respected Prime Minister ji

Modi ji - Prakash ji, first of all tell about yourself to all of our listeners of 'Mann Ki Baat'. How long have you been doing this work and what has been your experience during the time of Corona, because the people of the country neither get to see you on television nor appear in newspapers, even then working and living in the lab like a sage! So I would like that through your account the countrymen will also get information about how work is going on in the country.

Prakash ji - I have been working as a lab technician for the last 10 years in the hospital called Institute of Liver and Biliary Sciences, an autonomus institution, under the Government of Delhi. My experience in health sector is of 22 years. Even before ILBS, I have worked in prestigious institutions like Apollo Hospital, Rajiv Gandhi Cancer Hospital, Rotary Blood Bank, Delhi. Sir, although in all of these medical institutions I served in the blood bank department, but since 1st April, 2020 last year, I have been working in the Covid testing lab under the Virology department of ILBS.

Undoubtedly during the Covid pandemic, there was a lot of strain on all the means and resources related to health but I personally consider this phase of cataclysm as an opportunity during which the nation, humanity, society expects and hopes for display of all that more responsibility, cooperation, strength and capability from us. And sir, when according to the expectation and hope of the nation, humanity and society, we function at our optimum which is equal to a drop of water, we work according to those standards and measure upto them, then there is a feeling of pride. Sometimes when our family members are apprehensive or even a little scared, on such an occasion, I remind them that the soldiers of our country on the borders who are always away from their families protecting the country in dire and extraordinary circumstances, compared to them whatever risk we undertake is less, is very less. So they too understand this thing and in a way they also cooperate with me and they also contribute in whatever kind of cooperation there is during the time of this calamity.

Modi ji - Prakash ji, on one hand the government is advocating everyone to keep a distance –or maintain distance from each other during the Corona pandemic. And you have to be in the midst of the corona virus by being at the forefront. You have to encounter it from the front. So it is a life-threatening affair in itself, and therefore it is very natural for the family to be worried. But still, this lab technician's job is one of the common professions. And in such a pandemic, another dimension gets added to the work that you are doing. Therefore the working hours must have increased. You must be spending many an overnight in the lab. And because so many crores of people are being tested, the burden must have also increased. But for your own safety also, do you take precautions or not?

Prakash ji –Yes Sir, we do. Our ILBS lab is accredited by WHO, and thus all the protocols observed are of international standards. We follow the three-tier safety protocol with regards to our dress. We go to lab in it, and wearing it we work. And then there is a complete protocol of discarding the dress, another for labelling and also for testing! We work under these protocols. So sir, it is God’s grace that my family and most of my acquaintances are still untouched by this infection. And there is one thing that, if you are careful and observe caution you can avoid it to an extent.

Modi ji - Prakash ji, thousands of people like you have been stationed in the labs for the last one year and have been doing such arduous work, saving innumerable people, about which the nation is getting to know today! Prakash ji, through you I, thank all the members of your fraternity. I thank you wholeheartedly on behalf of the countrymen. And you stay healthy. May you and your family stay healthy. I wish you all the best.

Prakash Ji - Thank you, Prime Minister ji. I am very grateful to you for giving me this opportunity.

Mr. Modi - Thank you brother.

PM Modi: Friends, I may have conversed with Bhai Prakash ji but in way, through his words, the fragrance of service rendered by thousands of lab technicians is reaching us. In his words you not only get a glimpse of the sense of service evident in thousands and lakhs of people but we also come to realize our responsibility. The kind of hard work and commitment that our friends like Bhai Prakash ji are putting in their work, that very quantum of cooperation from them will greatly help in defeating Corona.

My dear countrymen, while at present we were discussing our 'Corona Warriors’ we have been a witness of their dedication and hard work in the last one and a half years. But there also has been a very big role in this fight displayed by many such warriors across the country. Think for yourself, our country faced such a big crisis that it affected every system of the country. The agricultural sector protected itself from this attack to a great extent. Not only did it keep itself safe, but the sector also progressed, moving forward. Do you know that even in this pandemic, our farmers have achieved record produce! The farmers produced record output and this time the country went on to procure record amount of crops. This time in many places farmers have got more than the minimum support price (MSP) for mustard. Due to the record food grain production, our country has been able to provide support to every countryman. Today, 800 million underprivileged denizens are being provided free ration in this hour of crisis. So, no such a day ever occurs in a needy home when the stove is not lit!

Friends, today the farmers of our country are doing wonders in many areas by taking advantage of the new arrangements. Take for example, the farmers of Agartala. These farmers produce very good jackfruit harvest. Anticipating their demand in the country and abroad, this time the jackfruit of farmers of Agartala was brought to Guwahati by rail. These jackfruit are now being sent to London from Guwahati. Similarly, you must have also heard the name of the Shahi Litchi of Bihar. In 2018, the Government also gave GI Tag to Shahi Litchi so that its identity would be reinforced and the farmers would get more benefits. This time the Shahi Litchi of Bihar has also been sent to London by air. From East to West, North to South our country is full of such unique flavors and products. You must definitely have heard about the mangoes of Vizianagaram in South India. Now who wouldn't like to eat this mango? Therefore, now the Kisan Rail is ferrying hundreds of tons of Vizianagaram mangoes to Delhi. The people of Delhi and North India will get to eat Vizianagaram mangoes, and the farmers of Vizianagaram will earn well. The Kisan Rail has so far transported nearly 2 lakh tonnes of produce. Now the farmers are able to send fruits, vegetables, grains to other remote parts of the country at a very low cost.

My dear countrymen, today on 30th May we are having 'Mann Ki Baat' and incidentally it also marks the completion of 7 years of the government. Over these years, the country has followed the mantra of 'Sabka-Saath, Sabka-Vikas, Sabka-Vishwas'. All of us have worked every moment with dedication in the service of the country. Many friends have sent me letters and said that in 'Mann Ki Baat', I should also discuss our mutual journey of 7 years. Friends, whatever we have accomplished in these 7 years, it has been of the country, of the countrymen. Together, we have experienced many moments of national pride in these years. When we observe that now India moves ahead not with the thought and pressure of other countries but with her own conviction, then we all feel proud. When we witness that now India gives a befitting reply to those who conspire against us, then our confidence soars. When India does not compromise on the issues of national security, when the strength of our armed forces increases, we feel that yes, we are on the right path.

Friends, I get messages and letters from countless countrymen spanning every corner of the country. Many people are thankful to the country that electricity has reached their village for the first time in 70 years, that their sons and daughters are studying in the light, under the fan. Many people say that our village too is now connected to the city by a paved road. I remember some friends from a tribal area had sent me a message that after the road was built, for the first time they felt that they too had joined the rest of the world. Similarly, someone shares the joy of opening a bank account, someone starts a new employment with the help of different schemes, then they also invite me in sharing that happiness. I keep receiving many invitations from our countrymen for the occasion of ‘GrihPravesh’ - the house warming ceremony, after receiving their home under the 'Pradhan Mantri Awas Yojana'. In these 7 years, I have been associated with a million moments of your happiness. Just a few days ago, a family from a village sent me a photo of the water tap installed in their house under the 'Jal Jeevan Mission'. They had captioned the photo ‘मेरेगाँवकीजीवनधारा’ - the lifeline of my village, there are many such families! In the 7 decades after independence, only three and a half crore rural homes of our country had water connections. However, just in the last 21 months, four and a half crore houses have been given clean water connections. Of these, 15 months were of the Corona period! A similar confidence has come to the country through the 'Ayushman Yojana'. When the poor come home healthy with free treatment, they feel that they have got a new life. They feel confident that the country stands by them. With the blessing of such families, the blessings of crores of mothers, our country is moving towards development with strength.

Friends, in these 7 years, India has worked to show the world a new direction in digital transactions. Today, you can make digital payments with absolute ease at any place; it is proving very useful even in this time of Corona. Today, the seriousness and awareness of the countrymen towards cleanliness is increasing. We are also launching record satellites and constructing record roads too. In these 7 years, many old contestations of the country have also been resolved with complete peace and harmony. A new confidence of peace and development has arisen from the northeast to Kashmir. Friends, have you thought all such work which could not be achieved even in decades, how were they done in these 7 years? All this was possible because in these 7 years, more than as the Government or as the people, we worked together as one country. We worked as a team. We worked as Team India. Every citizen has tried to take a few steps forward in advancing the country. Yes! Where there are successes, there are also trials. In these 7 years together, we have overcome many difficult tests as well, and each time we have all emerged stronger. In the form of the Corona pandemic, we are being continuously put to test. This is a crisis that has plagued the whole world, so many people have lost their loved ones. Even big countries were not spared from its devastation. In the midst of this pandemic, India is moving forward with the resolve of ‘सेवा और सहयोग’- 'service and cooperation'. In the first wave, we fought courageously; this time too India will be victorious in the ongoing fight against the virus. Be it ‘दो गज की दूरी’ social distancing, rules related to masks or vaccines, there should be no letup in our efforts. This indeed is the path to our victory. Next time when we meet in Mann Ki Baat, we will talk about many more inspiring examples of countrymen and discuss new topics. Do continue to keep sending me your suggestions. May all of you stay healthy, keep the country moving forward in this manner. Many many thanks!

My dear countrymen, Namaskar. Today, I am expressing Mann ki Baat at a time when Corona is testing our patience; it is testing the limits of all of us at enduring misery. Many of our near and dear ones have left us untimely. After successfully confronting the first wave of Corona, the country was full of enthusiasm, full of self-confidence, but this storm has shaken the country.

Friends, in the days gone by, to tide over this crisis, I had long deliberations with experts from myriad sectors. People from our Pharma industry, vaccine manufacturers, those connected with oxygen production, experts from the medical field have put forth their valuable suggestions to the government. This time, for emerging victorious in this battle, we have to accord priority to expert and scientific advice. The Government of India is applying its entire might to give a fillip to the endeavours of State Governments. The State Governments too are trying their best to fulfill their responsibilities.

Friends, presently, the country’s doctors and health workers are waging a colossal battle against Corona. Over the past one year, they have undergone varied experiences. Joining us, at the moment, is the well known Dr Shashank Joshi ji from Mumbai.

Dr Shashank ji has immense grassroot level experience in the field of treatment of Corona and allied research. He has also been the Dean of the Indian College of Physicians. Let’s speak to Dr Shashank.

PM – Namaskar Dr Shashank ji

Dr Shashank – Namaskar Sir

PM – Just recently had got an opportunity to speak to you. I had liked the clarity in your thoughts. I felt all citizens of the country should know about your thoughts. From what we used to hear, I present it before you in the form of a question. Dr Shashank, all of you are deeply involved at the moment in saving lives, day and night…first of all, I’d like you to tell people about the Second Wave; how different it is medically, what precautions are necessary

Dr Shashank – Thank you Sir. This second deluge that has come in rapidly. This virus is faster moving than the first wave. But the good thing is that the recovery rate is higher and mortality rate pretty low. There are 2 – 3 differences here. The first is – to an extent, it has been observed in youth and children too. And the symptoms…like the earlier one…breathlessness, dry cough, fever…all these are there…along with it, loss of smell and taste are also there. And people are a bit scared. There is absolutely no need of being scared. 80 to 90 percent people do not show any of these symptoms. What they call Mutation – there’s no need to be afraid of that. These mutations keep on happening…the way we change our clothes, the virus keeps changing its colours…hence there is nothing to fear and we shall overcome this wave too. Waves keep coming and going, the virus keeps coming and going…these are the various symptoms and we have to be alert medically. Covid has a 14 to 21 day’s timetable, in which we should avail of the Doctor’s advice.

PM – Dr Shashank, the analysis that you mentioned is interesting for me too. I have received many letters containing numerous apprehensions of people regarding treatment…the demand for certain medicines is very high…that’s why I want you to tell people about the treatment of Covid, as well.

Dr Shashank – Yes Sir. People start clinical treatment very late…in the belief that the illness will subside on its own…they believe in what they keep watching on their Mobile feeds. If they abide by information provided by the government, they will not face these difficulties. In Covid, the clinical treatment protocol has magnitude of three types – light or mild Covid, medium or moderate Covid and intense, what is called severe Covid. In the case of mild Covid, we do oxygen monitoring, pulse monitoring and fever monitoring. If the fever rises, sometimes we use medicines like paracetamol…and one should consult a Doctor. In the case of moderate or severe Covid, it is extremely important to contact the Doctor. Correct and inexpensive medicines are available. Steroids can save life…inhalers can be given, tablets can be given. And along with that, oxygen has to be administered…there are many simple treatments available. But often what is happening is – there is a new experimental medicine called Remdesivir. But one thing about this medicine is that one has to stay 2 – 3 days lesser in the hospital and it aids in clinical recovery. And this medicine too works only when it is taken in the first 9-10 days…and it is to be taken only for five days. The way people are running after Remdesivir…they should stop doing that. This medicine has a limited role…it should be taken only when people are put on oxygen in a hospital, strictly as per the Doctor’s advice. It is important for all people to understand this. If we do PRANAYAM, our lungs will expand a bit. And there’s an injection available for thinning blood…it is called Heparin. If these simple medicines are given, 98% people recover. So, staying positive is very important. It is imperative that treatment protocol is as per the Doctor’s advice. And it is not at all required to run after all these expensive medications. Sir, we have excellent treatments, we have oxygen, we have ventilator facilities…we have everything Sir. Whenever this medicine is available, it should be given only to appropriate people. On this, many myths are doing the rounds. Sir, I want to clarify that we have the world’s best treatment available…you will see that India has the best recovery rate. If you compare Europe, America, our patients are recovering through our treatment protocols.

PM – Dr Shashank, many thanks to you. The pieces of information that Dr Shashank gave us are very important and useful for all of us.

Friends, I urge all of you…if you need any information, if you have any apprehension, get the information only from the correct source. You can consult your family doctor or doctors in the neighbourhood on the phone. I am noticing that many of our doctors are taking upon themselves this responsibility, on their own. Many doctors are providing information to people through social media. They are counseling on phone and WhatsApp. Many hospitals have websites where information is available…there you can seek advice of doctors too. This is commendable.

Joining me is Dr Naveed Nazeer Shah from Srinagar. Dr Naveed is a professor at a Government Medical College in Srinagar. Naveed ji has cured many a Corona patient under his supervision. In this holy month of Ramzan, Dr Naveed is performing his duty and has also taken out time to talk to us. Come, let’s speak to him.

PM – Naveed ji namaskar

Dr Naveed – Namaskar Sir

PM – Dr Naveed, during these difficult times, our listeners of Mann ki Baat have raised the question of Panic Management. Through your experience, what will you answer them?

Dr Naveed – See, when Corona began, the first hospital to be designated as Covid Hospital was our City Hospital, which comes under a medical college. The atmosphere then was that of fear. At least in people, it was so. They used to feel that perhaps, if a person contracts Covid, it would be taken as a Death Sentence. And amidst that, the doctors and paramedical staff working at our hospital also underwent that sense of fear…how will we face these patients…aren’t we at a risk of contracting the infection! But as time passed, we too observed that if we wear protective gear fully, abide by precautions colllectively; we too, including our staff can stay safe. As time passed by, we kept on noticing that some patients or people who were ill were asymptomatic, who displayed no symptoms of the infection. We saw that close to 90-95% of the patients are those who recover without in-medication…thus, with the passage of time, the fear of corona in the minds of people largely reduced. Today what we refer to as the Second Wave that has come in this time…there is no need to panic this time around too. Amidst this occurrence too, if we adhere to the protective measures, such as wearing masks, using hand sanitizers…beyond that, if we maintain physical distance and avoid social gathering, we can carry on with our daily work and keep ourselves protected from this infection too.

Modi ji- Dr. Naveed people have many questions regarding the vaccine too, like how much protection we will get from the vaccine, how assured we can feel after the vaccine? Tell us something about this; listeners will be greatly benefitted.

Dr. Naveed- From the time since the corona infection has surfaced before us, till today, we don’t have any effective treatment available…we can fight this disease with only two things -one is protective measures … and we have already been saying that if we get some effective vaccine we can overcome this disease. Our country presently has two vaccines available Covaccine and Covishield which have been made here itself. Other companies too who have done their trials have found that its efficacy is more than 60%. And if we talk of Jammu Kashmir, till now, 15 to 16 lakh people have taken the vaccine. Yes, quite a few misconceptions or myths about this have come up on social media enumerating the side effects … till now, in our place, no side effects have been found in vaccines that have been administered. Only things that are routinely associated with every vaccine – someone getting fever, ache in the entire body or getting pain locally where injection is applied- we have seen such side effects in all patients ;we have not seen any gross adverse effect. And yes , secondly,some people had the apprehension that after vaccination, that is on getting the vaccine, some people got positive. In this, companies themselves have given guidelines that if someone is vaccinated, they may have infection, they can get positive. But the severity of the disease, that is its intensity in such patients will not be so much, that is, they may get positive but the disease can not prove to be fatal in them. So we should remove from our mind such misconception about the vaccine. Whosoever’s turn comes…Because from 1st May, vaccine administration programme for all those above 18 years in the entire country will begin, it is an appeal to the people that come and get vaccinated and protect yourselves and overall, our society and our community will be protected from Covid 19 infection.

Modi ji- Dr Naveed many many thanks to you, and best wishes to you for the pious month of Ramazan.

Dr. Naveed- Many many thanks.

Modi ji: Friends, in this period of Corona crisis, all are getting aware of the importance of vaccine … so it is my appeal that don’t get swayed by any rumour about the vaccine. You all must be knowing that people above 45 years of age can benefit from the free vaccine that has been sent to all state governments by the government of India. Now from 1st May onwards ,the vaccine is going to be made available for every person above 18 years in the country. Now the Corporate Sector, companies too will be able to participate in the programme of administering vaccine to their employees. I also want to say that the programme of free vaccine by the government of India that is going on now will continue further too. I appeal also to the states to extend the benefit of this free vaccine campaign of government of India to maximum number of the people of their state.
Friends, we all know how difficult mentally it is to take care of ourselves, our family during disease. But our nursing staff in hospitals has to do this very job continuously, with so many patients at the same time. This sense of service is a great strength of our society. Only a nurse can tell properly about the service and hard work of the nursing staff. That is why, in Mann Ki Baat, I have invited sister Bhavana Dhruv ji who is providing her services at B R Ambedkar Medical College in Raipur. She is taking care of several Corona patients. Come , let us talk to her.

Modi ji- Namaskaar Bhavana ji!

Bhavana-Respected Prime Minister ji, Namaskar!

Modi ji- Bhavana ji…

Bhavana- Yes sir

Modi ji- Do tell the audience of Mann Ki Baat how you have so many responsibilities in family, so much multitasking and yet, along with that, you are working with Corona patients. The experience that you have with Corona patients, people of the country would definitely like to hear that because sisters, nurses are closest to the patient for the longest duration, so they can understand every aspect in great detail…please tell us.

Bhavana- Yes Sir… my total experience in COVID is 2 months. We do our duties for 14 days and after that we are given rest. Then after 2 months our Covid duties are repeated sir. When I was put on Covid duty for the first time, first of all I shared this Covid duty part with my family members. This was in May. And as I shared this, all got scared, worried … they started telling me that I should work with care…it was an emotional situation Sir. When my daughter asked me, “Mamma you are going for Covid duty?”… it was a very emotional moment for me. But when I went near a Covid patient, I had left a responsibility at home. And when I met Covid patients Sir, they were much more frightened than them. All the patients were so frightened by the name Covid that they were not able to understand what was happening to them or what we would do further. To remove their fear we gave them a very healthy environment. When we were told to do COVID duty, first of all, we were asked to wear a PPE Kit, which is quite difficult… to do duty with the PPE Kit on. Sir this was very tough for us …in 2 months duty, I have worked everywhere …14- 14 days duty in wards, in ICU, in Isolation.

Modi ji- That means, in all, you have been doing this very work for the past one year.

Bhavana- Yes Sir; before going there I did not know who my colleagues were. I worked as a team member… whatever problem they had… I shared, I came to know about the patients and removed their stigma, there were many people who were frightened of even the name of Covid. They showed all symptoms… when we used to take their history, but because of fear they wouldn’t be able to get their test done, then we would counsel them … and Sir when severity would increase, by then their lungs would have already been infected…by the time they came they would need ICU by then and with them their entire family would come. So I have seen 1-2 such cases sir and not just that …I have worked with all age groups. In that were small kids, ladies, men, senior citizens… all kinds of patients sir. When we talked to them they said that they did not come because of fear, we got the same answer from all. Then we counselled them Sir, that there is nothing to fear, just follow us … we will support you … follow whatever protocol is there. We could do only this much for them.

Modi ji- Bhavana ji, I felt nice talking to you, you have given me quite good information. You have shared by your experience, definitely this will send a message of positivity to the countrymen. Many many thanks to you Bhavana ji.
Bhavan- Thank you so much sir…thank you so much….Jain Hind sir.

Modi ji- Jai Hind!

Hundreds of thousands of brothers and sisters like Bhavana Ji and countless others from Nursing Staff are performing their duties exemplarily. This is a big inspiration for all of us. Pay special attention to your health as well. Take care of your family too.

Friends, Sister Surekha ji is now connected with us from Bengaluru at this time. Surekha Ji is Senior Nursing Officer in K.C. Jindal Hospital. Come let us get to know about her experiences also -

Modi ji: Namaste Surekha ji!

Surekha: - I am really proud and honored sir to speak to prime minister of our country.

Modi Ji:- Surekha ji...You along with all fellow nurses and hospital staff are doing excellent work. India is thankful to you all. What is your message for the citizens in this fight against COVID-19.

Surekha:- Yes sir... Being a responsible citizen I would really like to tell something like please be humble to your neighbors and early testing and proper tracking help us to reduce the mortality rate and moreover please if you find any symptoms isolate yourself and consult nearby doctors and get treated as early as possible. So, community need to know awareness about this disease and be positive, don’t be panic and don’t be stressed out. It worsens the condition of the patient. We are thankful to our Government proud to have a vaccine also and I am already vaccinated with my own experience I wanted to tell the citizens of India, no vaccine provides 100% protection immediately. It takes time to build immunity. Please don’t be scared to get vaccinated. Please vaccinate yourself; there is a minimal side effects and I want to deliver the message like, stay at home, stay healthy, avoid contact with the people who are sick and avoid touching the nose, eyes and mouth unnecessarily. Please practice physically distancing, wear mask properly, wash your hands regularly and home remedies you can practice in the house. Please drink ayurvedic kaadha(आयुर्वेदिककाढ़ा), take steam inhalation and mouth gargling everyday and breathing exercise also you can do it. And one more thing last and not the least please have a sympathy towards frontline workers and professionals. We need your support and co-operation. We will fight together. We will get through with the pandemic. This is what my message to the people sir.

Modi ji:- Thank you surekha ji.

Surekha:- Thank you sir.

Surekha ji, indeed, you are holding fort in a very difficult time. Take care of yourself! I wish the very best for your family. I will also urge the people of the country, as Bhavna Ji, Surekha ji, have narrated from their experiences. Positive Spirit is imperative to fight Corona and the countrymen have to maintain the very same positive spirit.

My dear friends, along with Doctors and Nursing Staff, at the moment frontline Workers like Lab-Technicians and Ambulance Drivers are also working in a godlike manner ! When an Ambulance reaches a patient, the family feels as if an angel has visited them in form of an Ambulance Driver! The country must know about all the services rendered by them & about their experiences! I have one such gentleman with me right now - Mr. Prem Verma ji, who is an Ambulance Driver. As his name denotes, Prem Verma ji does his work, his duty, with full love and dedication. Come! Let’s talk to him -

Modi ji - Namaste Prem ji |

Prem ji - Namaste sir ji |

Mr. Modi - Bhai! Prem |

Prem ji - yes sir.

Modi ji – About your work.

Prem ji - yes

Modi ji – Do tell us in detail. Also tell us about your experiences.

Prem ji - I am on the post of driver and as soon as Control gives us a call on a tab… We respond to the call that comes from 102 and head towards the patient. We go to the patient and for the last two years we are continuing this work. We wear our kit, wearing our gloves & mask, reach the patient and wherever they ask us to drop, in whichever hospital, we drop them as soon as possible.

Modi ji - You must have had both doses of vaccine?

Prem ji - Absolutely sir.

Modi ji - Then what is your message for others to get vaccinated?

Prem ji - Sir Absolutely | Everyone should get this dose and it is good for the family as well. Now my mom insists that I quit this job. I told her- mother, if I too leave the job and sit idle, then who will carry these patients? Because everyone is deserting, leaving behind their jobs in this period of corona! Everyone is leaving the job. Mom tells me to leave that job. I said no mom, I will not leave the job!

Modi ji – Prem Ji do not hurt mother. Try to convince your mother.

Prem ji - yes

Modi ji - But this thing you told about your mother?

Prem ji - Yes.

Modi ji - It is very touching.

Prem ji - Yes.

Modi ji - To your mother too.

Prem ji - Yes.

Modi ji - Do convey my pranam.

Prem ji - Absolutely

Mr. Modi – And Yes?

Prem ji – yes Sir

Modi ji - and Prem ji through you

Prem ji - yes

Modi ji – These drivers running our ambulance service too

Prem ji - yes

Modi ji - How much risk you all taking at your jobs!

Prem ji - yes

Modi ji - and what does everyone's mother think?

Prem ji - Absolutely sir

Modi ji - When this conversation will reach the audience

Prem ji - yes

Modi ji - I definitely believe that it will touch their hearts too!

Prem ji - yes

Modi ji - thank you very much, Prem ji. In a way, you are an example of what we call the flow of the Ganges of love!

Prem ji - Thank you sir

Modi ji - thanks bhaiyya!

Prem ji - Thank you.

Friends, Prem Verma ji and thousands of people like him today are serving the people by putting their own lives at stake! Ambulance Drivers have also contributed a lot to all the lives that have been saved in this fight against Corona. Premji, I commend you and all your colleagues across the country. keep reaching on time, keep saving lives!

My dear countrymen, it is true that many people are getting infected with Corona. However, the number of people recovering from Corona is equally high. Preeti Chaturvedi of Gurugram has also recently defeated Corona. Preeti ji is joining us in 'Mann Ki Baat'. Her experiences will be of immense benefit for all of us.

Modi ji : Preeti ji, Namaste

Preeti ji : Namaste Sir. How are you doing?

Modi ji : I am fine . First of all, as for Covid19

Preeti ji : Ji

Modi ji : you successfully overcame it

Preeti ji : Ji

Modi ji : I would like to appreciate you for that.

Preeti ji : Thank you so much Sir

Modi ji : I wish for the faster recovery of your health

Preeti ji : Ji thank you Sir

Modi ji : Preeti ji

Preeti ji : Yes Sir

Modi ji : Is it just you who got infected in the current wave or have other members of your family been affected by it too?

Preeti ji : No no Sir, it was just me

Modi ji : God has been kind. Well, I would like

Preeti ji : Yes Sir

Modi ji : That you share some experiences of the state of your suffering … then, perhaps those listening in right now may also get guidance on how to handle themselves at such a time.

Preeti ji : Sure Sir. In the initial stage, I got extremely lethargic and after that there was a slight soreness of the throat. I felt that these were symptoms and so I got myself tested. On the second day, as soon as the report came in and I was diagnosed positive, I quarantined myself. I isolated myself in a room and consulted with doctors. I started the prescribed medication .

Modi ji : So your family was saved due to quick action on your part.

Preeti ji : Yes Sir. They got tested later too.Everyone else was negative. I was the only positive. Prior to that, I had isolated myself inside a room. After keeping all my necessities, I locked myself in the room. And along with that, I again started medication with the doctor. Sir, along with medication, I started yoga &Ayurvedic.Along with that I also started taking kadha, decoction. In order to boost my immunity Sir, in the day, whenever I used to take my food, I took healthy food, which was a protein rich diet. I took a lot of fluid, I gargled , inhaled steam and took hot water. I incorporated all of this as part of my daily routine. And Sir, I would like to say that these days, the most important thing is … one shouldn’t get worried at all. One has to remain mentally strong and for me, yoga and breathing exercise helped and I felt better doing them.

Modi ji : Yes. Preeti ji, now that your process is complete, you have come out of the crisis

Preeti ji : Yes Sir

Modi ji : You have tested negative too…

Preeti ji : Yes Sir

Modi ji : So what are you doing right now to take care of your health?

Preeti ji : Sir, I have not stopped doing Yoga

Modi ji : Ok

Preeti ji : I am still taking decoction and to boost my immunity, I am eating good, healthy food.

Modi ji : Yes

Preeti ji : I used to earlier neglect my own self but now I pay a lot of attention to my own being.

Modi ji : Thank you Preeti ji

Preeti ji : Thank you so much Sir.

Modi ji : I think the information you shared will help a lot of people. May you stay healthy; may your family members stay healthy, I wish you all the best.

My dear countrymen, today, our personnel from the medical field, frontline workers are all endeavouring 24x7 in service work. Similarly, other people of the society also are not lagging behind at this time. The country is once again united and fighting against Corona. These days, I see that someone is delivering medicines to families living in quarantine, someone is sending vegetables, milk, fruits etc. Someone is offering free ambulance services to patients. Even in such challenging times, in different corners of the country, voluntary organizations are coming forward and trying to do whatever they can to help others. This time, new awareness is also being seen in the villages. By strictly following the Covid rules, people are protecting their village from the corona, proper arrangements are also being made for those who are coming from outside. Many young people have also come forward in the cities, working together with the local residents, in order to prevent the rise of Corona cases in their area. Meaning, on the one hand, the country is working day and night for hospitals, ventilators and medicines and on the other hand, the countrymen are also fighting the challenge of Corona with a lot of heart. This resolve gives us so much strength, so much confidence. Whatever efforts are being made are of great service to the society. They strengthen the power of society.

My dear countrymen, today we kept the entire conversation of 'Mann Ki Baat' focused on the corona pandemic, because, today, our biggest priority is to defeat this disease. Today is also Bhagwan Mahavir Jayanti. On this occasion, I convey my good wishes to all the countrymen. The messages of Bhagwan Mahavir inspire us towards perseverance and self-restraint. The holy month of Ramzan is also going on. There is also Buddha Purnima ahead. There is also the 400th Prakash Parv of Guru Tegh Bahadur ji. A landmark day ahead is PochisheBoishak - Tagore Jayanti. All these inspire us to perform our duties. As a citizen, the more we perform our duties with efficiency in our lives, the faster we will move on the path of the future, free from crisis. With this wish, I once again urge all of you to get vaccinated and we also have to take full care. ‘Dawaibhi, Kadaibhi’ - Get vaccinated and maintain all precautions. Never forget this mantra. We will soon prevail together over this calamity. With this belief, I thank you all very much. Namaskar!

My dear countrymen, Namaskar. This time when I was perusing the letters, comments; the varied inputs that keep pouring in for Mann ki Baat, many people recalled a very important point. On MyGov, Aryan Shri – Anup Rao from Bengaluru, Devesh from Noida, Sujeet from Thane – all of them said – Modi ji, this time, it’s the 75th episode of Mann ki Baat; congratulations for that. I express my gratitude to you for following Mann ki Baat so minutely; for staying connected as well. For me, it’s a matter of deep pride; it’s a matter of joy. From my side, it’s of course THANKS to you; I also express thanks to all the listeners of Mann ki Baat, since this journey just wouldn’t have been possible without your support. It seems like just yesterday when we had embarked upon this journey of thoughts and ideas. Then, on the 3rd of October, 2014, it was the pious occasion of Vijayadashmi; look at the coincidence – today it is Holika Dahan. ‘May one lamp light another, thus illuminating the Nation’ – treading along this sentiment, we’ve traversed this way. We spoke to people across each and every corner of the country and learnt about their extraordinary work. You too must have experienced that even in the remotest corners of our country, there lies vast, unparalleled potential – myriad gems are being nurtured, ensconced in the lap of Mother India. Well for me, it has been a phenomenal experience in itself to watch society, know about society, realizing her strength. During these 75 episodes, one went through a multitude of subjects. At times, there was reference to rivers; at other times the peaks of the Himalayas were touched upon…sometimes matters pertaining to deserts; at other times taking up natural disasters…sometimes soaking in innumerable stories on service to humanity…in some, inventions in technology; in others, the story of an experience of doing something novel in an unknown corner! You see, whether it’s about sanitation or a discussion on conserving our heritage; and not just that, reference to making toys, what is it that was not there? Perhaps, the sheer number of topics that we touched upon would turn out to be countless! During all this, from time to time, we paid tributes to great luminaries whose contribution in the building of India has been unparalleled; we learnt about them. We also spoke on many global matters; we’ve tried to derive inspiration from them. There were many points that you told me; you gave me many ideas. In a way, in this ‘Vichar Yatra’, journey of thought and idea, you kept walking together, kept connecting, adding something new throughout. During this 75th episode, at the outset, I express my heartfelt thanks to each and every listener of Mann ki Baat for making it a success, enriching it and staying connected.

My dear countrymen, you see how big a pleasant coincidence it is that today I got an opportunity to express my 75th Mann ki Baat! This very month is the one that marks the commencement of ‘Amrit Mahotsav’ of the 75 years of Independence. ‘Amrit Mahotsav’ had begun from the day of Dandi Yatra and will continue till the 15th of August, 2023. Programmes in connection with Amrit Mahotsav are being held throughout the country consistently; people are sharing information and pictures of these programmes from a multitude of places. Naveen from Jharkhand has sent me a message on NamoApp, along with some such pictures. He has written that he watched programmes on Amrit Mahotsav and decided that he would visit at least ten places connected with the Freedom Struggle. The first name on his list is that of the birthplace of Bhagwan Birsa Munda. Naveen has written that he will disseminate stories of the tribal freedom fighters of Jharkhand to other parts of the country. Bhai Naveen, I congratulate you on your thought.

Friends, be it the struggle saga of a freedom fighter; be it the history of a place or any cultural story from the country, you can bring it to the fore during Amrit Mahotsav; you can become a means to connect the countrymen with it. You will see – by and by, Amrit Mahotsav will be filled up with similar inspiring drops of nectar…and then the elixir that will flow will inspire us till a hundred years of the Independence of India…it will elevate the country to newer heights, begetting a fervor to do something or the other for the country. In the struggle for freedom, our fighters underwent innumerable hardships since they considered sacrifice for the sake of the country as their duty. May the immortal saga of their sacrifice, ‘Tyaag’ and ‘Balidan’ continuously inspire us towards the path of duty. And as Bhagwan Krishna has said in the Gita, “Niyatam Kuru Karma Twam Karma Jyaayo Hyakarmanah| Along the same sentiment, may all of us fulfill our assigned duties faithfully. And the Amrit Mahotsav of our freedom implies that we make new resolves….and to realize those resolves, we persevere wholeheartedly with due diligence…and resolves should be such that are meant for welfare of society, for the good of the country, for a bright future for India…resolves should be such in which the self assumes one responsibility or the other...intertwined with one’s own duty. I do believe we possess this golden opportunity to embody, live the Gita.

My dear countrymen, last year it was this very month of March when the country heard the term ‘Janata Curfew’for the first time. Just have a look at the experience of the might of the great Praja, people of this great country…Janata Curfew had become a bewilderment to the entire world. It was an unprecedented example of discipline; generations to come will certainly feel proud at that. Similarly, expressing honour, respect for our Corona Warriors, ringing Thaalis, applauding, lighting a lamp! You cannot imagine how much it had touched the hearts of Corona Warriors…and that is the very reason they resolutely held on the whole year, without tiring, without halting. Steadfastly, they endured to save the life of each and every citizen of the country. Last year, around this time, the question that was looming was...by when would the corona vaccine come! Friends, it’s a matter of honour for everyone that today, India is running the world’s largest vaccination programme. Pushpa Shukla ji from Bhubaneshwar has written to me about photographs of the vaccination programme. She urges that I should discuss in Mann ki Baat the enthusiasm visible in the elderly of the household regarding the vaccine. Friends, it is right, as well…we are getting to hear such news from all corners of the country; we are seeing such pictures that touch our hearts. 109 year old elderly mother from Jaunpur UP, Ram Dulaiya ji has taken the vaccination; similarly 107 year old Kewal Krishna ji in Delhi has taken the dose of the vaccine. 100 year old Jai Chaudhary from Hyderabad has taken the vaccine and it’s an appeal to all to take the vaccine. I am observing on Twitter -Facebook how after getting the vaccine for the elderly of their homes people are uploading their pictures. A youth Anandan Nair from Kerala in fact has given a new term to this- ‘Vaccine service’. Similar messages have been sent by Shivani from Delhi, Himanshu from Himachal and many other youths. I appreciate these thoughts of all you listeners. Amidst all these, do remember the mantra to fight corona- dawaayi bhi kadaayibhi. It is not that I have to just say; we have to live too, speak too, tell too and keep making people committed to ‘dawayi bhi kadayee bhi’ too.

My dear countrymen, today I have to thank Soumya ji who lives in Indore. She has drawn my attention to a subject and urged me to mention it in ‘Man kiBaat’. This subject is – the new record of Indian cricketer Mitaali Raaj. Recently Mitaali Raaj ji has become the first Indian woman cricketer to have made ten thousand runs. Many congratulations to her on this achievement. She also is the only international woman player to score seven thousand runs in one day internationals. Her contribution in the field of women’s cricket is fabulous. Mitali Raj ji has inspired millions during her more than two decades long career. The story of her perseverance and success is an inspiration not just for women cricketers but for men cricketers too.
Friends, it is interesting… in the month of March itself, when we were celebrating women’s day, many women players secured records and medals in their name. India bagged the top position during the ISSF World Cup shooting organised at Delhi. India also topped the Gold Medals tally. This was possible because of the fabulous display by Indian women and men shooters. Meanwhile P V Sindhu ji has won the Silver Medal in the BWF Swiss Open Super 300 Tournament. Today, from education to entrepreneurship, armed forces to science and technology, the country’s daughters are making a distinct mark everywhere. I am especially happy that daughters are making a new place for themselves in sports. Sports is coming up as a preferred choice in professional choices.

My dear countrymen, do you remember the Maritime India Summit held sometime ago? Do you remember what I had said at this summit? Naturally, so many programmes keep happening, so many things get said, how does one remember all and how does one pay attention either… naturally! But I felt nice that Guru Prasad ji carried forward one of my requests with interest. At this summit, I had talked of developing tourism facilities around the light house complexes in the country. Guru Prasad ji has shared experiences of his travel in 2019 to two light houses- Chennai light house and Mahabalipuram light house. He has shared very interesting facts which will astonish even the listeners of ‘Man kiBaat’. For example, Chennai light house is one of those select light houses of the world which have elevators. Not only this, it is also the only light house in India which is within the city limits. It has solar panels too for electricity. Guru Prasad ji also talked about the heritage Museum of the light house, which brings forth the history of marine navigation. Giant wicks of oil lamps, kerosene lights, petroleum vapour, and electric lamps that were used in olden times are exhibited at the museum. Guru Prasad ji has also written in detail about the oldest light house of India- Mahabalipuram light house. He says that beside this light house there is the ‘Ulkaneshwar’ temple built hundreds of years ago by Pallava king MahendraVerman First.

Friends, I have talked of different aspects of tourism several times during ‘Man ki Baat’, but these light houses are unique in terms of tourism. Because of their grand structures light houses have always been centres of attraction for people. To promote tourism 71 light houses have been identified in India too. In all these light houses, depending on their capacities, museums, amphi-theatres, open air theatres, cafeterias, children’s parks, eco friendly cottages and landscaping will be built. By the way, as we are talking of light houses I would also like to tell you about a unique light house. This light house is at a place called Jinjhuwada in Surendra Nagar district of Gujarat. Do you know why this light house is special? It is special, because now the sea coast is more than a hundred kilometers away from where this light house is. You will find such stones too in this village which tell us that there must have been a busy harbour here in the past. That means, earlier the coastline was up to Jinjhuwada. Advancing, receding, moving back, retreating so far away of the sea is also a feature of it. This month it is going to be 10 years since the horrifying tsunami that hit Japan. Thousands of people had lost their lives to this tsunami. A similar tsunami had hit India in 2004. During the tsunami we lost 14 of our employees working at our light house; they were on duty at the light houses in Andaman Nicobar and Tamilnadu. I pay respectful homage to these hard working light keepers of ours and have high regard for their work.

Dear countrymen, novelty, modernization is essential in all fields of life, otherwise it becomes a burden at times. Modernization in the field of Indian agriculture is the need of the hour. It is already late. We have already lost a lot of time. Adopting new alternatives, new innovations, along with traditional farming, are equally important to create new opportunities for employment in the agriculture sector; to increase the income of farmers. The country has experienced it during the white revolution. Now bee farming is emerging as a similar alternative. Bee farming is becoming the foundation of a honey revolution or sweet revolution in the country. Farmers, in large numbers, of farmers are associating with it; innovating.

Just as a village Gurdum in Darjeeling, West Bengal. There are steep mountains, geographical problems, and yet, people here started the work of honey bee farming, and today, there is a sizeable demand for honey harvested at this place. This is also increasing the income of farmers. The natural organic honey of the Sunderbans areas of West Bengal is in great demand in our country and the world. I also have had one such personal experience in Gujarat. An event was organized in the year 2016 in Banaskantha, Gujarat. In that programme, I had told the people that there were so many possibilities here… why not Banaskantha and the farmers here write a new chapter of the sweet revolution? You will be happy to know that in such a short time, Banaskantha has become a major centre for honey production. Today, farmers of Banaskantha are earning lakhs of rupees annually through honey.

There is a similar example too from Yamuna Nagar, Haryana. In Yamuna Nagar, farmers are producing several hundred tons of honey annually, enhancing their income by doing bee farming. The result of this hard work of the farmers is that the production of honey in the country is continuously increasing, and annually, nearly 1.25 lakh tons isproduced, and out of this produce a large quantity of honey is also being exported to foreign countries.

Friends, Honey Bee Farming do not lead to income solely from honey, but bee wax is also a very big source of income. There is demand for bee wax in everything…pharmaceutical, food, textile and cosmetic industries Our country currently imports bee wax, but, our farmers are now rapidly transforming this situation…that is, in a way contributing in the ‘Atmanirbhar Bharat’ campaign. Today the whole world is looking at Ayurveda and Natural Health Products. In such a situation, the demand for honey is increasing even more rapidly. I wish more and more farmers of our country to join bee farming along with their farming. This will lead to an increase in the income of the farmers too and will also sweeten their lives!

My dear countrymen, World Sparrow Day was celebrated just a few days ago. Sparrow that is Goraiya, at places is also known as chakali, or it is also called chimni, or ghanchirika. Earlier, Goraiya would be found chirping on the boundaries of the walls of our houses or the neighbouing trees. But now people recollect Goraiya by telling you that last they had seen Goraiya was many years ago! Today we are required to make efforts to save it. My friend hailing from Benaras, Indrapal Singh Batra has initiated a novel effort in this direction
that I would like to certainly tell this to the listeners of Mann Ki Baat. Batra Ji has turned his own house into home for the Goraiya. He got such wooden nests made in his house where the Goraiya could dwell easily. Today many homes in Benaras are joining this campaign. This has led to creating a wonderful natural environment in the houses. I would like that for nature, environment, animals, birds or for whomsoever small or big efforts should be made by us.

Just as… a friend Bijay Kumar Kabiji. Bijayji hails from Kendrapada in Odisha. Kendrapara is on the sea coast. That’s why there are many villages in this district, which are prone to the dangers of high tides and Cyclone. This also causes havoc at times. Bijoyji felt that if anything can stop this environmental devatation, the only thing that can stop it, it is only nature. That is when Bijayji began his mission from the village of Barakot and for12 years… Friends, toiling for the next 12 years he raised a 25-acre mangrove forest on the outskirts of the village towards the sea. Today this forest is protecting this village. An engineer Amresh Samant ji has done similar work in Paradip district of Odisha. Amresh ji has planted micro- forests, which are protecting many villages today. Friends, in Endeavour’s of these kinds, if we involve the society, great results accrue. For example, there is Marimuthu Yoganathan who works as a bus conductor in Coimbatore, Tamil Nadu. Yoganathan ji while issuing tickets to the passengers of his bus also gives a sapling free of cost. In this way, Yoganathan ji has got planted of innumerable trees! Yoganathan ji has been spending a big chunk of his salary towards this work .Now after listening to this story, who as a citizen will not appreciate the work of Marimuthu Yoganathan? I heartily congratulate his efforts, for his inspirational work.

My dear countrymen, we have all seen, heard and mention to others about converting waste into wealth! In the same way, efforts of converting Waste to Value are also being attempted. One such example is that of St. Teresa's College in Kochi, Kerala. I remember that in 2017, I attended a programme centred on book reading on the campus of this college. Students of this college are making Reusable Toys, that too in a very creative manner. These students are converting old clothes, discarded wooden pieces, bags and Boxes into making toys. Some students are making a puzzle while another make a car or construct a train. Here, special attention is paid to ensure that the toys are safe as well as child friendly. And a good thing about this whole effort is that these toys are given to the Anganwadi children for them to play with. Today, while India is moving much forward in the manufacturing of toys, these campaigns from Waste to Value, these ingenious experiments mean a lot.

There is Professor Srinivasa Padkandlaji in Vijayawada, Andhra Pradesh. He is doing very interesting work. He has created sculptures from Automobile Metal Scrap. These huge sculptures made by him have been installed in public parks and people watch these with great enthusiasm. This is an innovative experiment with Electronic and Automobile Waste Recycling. I once again applaud these efforts of Kochi and Vijayawada and hope that a greater number of people will come forward in such efforts.

My dear countrymen, when people of India visit any corner of the world, they proudly say that they are Indians. We have a lot to be proud of… Our yoga, Ayurveda, philosophy and what not! That we talk about with pride. We are as well proud of our local language, dialect, identity, dress, food and drink. We have to attain the new… for that is what life is but at the same time we don’t have to lose our past! We have to work really hard to enrich the immense cultural heritage around us, for it to be passed on to the new generation.
Today, Sikari Tissau, who lives in Assam, is doing this very diligently. Sikari Tissau ji of Karbi Anglong district has been documenting the Karbi language for the last 20 years. Once upon a time,in another era, 'Karbi', the language of 'Karbi tribal' brothers and sisters…is now disappearing from the mainstream. Shriman Sikari Tissau decided that he would protect identity of theirs… and today his efforts have resulted in documentation of much information about the Karbi language. He has also received accolades at many places for his efforts, and has also received awards. I of course congratulate Shriman Sikari Tissau ji through 'Mann Ki Baat', but in many corners of the country, there will be many seekers like this slogging in such initiatives and I also congratulate them all.

My dear countrymen, any new beginning is always very special. New beginning means new possibilities - New Efforts. And, new efforts mean new energy and new vigor. That is the reason it has been a tradition to observe any new beginning as a celebration in different states and regions and in our culture full of diversity. And this time is the beginning of new beginnings and arrival of new Festivals. Holi too is a tradition to celebrate Basant, spring as a festival. When we are celebrating Holi with colors, at the same time, even spring spreads new colours all around us. At this very time, flowers start blooming and nature comes alive. New year will also be celebrated in different regions of the country soon. Be it Ugadi or Puthandu, Gudi Padwa or Bihu, Navreh or Poila, or Boishakh or Baisakhi - the whole country will be drenched in the color of zeal, enthusiasm and new expectations. At the same time, Kerala also celebrates the beautiful festival of Vishu. After this, soon the holy occasion of Chaitra Navratri will also come. On the ninth day of the month of Chaitra, we have the festival of Ram Navami. It is also celebrated as the birth anniversary of Lord Rama and the beginning of a new era of justice and Parakram, valour. During this time, there is an atmosphere of devotion along with pomp around, which brings people closer, connects them with family and society, strengthens mutual relations. On the occasion of these festivals, I congratulate all the countrymen.

Friends, during this time on April 4, the country will also celebrate Easter. The festival of Easter is observed as a celebration of the resurrection of Jesus Christ. Symbolically, Easter is associated with the new beginning of life. Easter is a symbol of the resurrection of expectations.
On this holy and auspicious occasion, I greet not only the Christian Community in India, but also Christians globally.

My dear countrymen, today in 'Mann Ki Baat' we talked about 'Amrit Mahotsav' and our duties towards the country. We also discussed other festivals and festivities. Meanwhile, another festival is arriving which reminds us of our constitutional rights and duties. That is 14 April - Birth anniversary of Dr. Baba Saheb Ambedkar ji. This time in the 'Amrit Mahotsav', this occasion has become even more special. I am sure that we will make this birth anniversary of Babasaheb a memorable one by taking a resolve of our duties and thus paying tribute to him. With this very belief, wish you all the best for the festivals once again. You all be happy, be healthy, and rejoice. With this wish, I remind you ‘dawai bhi, kadaai bhi’!

Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar. Yesterday was the festival of Magh Poornima. The month of Magh is regarded related especially to rivers, lakes and water sources. It has been mentioned in our scriptures: MAGHE NIMAGNAAHA SALILE SUSHITE, VIMUKTAPAAPAAHA TRIDIVAM PRAYAANTI – meaning, in the month of Magh, a bath in any holy water body is considered sacred. In every society of the world, invariably, there is one tradition or the other with respect to a river. Many civilizations have evolved along the banks of rivers. Since our culture is thousands of years old, the spread of this phenomenon is more evident here. There must not be a single day in India, when there is no festival connected with water in some corner of the country or the other. During the period of Magh, people even leave their homes, near and dear ones, comforts and amenities to perform KALPVAAS on the banks of rivers. This time, in Haridwar, KUMBH too is being held. For us, water is life; faith too and the flow of development as well. In a way, water is more important than PARAS, the philosopher’s stone. It is said that with the touch of a PARAS, iron gets turned into gold. Similarly, the touch of water is necessary for life; imperative for development.

Friends, possibly there is another reason to associate the month of Magh with water – after this, winters come to an end and summers start knocking. Hence, for the conservation of water, we should begin efforts right away. A few days later, just on the 22nd of the month of March, it’s World Water Day.

Aaradhya from U.P. has written to me that millions of people in the world spend a major part of their lives in overcoming water shortage. It has not been said without reason, ‘BIN PAANI SAB SOON’ – without water, everything comes to a naught! In order to solve the water crisis, Sujit ji of North Dinajpur has sent me a very nice message. Sujit ji has written that Nature has bestowed upon us a collective gift in the form of Water; hence the responsibility of saving it is also collective. It is correct that just as there is a collective gift, there is a collective accountability too. Sujit ji’s thought is absolutely correct. River, lake, pond or ground water – all of these are for everyone.

Friends, there was a time when in villages, people would collectively look after wells and ponds. Now one such effort is underway at Thiruvannamalai, Tamilnadu. Here, local people have been running a campaign for the conservation of their wells. These people are rejuvenating public wells in their vicinity that had been lying unused for years.

The endeavour of Babita Rajput ji of village Agrotha in Madhya Pradesh will inspire all of you. Babita ji’s village is in Bundelkhand. Close to her village, once there was a very large lake which had dried up. She mobilized other women of the village itself and built a canal to bring water to the lake. Through this canal, rainwater started flowing directly into the lake. Now this lake remains filled with water.

Friends, the work of Jagdish Kuniyal ji, resident of Bageshwar, Uttarakhand also teaches us a lot. Jagdish ji’s village and the adjoining area were dependent on a natural source for their water requirements. But many years ago, the source dried up. This led to worsening of the water crisis in the entire area. Jagdish ji decided to solve the crisis through tree plantation. Along with fellow villagers, he planted thousands of trees over the entire area…and today, the dried up water source at the place is filled to the brim once again.

Friends, similarly, we shall have to understand our collective responsibilities with regard to water. In most parts of India, rainfall begins in May-June. Can we right away start a 100 day campaign for the sake of cleaning up water sources around us and conserving rainwater? With this very thought in mind, in a few days from now, Jal Shakti Abhiyan CATCH THE RAIN is being initiated by the Jal Shakti Ministry. Its credo is ‘CATCH THE RAIN, WHERE IT FALLS, WHEN IT FALLS’. We shall commit ourselves to the task right now…we shall get existing rain water harvesting systems repaired, clean up lakes and ponds in villages, remove impediments in the way of water flowing into water sources; thus we shall be able to conserve rainwater to the maximum.

My dear countrymen, whenever a discussion on the month of Magh and its spiritual-social significance takes place, the discourse is never complete without one name – the name is that of Sant Ravidas ji. Sant Ravidas ji’s birth anniversary falls on the very day of Magh Poornima. Even today, the words, the knowledge of Sant Ravidas ji guide us on our path. He’d said:

EKAI MAATI KE SABH BHAANDE, SABH KA EKAU SIRJANHAAR | RAVIDAS VYAAPAI EKAI GHAT BHEETAR, SABH KAU EKAY GHADAI KUMHAR ||

All of us are earthen vessels of one clay; all of us have been coiled and shaped by the One. Sant Ravidas ji always expressed himself openly on the social ills that had pervaded society. He laid bare social evils in front of society, showed the path of redemption; and that’s why Meera ji had said, ‘GURU MILIYA RAIDAS, DEENHI GYAAN KI GUTKI’ |

It’s my good fortune that I am connected with Varanasi, the birth place of Sant Ravidas ji. I have experienced the spiritual loftiness of Sant Ravidas ji’s life and his energy at the pilgrimage site. Friends, Ravidas ji used to say

‘KARAM BANDHAN MEIN BANDH RAHIYO, PHAL KI NA TAJJIYO AAS | KARMA MAANUSH KA DHARMA HAI, SAT BHAAKHAI RAVIDAS ||

Meaning, we should incessantly strive with our Karma, our work; the Phal, the reward is bound to come your way. This means – Karma leads to Siddhi, attainment with certitude. Our youth must learn one more thing from Sant Ravidas ji. For doing any work, they should not bind themselves to old methods and practices. Decide and shape your life yourself. Devise your own methods and practices, set your goals yourselves. If your conscience and self confidence is unshakeable, you need not fear anything in the world.

I say so since often due to pressures of traditional thinking our youth are not able to do what they really like. That is why you should never hesitate in thinking new, doing new. In the same manner Sant Ravidas ji has given another important message. This message is ‘to stand on one’s own feet’. It is not fair at all that we remain dependant on others for our dreams. Things remaining to continue the way they are… Ravidas ji was never in favour of this. Today, we see that the youth of the country too is not at all in favour of this thinking. Today when I see the innovative spirit of the youth of the country, I feel Ravidas ji too would have definitely felt proud of our youth.

My dear countrymen, today happens to be the ‘National Science Day’ too. The day is dedicated to the discovery of ‘Raman Effect’ by the great scientist of India, Dr C. V. Raman. Yogeshwaran ji from Kerala has written on NamoApp that the discovery of Raman Effect had changed the direction of science in its entirety. Snehil ji from Nasik too has sent me a very good message connected with this. Snehil ji has written that there are many scientists from our country without whose contribution science would not have progressed as much. The way we know of other scientists of the world, in the same way we should also know about the scientists of India. I too agree with this view of these listeners of ‘Mann Ki Baat’. I definitely would want that our youth know, understand and read a lot about the history of science of India ; about our scientists as well.

Friends, when we talk of science then many a time people restrict it to physics-chemistry or labs, but the spread of science is much more than that. And there is a lot of contribution of the power of science in the ‘Atmanirbhar Bharat Campaign’. We have to move science forward with the mantra of ‘Lab to Land’.

Chintala Venkat Reddy ji from Hyderabad is an example. A doctor friend of Reddy ji once told him about the diseases caused by deficiency of vitamin D and the dangers thereof. Reddy ji is a farmer, he thought about what he could do about solving this problem. After this he worked a lot and developed breeds of wheat and rice that specially contained vitamin D. This month itself he has received patent from World Intellectual Property Organization, Geneva. Our Government is fortunate that Venkat Reddy was also honoured with the Padmashree last year.

Similarly, Urugen Futsog of Ladakh too is working very innovatively. At those heights Urugen is growing about 20 crops organically, that too in a cyclic way, that is, he utilises the waste of one crop as manure for the other crop. Isnt’ it amazing?

In the same way Kamraj Bhai Choudhary from Patan district in Gujarat has developed good seeds of drum stick at home itself. Some people call drum stick as Sargava or Moringa. Drum sticks that are grown with the help of good seeds are of good quality too. Now by sending his produce to Tamil Nadu and West Bengal he is raising his income also.

Friends, nowadays you must be hearing a lot, the name of Chia seeds. People connected to health awareness give a lot of importance to it and it has a lot of demand too in the world. In India, it is mostly sourced from abroad but now people are taking up the challenge to be self-reliant in Chia seeds too. Similarly, Harishchandra ji of Barabanki in UP has begun farming of Chia seeds. Cultivation of Chia seeds will also increase his income and will help in the self-reliant India campaign too.

Friends, many experiments of creating wealth from agricultural waste too are being run successfully in the entire country. Like, Murugesan ji from Madurai made a machine to make ropes from waste of banana. This innovation of Murugesan ji will solve the issues of environment and filth too, and will also pave the way for additional income for the farmers.

Friends, the purpose of talking about so many people to the listeners of ‘Mann Ki Baat’ is that we all should get motivated by them. When every citizen of the country will spread the spirit of science in his life and in every field, avenues of progress will also open up and the country will become self-reliant too. And I do believe that every citizen of the country can do this.

My dear friends, Ranjan ji from Kolkata, in his letter, has raised a very interesting and fundamental question and along with that, has tried to answer it in the best way. He asks what it means to us when we talk of becoming self-reliant. In answer to this very question, he himself further writes that- “’Self reliant India” is not just a Government policy, but is a national spirit. He believes that being self-reliant means deciding one’s own fate, that is controlling one’s own destiny. Ranjan babu is a hundred percent correct. Furthering what he has said, I too would say that the first condition for self-reliance is to have pride in the things of one’s own country; to take pride in the things made by people of one’s own country. When every countryman takes pride, every countryman connects; self-reliant India doesn’t remain just an economic campaign but becomes a national spirit. When we see fighter plane Tejas made in our own country doing acrobatics in the sky, when Made in India tanks, Made in India missiles increase our pride, when we see Made in India coaches in Metro trains in wealthy-advanced nations, when we see Made in India Corona Vaccines reaching dozens of countries, then our heads rise higher. And it is not that only bigger things will make India self-reliant. Textiles made in India, handicraft goods made by talented artisans of India, electronic appliances of India, mobiles of India, in every field we have to raise this pride. When we move forward with this thought, only then will we become self-reliant in the truest sense… and friends, I am happy that this mantra of self-reliant India is reaching the villages of the country. This very thing happened in Bettiah, about which I got to read in the media.

A resident of Bettiah, Pramod ji worked as a technician in an LED bulb manufacturing factory in Delhi. During his work in the factory, he understood the intricacies of the entire process in great detail. But during corona Pramod ji had to return to his home. Do you know what Pramod ji did after returning? He himself started a small unit to manufacture LED bulbs. He brought along some youngsters from his area and completed the journey from being a factory worker to becoming a factory owner in a few months ; that too while living in his own house.

There is one more example from Garhmukteshwar in UP. Shriman Santosh Ji from Garhmukteshwar, has written how during the Corona outbreak he turned adversity into opportunity. Santosh ji's ancestors were craftsmen par excellence ; they used to make mats. When everything came to a halt at the time of Corona, these people began mat making with great energy and enthusiasm. Soon, they started getting orders for their mats not only from Uttar Pradesh, but also from other states. Santosh ji also narrated that with this the hundreds of years old beautiful art of this region has received a new strength.

Friends, there are many examples across the country where people are contributing in a similar manner to the 'Atmanirbhar Bharat Abhiyan'. Today it has become a sentiment, flowing in the hearts of common folk.

My dear countrymen, I saw an interesting post by Mayur, a resident of Gurgaon, on the NaMo App. He is a passionate bird watcher and a nature lover. Mayur ji has written that while he lives in Haryana, he wishes us to touch upon the people of Assam, and in particular, the people of Kaziranga. I thought that Mayur ji would talk about the Rhino, hailed as the pride of Kaziranga. But Mayur ji instead has asked for appreciation of the people of Assam for the rise in the number of Waterfowls in Kaziranga. I was searching for a common term to describe Waterfowls in simple terminology, and found the word - Jalpakshi - Birds that nest not on the trees but on the water, such as ducks and others.

The Kaziranga National Park & ​​Tiger Reserve Authority has been carrying out its Annual Waterfowls Census for some time. This Census reveals the population of water birds and also about their favorite Habitat. Just two-three weeks ago, the survey was conducted again. You will also be delighted to know that this time the number of water birds has increased by about one hundred seventy five (175%) percent compared to last year. A total of 112 Species of Birds have been sighted in Kaziranga National Park during this Census. And of these, 58 species happen to be winter migrants from different parts of the world including Europe, Central Asia and East Asia. The most important reason for this is that here, there is better water conservation along with very little human interference. However, in some cases, positive human interference is also very important.

Just take the example of Shri Jadav Payeng of Assam with whom some of you certainly must be familiar. He has received the Padma award for his work. Shri Jadav Payeng is the person who actively contributed in raising about 300 hectares of plantations in the Majuli Island in Assam. He has been constantly working for forest conservation and is also involved in motivating people for Plantation and conservation of biodiversity.

Friends, our temples in Assam are also playing a unique role in the protection of nature. If you take a look at our temples, you will find that every temple has a pond in the vicinity. The Hayagriva Madheb Temple at Hajo, the Nagashankar Temple at Sonitpur and the Ugratara Temple at Guwahati have many such ponds nearby. They are being used to save near extinct species of turtles. Assam is home to the highest number of species of turtles. The ponds of theses temples can become excellent sites for their conservation and breeding and training about them.

My dear countrymen, some people think that it is necessary to be a scientist to do innovation and some believe that it is essential to be a teacher to teach something to others. Those who challenge this line of thinking are worthy of praise. Now for example if anyone trains someone to become a soldier, is it necessary for him to be a soldier? You may be thinking that yes, it is necessary. But here is a little twist!

On MyGov app, Kamalakant ji has shared a media report which states something different. There is a gentleman in Arakhuda in Odisha - Nayak Sir. Although his name is Silu Nayak, everyone addresses him as Nayak Sir. In reality he is a man on a mission! He imparts free training to the youth who want to join the army. The name of the organization of Nayak Sir is Mahaguru Battalion. The training touches upon all the aspects from physical fitness to interviews and writing to training. You will be surprised to know that the people this organization has trained, have secured their places in uniformed forces such as the Army, Navy, Air Force, CRPF and BSF.

By the way, you will also be amazed to know that Silu Nayak ji had himself tried to get recruited in Odisha Police but could not succeed. Despite this, on the basis of his own training, he has made many youth worthy of national service. Come, let us all wish Nayak Sir greater success for preparing more heroes for our country.

Friends, sometimes even a very small and simple question rankles the mind. These questions are not very long ; they are very simple, yet they make us think. A few days ago Aparna Reddy ji of Hyderabad asked me one such question. She said “You have been PM for so many years and were CM for so many years. Do you ever feel that something is missing?” Aparna ji's question seems simple but is equally difficult. I pondered this over and told myself that one of my shortcomings was that I could not make much effort to learn Tamil, the oldest language in the world ; I could not make myself learn Tamil! It is such a beautiful language, which is popular all over the world. Many people have told me a lot about the quality of Tamil literature and the depth of the poems written in it. India is a land of many languages, which symbolizes our culture and pride. Speaking of language, I want to share a small, interesting clip with you.

(SOUND CLIP STATUE OF UNITY)

Actually, what you were listening to now is a guide at the Statue of Unity, informing people in Sanskrit about the tallest statue of Sardar Patel in the world. You will be happy to know that there are more than 15 guides in Kevadiya, who guide people in fluent Sanskrit. Now I present to you one more voice –

(SOUND CLIP CRICKET COMMENTARY)

You too would have been surprised to hear this. Actually, this is a cricket commentary being done in Sanskrit. In Varanasi, a cricket tournament is held among Sanskrit colleges. These colleges are - Shastharth College, Swami Vedanti Ved Vidyapeeth, Sri Brahma Veda Vidyalaya and International Chandramouli Charitable Trust. Commentary is also done in Sanskrit during the matches of this tournament. I just played for you a very small part of that commentary. Not only this, in this tournament, players and commentators are seen in the traditional attire. If you want energy, excitement, suspense all at once, then you should listen to the sports commentaries. Long before the advent of TV, sports commentary was the medium through which people of the country felt the thrill of sports like cricket and hockey. The commentary for tennis and football matches is also very well presented. We have seen that games in which commentaries are vibrant, they get promoted and gain popularity very fast. Here too, we have many Indian sports, where commentary culture has not permeated yet and due to this they are in a state of near extinction. I have a thought - Why not have good commentaries of different sports and especially Indian sports in more and more languages, we must think about encouraging it. I would urge the Sports Ministry and private institutional partners to think about it.

My dear young friends, the coming few months are of special importance in the lives of all of you. Most of the young friends will have exams. Do all of you remember – You have to become a warrior not a worrier, go gleefully for the examination and come back with a smile. You have to compete with yourself, not with anyone else. Get adequate sleep and be mindful of time management. Do not stop playing, for those who play are the ones that blossom. Revision and smart methods of memorization are to be adopted, that is, overall, in these exams, you have to bring out your best. You must be thinking how all this will be possible. We’re going to do it together. Like every year, this year too we will have 'Pariksha Pe Charcha’. But before the 'Pariksha Pe Charcha' to be held in March, I request all of you exam warriors, parents and teachers to share your experiences, your tips. You can share on MyGov platform and Narendra Modi app. This time, along with the youth, parents and teachers are also invited to 'Pariksha Pe Charcha'. You will get all the information on MyGov - how to participate, how to win the prize, how to get an opportunity to discuss with me. So far, more than one lakh students, about 40 thousand parents, and about 10 thousand teachers have participated. You too participate today itself. In the times of Corona, I took out some time, added many new mantras in the exam warrior book; some for the parents as well. A lot of interesting activities related to these mantras are given on the Narendra Modi App which will help to ignite the exam warrior in you. Do try them. Best wishes to all my young friends for the upcoming exams.

My dear countrymen, the month of March is also the last month of our financial year, therefore, it will be a very busy period for many of you. The way economic activities are intensifying in the country, the activities of our business and entrepreneur friends are also increasing. In the midst of all these, we should not lower our guard against Corona. May all of you be healthy, be happy, stay steadfast on the path of duty and service and the country will continue to move ahead fast. Best wishes in advance to all of you for the festivals; there should not be any laxity in the rules regarding Corona as well.

Many many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. When I express Mann Ki Baat, it feels like I am present amongst you as a member of your family. Little matters exchanged that teach one another; bitter- sweet life experiences that become an inspiration for living a wholesome life…and this is just what Mann Ki Baat is! Today is the last day of January 2021. Are you too thinking, the way I am that 2021 had commenced just a few days ago? It just doesn’t feel that the entire month of January has passed by! This is what is termed as the speed of time. It feels like just a matter of a few days ago when we were exchanging good wishes with each other! Then we celebrated Lohri, Makar Sankranti, Pongal and Bihu. It was festival time in different parts of the country. We celebrated the 23rd of January, the birth anniversary of Netaji Subhash Chandra Bose as PARAKRAM DIWAS and also watched the grand Republic Day Parade on the 26th of January. Following the Address to the joint session by Rashtrapati ji, the Budget Session has also begun. Amidst all of this, there was one more happening that is keenly awaited by all of us – that is the announcement of the Padma Awards. The nation honored people doing extraordinary work; for their achievements and contribution to humanity. This year too, the recipients comprise people who have done excellent work in myriad fields; through their endeavour, they’ve changed someone’s life, taking the country forward. Thus, the tradition of conferring the Padma honour on unsung heroes that was started a few years ago has been maintained this time too. I urge all of you to know more about these people and their contribution…discuss it amongst the family. You will see how this inspires everyone!

This month, there has been very good news from the cricket pitch too. Our cricket team, after initial setbacks made a grand comeback, winning the series in Australia. The hard work and teamwork of our players is inspirational. Amidst all this, the country was saddened by the insult to the Tricolor on the 26th of January in Delhi. We have to infuse times to come with new hope and novelty. Last year, we displayed exemplary patience and courage. This year too, we have to work hard to attain our resolves. We have to take our country forward at a faster pace.

My dear countrymen, the beginning of this year marks the completion of almost one year of our battle against Corona. Just as India’s fight against Corona became an example, our vaccination Programme too is turning out to be exemplary to the world. Today, India is undertaking the world’s biggest Covid Vaccine Programme. Do you know what’s a matter of more pride? Along with the biggest Vaccine Programme, we are vaccinating our citizens faster than anywhere in the world. In just 15 days, India has vaccinated over 30 lakh Corona Warriors, whereas an advanced country such as America took 18 days to get the same done; Britain 36 days!

Friends, today, the Made in India vaccine is, of course, a symbol of India’s self-reliance; it is also a symbol of her self-pride. On NamoApp, Bhai Himanshu Yadav from UP has written that the Made in India vaccine has generated a new self confidence within. Kirti ji writes from Madurai that many of her foreign friends are messaging her thanking India. Kirti ji’s friends have written to her that the way India has helped the world in the fight against Corona has enhanced the respect for India in their hearts. Kirti ji, listening to these notes of glory for the country also fills the listeners of Mann Ki Baat with a sense of pride. These days, I too receive similar messages for India from Presidents and Prime Ministers of different countries of the world. You must also have seen recently how the President of Brazil, in a tweet thanked India – every Indian was gladdened at that. People residing thousands of kilometers away in remote corners of the world are deeply aware of that context in Ramayan; they are intensely influenced by it. This is a speciality of our culture.

Friends, in this vaccination Programme, you must have noticed something more! During the moment of crisis, India is able to serve the world today, since she is capable, self-reliant in the field of medicines, vaccines. The same thought underpins the Atmanirbhar Bharat Campaign. The more India is capable, the more will she serve humanity; correspondingly the world will benefit more!

My dear countrymen, every time, lots of your letters are received; one gets to know about your thoughts through your messages on Namo App and MyGov and phone calls. One amongst these messages caught my attention – this is from sister Priyanka Pandey ji. 23 year old Beti Priyanka ji is a student of Hindi literature and resides at Siwan in Bihar. Priyanka ji has written on Namo App that she was highly inspired by my suggestion of visiting 15 domestic tourist places in the country and hence on the 1st of January, she started for a destination which was very special. The place was 15 kilometers away from her home – it was the ancestral residence of the country’s first President Dr Rajendra Prasad ji. Priyanka ji has beautifully mentioned that this was her first step in the realm of acquainting herself with the country’s great luminaries. There, Priyanka ji came across many books written by Dr Rajendra Prasad and many historical photographs as well. Really Priyanka ji, this experience of yours will inspire others too.

Friends, this year, India is going to commence the celebration of 75 years of her Independence – Amrit Mahotsav. In this context, this is an excellent time to explore places associated with those heroes on account of whom we attained Freedom.

Friends, as we refer to the Freedom Movement and Bihar, I would like to touch upon another comment made on Namo App. Jai Ram Viplava, a resident of Munger has written to me about the Tarapur Martyr day. On 15th of February 1932, the Britishers had mercilessly killed several of a group of brave young patriots. Their only crime was that they were raising the slogan of ‘Vande Matram’ and ‘Bharat Mata Ki Jai’.I bow to those martyrs and remember their courage with reverence. I want to thank Jai Ram Viplava ji. He has brought to the notice of the country an incident about which not as much discussion happened as should have been done.

My dear countrymen, the freedom struggle was fought with full might in every part, every city, every town and village of India. In every corner of this land, Bharatbhoomi, great sons and brave daughters were born who gave up their lives for the nation. Hence it is very important that we preserve the saga of their struggles for our sake and their memories and for this we can write about them to keep their memories alive for generations to come. I appeal to all countrymen, especially the young friends to write about freedom fighters, incidents associated with freedom. Write books about the saga of valour during the period of freedom struggle in your area. Now, as India will celebrate 75 years of her freedom, your writings will be the best tribute to those heroes of our freedom. An initiative has been taken for Young Writers for the purpose of India Seventy-Five. This will encourage young writers of all states and of all languages. Writers who write on such subjects, who have studied deeply Indian heritage and culture, will come forth in large numbers in the country. We have to fully help such emerging talents. This will also prepare a category of thought leaders that will decide the course of the future. I invite my young friends to be a part of this initiative and to use their literary skills more and more. Information about this can be accessed from the website of the Ministry of Education.

My dear countrymen, what the listeners of ‘Mann Ki Baat’ like, only you know better. But for me the best thing that I like in ‘Mann Ki Baat’ is that I get to learn and read a lot. In a way, indirectly, I get an opportunity to connect with you all. Someone’s effort, somebody’s zeal, someone’s passion to achieve something for the country – all this inspires me a lot, fills me with energy.

I felt very happy on reading about how a local vegetable market in Boinpalli of Hyderabad is fulfilling its responsibility. All of us have seen that in vegetable markets, a lot of produce gets spoilt for a variety of reasons. The vegetables spread all around, it spreads filth too, but the vegetable market of Boinpalli decided that it will not throw away the leftover vegetables just like that. People associated with the vegetable market decided that they will generate electricity from this. You may have hardly heard of generating electricity from waste vegetables – this is the power of innovation. Today in Boinpalli vegetable market what was once a waste, wealth is getting created from that – this is the journey of creation of wealth from waste. Nearly 10-tonnes of waste is generated there every day, which is collected in a plant. In this plant 500-units of electricity is generated every day, and about 30 Kilos of bio fuel too is generated. The vegetable market is illuminated through this electricity and the bio fuel that is generated is used to cook food in the market canteen – isn’t it a wonderful effort!

A similar amazing feat has been achieved by the Badaut village Panchayat of Panchkula in Haryana. This Panchayat faced the problem of water drainage. Because of this dirty water was spilling around, spreading disease, but, people of Badaut decided that they would create wealth even from this water waste. The village Panchayat started filtering the dirty water coming from the village after collecting it at a place, and this filtered water is now being used for irrigation by the farmers of the village, thereby, liberating them from pollution, filth and disease and irrigating the fields too.

Friends, an example of how protection of environment can open avenues of income was seen in Tawang in Arunachal Pradesh too. For centuries a type of paper called ‘Mon Shugu’ is made in this hilly region of Arunachal Pradesh. The locals here make this paper from the bark of a plant named Shugu Sheng, hence trees do not have to be cut to make this paper. Besides, no chemical is used in making this paper, thus, this paper is safe for the environment and for health too. There was a time when this paper was exported but with modern techniques, large amount of paper started getting made and this local art was pushed to the brink of closure. Now a local social worker Gombu has made an effort to rejuvenate this art, this is also giving employment to tribal brothers and sisters there.

I have seen another news from Kerala that makes us realise our responsibilities. In Kottayam of Kerala there is an elderly divyang, N.S Rajappan Sahab. Due to paralysis, Rajappan is incapable of walking, but this has not affected his commitment to cleanliness. For the past several years he has been going by boat in Vembanad lake and taking out the plastic bottles thrown into the lake. Think, how great Rajappan ji’s thought is! Taking inspiration from Rajappan ji, we too should, wherever possible, make our contribution to cleanliness.

My dear countrymen, you must have witnessed a few days ago, that four women pilots from India took command of a non-stop flight from San Francisco, America to Bangalore. Travelling more than ten thousand kilometres, this flight ferried more than two hundred and fifty passengers to India. You must have also observed this time in the 26th January parade, where two women officers of the Indian Air Force created new history. Whatever be the area, the participation of the women of the country is continuously on the rise, but, often we see that, there is not much discussion of similar changes occurring in the villages of the country, so, when I got this news from Jabalpur in Madhya Pradesh, I felt that I must make a mention of it in 'Mann Ki Baat'.

This news is very inspiring. In Chichgaon, Jabalpur, some tribal women were working on daily wages in a rice mill. Just like the Corona pandemic affected every person in the world, these women were also affected. Work stopped in their rice mill. Naturally, their income got affected as well but they did not get disheartened; they did not give up. They decided that collectively they would start their own rice mill. The mill where they worked wanted to sell its machine too. One among these women, Meena Rahangadale ji formed a 'Self Help Group' by associating all the women, and all of them raised capital from their savings. Whatever amount of money was short, was sourced under the aegis of Ajivika mission in the form of a loan from the bank, and, now see, these tribal sisters bought the same rice mill in which they once worked! Today they are running their own rice mill. Within this very period, this mill has also earned a profit of about three lakh rupees. With this profit, Meena ji, and her colleagues, are arranging to repay the bank loan and then seeking avenues to expand their business. Such amazing efforts have taken place in every corner of the country to counter whatever circumstances Corona created.

My dear countrymen, if I mention Bundelkhand to you, what are the things that will come to your mind? Those interested in history will connect this area with Rani Lakshmibai of Jhansi. At the same time, some people will think of beautiful and serene Orchha. And some people will also remember the extreme heat conditions of this region, but, these days something different is happening here which is quite heartening, and about which, we must know. Recently, a month long 'Strawberry Festival' began in Jhansi.Everyone is surprised - Strawberry and Bundelkhand! But, this is the truth. Now, there is growing enthusiasm about the cultivation of Strawberry in Bundelkhand, and one of Jhansi's daughters - Gurleen Chawla has played a huge role in it! A Law student Gurleen carried out Strawberry cultivation successfully first at her home and then in her farm raising the hope that this was possible in Jhansi too. Jhansi's Strawberry festival emphasizes the ‘Stay at Home’ concept. Through this festival, farmers and youth are being encouraged to do gardening and grow strawberries in the vacant spaces behind their home, or in the Terrace Garden. With the help of new technology, similar efforts are also being done in other parts of the country, Strawberry which was once identified with the hills, is now also being cultivated in the sandy soil of Kutch, boosting the income of farmers.

Friends, experiments like the Strawberry Festival not only demonstrate the spirit of Innovation ; they also demonstrate the manner in which the agricultural sector of our country is adopting new technologies. Friends, the government is committed to modernizing agriculture and is also taking many steps in that direction. The efforts of the Government shall also continue in future.

My dear countrymen, just a few days ago I watched a video. That video was of Sarmuddin, a painter from Naya Pingla village in West Midnapore, West Bengal. He was expressing happiness that his painting based on Ramayana had sold for two lakh rupees. This brought great happiness to his fellow villagers too. After watching this video, I was curious to know more about it. In this very context, I came to know about a very good initiative related to West Bengal, which, I would definitely like to share with you.
The regional office of the Ministry of Tourism started an 'Incredible India Weekend Getaway' in the villages of Bengal at the beginning of the month. The Handicraft artisans from West Midnapore, Bankura, Birbhum, Purulia, East Bardhaman, organized handicraft workshop for visitors. I was also told that the total sales of handicrafts during the Incredible India Weekend Getaways is very encouraging to the handicraft artisans. People are also making our art forms popular employing novel methods across the country.
Look at Bhagyashree Sahu of Rourkela, Odisha. Although she is a student of Engineering, in the past few months, she started learning the art of Pattchitra and has mastered it. But, did you know where she began painting - Soft Stones, on Soft Stones. On her way to college, Bhagyashree found these Soft Stones, she collected and cleaned them. Later, she painted these stones in Pattachitra style for two hours every day. After painting these stones, she started gifting them to her friends. During the lockdown, she started painting on bottles too. And now, she even conducts workshops on this art form. A few days ago, on the birth anniversary of Subhash Babu, Bhagyashree paid him a unique tribute done on stone. I wish her all the best for her future endeavours. A lot new can be learnt and done through Art and Colours.

I was informed of a similar novel initiative being carried out in Dumka, Jharkhand. A principal of a middle school there, in order to teach and help the children learn, got the village walls painted with the letters of the English and Hindi alphabets ; alongside various pictures have also been painted which are helping the village children a lot. I extend my greetings to all such individuals who are involved in such initiatives.

My dear countrymen, thousands of kilometers from India, across many oceans and continents, lies a country - Chile. It takes a lot of time to reach Chile from India. However, the fragrance of Indian culture has been there for a long time. Another significant aspect is that Yoga is extremely popular there. You will be pleased to know that there are more than 30 Yoga schools in Santiago, the capital of Chile. The International Day of Yoga is also celebrated with great fervor in Chile. I have been told that the House of Deputies is full of ardent enthusiasm for the Yoga Day. In these times of Corona, with a stress on immunity and ways to strengthen it, through the power of Yoga, now they are attaching much more importance to Yoga. The Chilean Congress, that is their Parliament, has passed a proposal. There, the 4th of November has been declared as National Yoga Day. Now, you would be wondering, what is so special about 4th of November! On 4th of November 1962, the first Yoga institution in Chile was established by José Rafael Estrada. By proclaiming this day as National Yoga Day, a tribute has been paid to Estrada ji. This is a special honour by the Chilean Parliament, which every Indian takes pride in. By the way, there is another aspect about the Chilean Parliament, one which will interest you. The name of the Vice President of the Chilean Senate is Rabindranath Quinteros. He has been so named, inspired by Vishwa Kavi Gurudev Rabindranath Tagore.

My dear countrymen, I have been requested by Dr. Swapnil Mantri from Jalna,Maharashtra and Prahlad Rajgopalan from Palakkad, Kerala on MyGov to speak on ‘Road safety’ in Mann Ki Baat. This very month, from the 18th of January to the 17th of February, our country is observing Road Safety month. Road accidents are a matter of concern not just in our country but also the world over. Today, in India, many efforts are being made for road safety at the individual and collective level along with the Government. We should all become active stakeholders in these efforts to save lives.

Friends, you must have noticed, passing through the roads that the Border Road Organization builds, one gets to see many innovative slogans. Slogans such as ‘This is highway not runway’ or ‘Be Mr. Late than Late Mr.’ are quite effective in promoting awareness about being careful on the roads. Now you can also send such innovative slogans or catch phrases on MyGov. Good slogans from you too will be used in this campaign.

Friends, whilst speaking about Road safety, I would like to mention a post received on NaMo app from Aparna Das ji of Kolkata. Aparna ji has asked me to speak on the ‘FASTag programme’. She says that the experience of travel has changed with 'FASTag'. This saves not just travel time ; problems like stopping at Toll Plaza, worrying about cash payment are also over. Aparna ji is right too! Earlier, a vehicle used to take on an average 7 to 8 minutes to cross our toll plazas. However, since the emergence of ‘FASTag’, this time has reduced to around one and a half minutes to 2 minutes on an average. Due to this reduced waiting time at the Toll plaza, fuel too is being saved. It is estimated that this will save approximately 21 thousand crore Rupees of our countrymen. That is saving money as well as time. I urge all of you to follow all the guidelines, take care of yourself and also save the lives of others.

Friends, it is said here- “जलबिंदु निपातेन क्रमशः पूर्यते घटः”, meaning that drop by drop, the pot gets filled. Every single effort of ours leads to the realization of our resolve. Therefore, the goals with which we started in 2021, we all have to fulfill them together. Come, let us all work together to make this year meaningful. Do keep sending your messages, your ideas. We will meet again next month.

My dear countrymen, Namaskar. Today is the 27th of December. Just four days later, 2021 is about to usher in. In a way, today’s Mann Ki Baat is the concluding Mann Ki Baat of 2020. The next Mann Ki Baat will commence in 2021. Friends, numerous letters written by you are there in front of me. The suggestions you sent on Mygov too are there. Many have expressed themselves over the phone. Most of the messages comprise experiences of the year gone by and resolutions for 2021. Anjali from Kolhapur has written that on new year, we offer greetings and good wishes to others …let us do something novel this time! Why don’t we greet our country; send best wishes to the country too! May our country touch newer heights in 2021… May India’s image in the world strengthen further…what could be a greater wish than this!

Friends, Abhishek from Mumbai has posted a message on NAMO App. He has written that whatever 2020 revealed to us, taught us was unthinkable. He has written on myriad aspects of CORONA. In these letters, in these messages, one common special factor that comes across to me is something that I would like to share with you. In most of the letters people have commended the country’s capabilities and the collective strength of the countrymen. When a novel experiment such as Janta curfew became an inspiration for the whole world, when the country felicitated our corona warriors unitedly with Taali-thaali, the applause and the reverberating chime of plates…..people have sent in reminiscences of that too.

Friends, the most common amongst the common folk of the country has felt this transformation. I have witnessed an extraordinary ripple of hope in the country. There came multiple challenges … many a crisis. On account of Corona, the world faced numerous hurdles in terms of supply chains…But we learnt a new lesson with every crisis. The country was blessed with newer capabilities. Putting it into words…this capacity is termed as “Atmanirbharta”- self reliance.
Friends, the experience that Abhinav Banerjee from Delhi has written to me is very interesting too. Abhinav ji wanted to buy some toys and gifts for children in the family….hence he had gone to Jhandewalan market in Delhi.

Many of you might be aware that this market in Delhi is known for bicycles and toys. Earlier even expensive toys there would mean imported ones; cheaper toys too would come in from elsewhere too. But Abhinav ji has mentioned in his letter that many shopkeepers are selling toys to customers emphasizing on the quality, saying those are better toys since they are Made In India. Customers too are demanding India made toys. Indeed, this is it- a big transformation in the mindset… this is living proof of the same. A huge change has begun in the minds of our countrymen…that too within a year. It is not easy to gauge this change. Even economists would not be able to assess it on their parameters.

Friends, what Venkat Murli Prasad from Vishakhapatnam has written to me also contains an idea of an entirely different kind. Venkat ji has written that he is attaching for me his ABC for 2021. I could not understand what he meant by ABC. Then I saw that Venkat ji had attached a chart along with the letter. I glanced at the chart and realised what he meant by ABC…Atmanirbhar Bharat Chart. This is very interesting. Venkat ji has prepared a list of all those items that he uses on a daily basis. It comprises electronics, stationery, self care items besides many other things. Venkat ji has said that knowingly or unknowingly, we are using those foreign products whose substitutes are easily available in India. He has now vowed that he would use only that product that bears the mark of our countrymen’s toil and sweat.

Friends, but along with that he has also referred to something which I found pretty interesting. He has written that while we are supporting a self reliant India, there should be a clear message for our manufacturers that they should not compromise on the quality of the products. What he says is right. This is the opportune moment to work with the ethos of ‘zero effect, zero defect’. I urge manufacturers and industry leaders of the country … people of the country have taken a firm step…moving a bold step forward…vocal for local is reverberating in each and every household….in such a scenario, it is time to ensure that our products meet global standards. Whatever is global best; we should make it in India and prove it. For that, our entrepreneur friends have to come forward. Startups too have to come forth. Once again, I congratulate Venkat ji on his stellar effort.

Friends, we have to cherish this sentiment…preserve it and keep nurturing it as well. I have said this earlier too…I once again urge countrymen…do prepare a list. Whatever items we use throughout the day ….analyse them ….think of things manufactured abroad that have permeated into our lives unknowingly, in a way, shackling us down. Let us find out their substitutes made in India. and decide that henceforth we shall use products made with the hard work and sweat of the people of India. You make New Year resolutions every year…this time one has to certainly make a resolution for the sake of the country.

My dear countrymen, in order to protect our millennia old culture, civilization and traditions from the cruel misdemeanors of tyrants & tormentors many a supreme sacrifice was made…….It is a day to remember them too.On this day the sons of Guru Gobind Singh, sahibzade Zorawar Singh and Fateh Singh were immured alive. The tyrants wanted sahibzade to renounce their faith; abandon the teachings of the great Guru tradition. But, our sahibzade showed amazing courage and determination even at that tender age. During the immurement, as stones began piling up, gradually raising the height of the wall……. death staring into the face…..despite that, they did not budge even a bit. It was on this day itself that Guru Gobind Singh ji’s mother -Mata Gujari attained martyrdom. About a week ago, it was the Martyrdom Day of Shri Guru Tegh Bahadur ji too. Here in Delhi, I was blessed with the opportunity to visit Gurudwara Rakabganj to offer floral tributes and pay my obeisance to Guru Tegh Bahadur ji. During this very month, inspired by Shri Guru Gobind Singh ji, many people sleep on the floor. People reminisce the supreme sacrifices made by family members of Shri Guru Gobind Singh ji with immense reverence. This martyrdom served as a new beacon of learning for entire humanity; for the country. This martyrdom served towards the great deed of protecting our civilization. We are indebted to this martyrdom. Once again I bow to the martyrdom of shri Guru Tegh Bahadur ji, Mata Gujari, Guru Gobind Singh ji and the four Sahibzade. Several such sacrifices have preserved the present fabric of India, keeping it intact.

My dear countrymen, I am now going to tell you something that will gladden you and make you feel proud as well. In India, between 2014 and 2018, the number of leopards has risen by more than 60 percent. In 2014, the number of leopards in the country was about 7,900, whereas in 2019 it increased to 12,852. These are the very leopards about which Jim Corbett had said: “Those who have not seen a leopard wandering free in nature, cannot imagine its beauty…. cannot visualise the beauty of its colours and the charm of its gait.” In most parts of the country, especially central India, the number of leopards has risen. Amongst the states with the maximum population of leopards Madhya Pradesh, Karnataka and Maharashtra are topmost in the order. This is a big achievement for year. Leopards, across the world have been facing dangers; their habitat has faced loss in the entire world. In such circumstances, the continued growth of the population of leopards in India has shown a way to the entire world. You must also be aware that in the past few years, the population of lions in India has risen; the number of tigers too has increased. Also, there has been an increase in India’s forest area,the reason for this is that not only the government but also many people, civil society, many institutions too are engaged in conserving our trees and plants and wild animals. They all deserve accolades.

Friends, I read about a heart-touching effort at Coimbatore in Tamilnadu. You too must have seen visuals of this on social media. We have seen wheelchairs for humans, but daughter Gayatri in Coimbatore, along with her father, made a wheelchair for a suffering dog. This sensitivity is inspiring and can happen only when a person is filled with kindness and compassion towards all life forms. In Delhi NCR and other cities of the country in the chilling cold, many people are doing a lot for the care of shelterless animals. They arrange for food, water, sweaters and even beds for those animals. Some people arrange food for hundreds of such animals every day. Such efforts should be commended. Several noble efforts are being undertaken in Kaushambi, Uttar Pradesh. There, prison inmates are making covers from old and torn blankets to protect cows from the cold. Besides Kaushambi, these blankets are collected from jails of other districts and then they are sewn and sent to gaushaalas, cow shelters. Prisoners of Kaushambi are sewing several covers every week. Come, let us encourage such acts of care with a sense of service to others. In fact, this is a noble act that strengthens the sensitivity of the society.

My dear countrymen, the letter that is in front of me now bears two large photographs. These are photos of a temple and depict ‘before’ and ‘after’. The letter which is with these photos talks about a team of youth which calls itself Yuva brigade. In fact, this Youth brigade has transformed an ancient Shiva temple named Veerbhadra Swami in Srirangapatna in Karnataka. All around in the temple there were widespread weeds and shrubs…so much that even travellers could not have recognized the existence of a temple there. One day, some tourists posted a video of this forgotten temple on social media. When the Yuva brigade saw this video on social media they could not bear it and this team decided to renovate it together. They removed the thorny bushes, grass and plants that had come up in the compound of the temple. They did repair and construction wherever required. Seeing their good deed, the local people too extended a helping hand. Some offered cement; others offered paint… people came up with many other such contributions. All these youths belong to different professions. Hence, they took out time during weekends and worked for the temple. They arranged for electricity connection too for the temple besides getting doors installed, thus restoring the old grandeur of the temple. Passion and firm commitment are two means through which people can achieve every goal. When I see the youth of India, I feel delighted and assured. Delighted and assured because the youth of my country have the ‘Can Do’ approach and the ‘Will Do’ spirit in them. No challenge is too big for them. Nothing is out of reach for them. I read about a teacher from Tamil Nadu. Her name is Hemalata N. K., and she teaches the oldest language of the world Tamil at a school in Villupuram. Even the Covid 19 pandemic could not create hurdles in her teaching work. Yes! Challenges definitely were there but she found out an innovative way.She recorded all the 53 chapters of the course, created animated videos, put them in a pen drive and distributed that amongst her students. Her students got a lot of help from this; they understood the chapters visually. Along with this, she kept interacting with her students telephonically. Thus, study became quite interesting for the students. All over the country during this corona time, the innovative methods that the teachers have adopted, the course material they have creatively prepared, those are invaluable in this period of online studies. I request all the teachers to definitely upload these course materials on the Diksha Portal of the Education Ministry. This will help students who are staying in far-flung areas of the country, a lot.

Friends, let us now talk of Hiraman ji of Korwa tribe of Jharkhand. Hiraman ji lives in the Sinjo village of Garhwa district. You will be amazed to know that the population of Korwa tribe is merely 6,000, which lives in hills and forests far away from cities.Hiraman ji has taken up the task of preserving the culture and identity of his community. After an untiring toil of 12 years he has created a dictionary of the Korwa language which is getting extinct. In this dictionary, he has written with meanings many Korwa words right from words used in the household to words used in daily life. What Hiraman ji has done for the Korwa community is an example for the country.

My dear countrymen, it is said that there was a prominent courtier in the court of Akbar named AbulFazl. After a visit to Kashmir, he once remarked that the place had one such scenic view that could uplift the mood of the most irritable and bad tempered people, making them rejoice. In fact, he was referring to the saffron fields in Kashmir. Saffron has been associated with Kashmir for centuries. Kashmiri saffron is mainly grown in places like Pulwama, Budgam and Kishtwar. In May this year, the Kashmiri Saffron was given the Geographical Indication Tag or GI tag. Through this, we want to make Kashmiri Saffron a Globally Popular Brand. Kashmiri saffron is globally famous as a spice that has many medicinal properties. It has a strong aroma, its color is deep dark and its threads are long and thick which enhances its medicinal value.

It represents the rich cultural heritage of Jammu and Kashmir. And if you’re talking about the quality, the saffron of Kashmir is unique and completely different from the saffron of other countries. Saffron from Kashmir has now got a distinct identity with the GI Tag recognition. You will be delighted to know that after obtaining the GI Tag certificate, Kashmiri Saffron was launched in a supermarket in Dubai. Now its exports will get a boost. This will further strengthen our efforts to build an Atmanirbhar Bharat. Farmers growing saffron will be especially benefited by this. Now take a look at the case of Abdul MajeedWani, a resident of Shar area of Tral in Pulwama. He is selling his GI Tagged Saffron with the help of National Saffron Mission at the Trading Center in Pampore through E-Trading. Many people like him are involved in this activity in Kashmir. Next time you decide to buy saffron, think of buying saffron of Kashmir! Only The warmth of Kashmiri people is such that it imparts a unique, distinct flavor to the saffron.

My dear countrymen, just two days ago was Geeta Jayanti. The Gita inspires us in every context of our life. But have you ever thought why is Geeta such a wonderful Granth? That is because it is the voice of Lord Krishna himself. But the uniqueness of the Gita also lies in that it begins with the quest of knowledge… starts with a question. Arjuna asked the Lord a question, inquired and only then, the world received the wisdom of Gita. Like the Gita, all the wisdom in our culture starts with inquisitiveness. The very first mantra of Vedanta is - 'Athaato Brahm Jigyasa', that is, come, let us inquire about Brahm. That is why we talk about the inquest of even Brahma, the ultimate creator! Such is the power of inquisitiveness. Curiosityconstantly inspires you to learn something new. In childhood, we learn only because we are curious. That is, we are alive as long as there is curiosity in us.As long as there is curiosity, the process of learning something new continues. No age, no circumstance, matters at all in this. I came to know of an example of such energy of inquisitiveness, about Shri T. Srinivasacharya Swami ji, an elderly person from Tamil Nadu! Shri T Srinivasacharya Swami Ji is Ninety-Two years old. Even at this age, he is writing his book on the computer; that too, typing himself. You must be thinking that writing a book is fine…. but in the times of Srinivasacharyaji, there were no computers. So, when did he learn the computer? It is right that there was no computer during his college days. But, there still is as much curiosity in his mind and self-confidence as it was in his youth. In fact, Srinivasacharya Swamiji is a scholar of Sanskrit and Tamil. He has written about 16 spiritual books so far. However, with the advent of the computer, when he realized that the method of writing and printing books had changed, he learned the computer and necessary software at the age of 86… yes, at the age of eighty-six. Now he is completing his book.

Friends, Shri T Srinivasacharya Swamiji’s life are a living example of the fact that life remains full of energy, as long as the curiosity in life, the desire to learn, does not die. Hence, we should never think that we lagged behind; we missed. “Only if…we too had learnt this!” We should not even think that we cannot learn, or cannot move forward.

My dear countrymen, we were just talking about learning and doing something new out of inquisitiveness. We were also referring to new resolutions in the New Year. But there are also some people who continuously keep on doing something new, keep on fulfilling new resolves. You too must have felt in life that when we do something for society, the society itself gives us the energy to do a lot of things. Significant deeds can be accomplished with seemingly simple motivations.One such youth is Shriman Pradeep Sangwan! Gurugram’s PradeepSangwan has been running a campaign ‘Healing Himalayas’ since 2016. He goes to different areas in the Himalayas with his team and volunteers where they clean plastic waste dumped there by tourists. So far, Pradeep ji has cleaned tons of plastic from various tourist locations in the Himalayas. Similarly, there is a young couple from Karnataka, Anudeep and Minusha. Anudeep and Minusha got married just last month in November. A lot of young people go for a trip after marriage, but these two did something different. Both of them always saw that people go out on a trip, but, wherever they go, they leave a lot of garbage and waste behind. A similar situation was prevailing at the Someshwar beach in Karnataka. Anudeep and Minusha decided that they would clean up the garbage that people have left behind at the Someshwar beach. This was the first resolve that both husband and wife took after marriage. Together they cleaned up a lot of garbage from the beach. Anudeep also shared about his resolve on social media. Inspired by his magnanimous thought, a number of young people came and joined him. You will be surprised to know that together these people have cleaned more than 800 kg of waste from Someshwar beach.

Friends, amidst these efforts, we also have to think how this garbage gets on these beaches, these mountains in the first place. After all, it is one amongst us only, who leaves this garbage there. We should run a cleanliness drive like Pradeep and Anudeep-Minusha. But even before that we should also take a resolve that we will not leave garbage at all, to begin with. After all, this is also the first resolution of the Clean India campaign. And yes, I want to remind you of something more. Due to Corona, this year it could not be discussed much. We have to make our country free from single use plastic. This is also one of the resolutions of 2021. In conclusion, I extend my best wishes to you for the New Year. Stay healthy yourself, keep your family healthy too. Next year, in January, 'Mann Ki Baat’ will touch upon new subjects.

Many thanks.

My dear countrymen, Namaskar! I want to share a good news with you all at the beginning of Mann ki Baat today. Every Indian will be proud to know that a very oldidol of Devi Annapurna is returning to India from Canada. This idol was stolen from a temple of Varanasi and smuggled out of the country around 100 years ago somewhere around 1913. I express my gratitude to the Government of Canada and to all those for this large heartedness who made this propitious deed possible. Mata Annapoorna has a very special relationship with Kashi. Now the coming back of her Idol is pleasing for all of us. Just like the idol of Mata Annapurna, a lot of our invaluable heritage has suffered at the handsof International gangs. These gangs sell them at a very high pricein the international market. Now not only are they being subjected to heavy restrictions; India has also increased her efforts for their return. Because of such efforts, India has been successfulin bringing back lots of such idols and artifacts in the past few years.There is a coincidenceattached with the return of theidol of Mata Annapurna… World Heritage Week was celebrated only a few days ago. World Heritage Week provides a wonderful opportunity to the lovers of culture to revisit the past and to know about thehistory of these important milestones. In spite of these times of corona, this time, we saw people celebrate this Heritage week in an innovative manner. Culture helps a lot during crisis, plays a major role in handling it. Even with the help of technology, culture works like an emotional recharge. Today, lots of museums and libraries in the country are working to make their collection fully digital. In Delhi, our National museum has made some commendable efforts in this respect. National museum is working on introducing around ten virtual galleries- isn’t this interesting! Now, sitting at your home, you can tour National Museum galleries of Delhi. On the one hand it is important to take cultural heritage to the maximum number of people through the medium of technology, the use of technology is also important for the conservation of this heritage. Recently I was reading about an interesting project. There is an island named Svalbard in the north of Norway. A project,Arctic World Archive has been setupon this island. Invaluable heritage data has been stored in this archive in such a manner that no natural or manmade disaster can affect it. Just recently,we have received information that the heritage of Ajanta caves is also being digitized and preserved in this project. A full view of the caves of Ajanta shall be on display in this. Along with the digitalized and restored painting, it shall also have important documents and quotes related to it. Friends, the pandemic has on the one hand changed our ways of working; on the other it has provided us with an opportunity to experience nature in a new manner. Our perspective in observing nature has also undergone a change. We are now stepping into the winter season. We will get to see myriad hues of nature. For the past few days Internet is full of viral pictures of Cherry Blossoms. You might be thinking that when I am referring to Cherry Blossoms I am talking about Japan’s distinct identity but it’s not like that. These are not pictures of Japan. These are pictures of Shillong of our Meghalaya. These cherry blossoms have further enhanced the beauty of Meghalaya.

Friends, this twelfth of November marked the commencement of the 125th birth anniversary celebrations of Dr. Salim Ali ji. Dr. Salim has done illustrious work in the field of bird watching – the avian world. This has also attracted bird watchers of the world towards India. I have always been an ardent admirer of people who are fond of bird watching. With utmost patience, for hours together from morn to dusk, they can do bird watching, enjoying the scenic beauty of nature; they also keep passing on the knowledge gained to us. In India too, many bird watching societies are active. You too should connect yourselves with this subject. Amid the hectic routine of my life, recently in Kevadia, I alsogot a memorable opportunity to spend time with birds. Time spent among birds will bond you closer to nature, it will also inspire you towards the environment.

My dear countrymen, India’s culture and Shaastras, knowledge has always been a centre of attraction for the entire world. Many people came to India to discover & study them & stayed back for ever, whereas some of them returned to their respective countries as carriers of this culture. I got an opportunity to know about the work of Jonas Masetti, also known as Vishwanath. Jonas teaches Vedanta & Geeta to people in Brazil. He runs an institution named Vishwavidya, situated in the hills of Petropolis, an hour’s distance from Rio De Janeiro. Jonas, after studying Mechanical Engineering worked in his stock market company. Later he was drawn towards Indian culture, especially Vedanta. From stocks to spirituality, it has truly been a long journey for him. Jonas studied Vedanta Philosophy in India, staying at Arsha Vidya Gurukulam in Coimbatore for four years. Jonas has another specialty- he is using technology to propagate his message. He regularly conducts online programmes. He also does a daily podcast. During the last seven years, through his free open courses on Vedanta, Jonas has taught over a lakh & a half students. Jonas is not only doing great work – he is doing it through a language understood by a large number of people. People are much keen on knowing how this could be of help to them during these times of Corona & quarantine. Through the medium of Mann Ki Baat, I congratulate Jonas on his efforts & wish him well for his future endeavors.

Friends, similarly, one piece of news might have caught your attention. Newly elected MP in New Zealand Dr. Gaurav Sharma took the Oath of office in one of the ancient languages of the world – Sanskrit. The dissemination of Indian culture on part of an Indian fills us with pride. Through the medium of Mann Ki Baat, I extend best wishes to Gaurav Sharma ji. All of us wish he attains newer achievements in the service of the people of New Zealand.

My dear countrymen, tomorrow on the 30th of November, we shall celebrate the 551st Prakash Parv, birth anniversary of Guru Nanak Dev ji. The world over, the influence of Guru Nanak Dev ji is distinctly visible.

From Vancouver to Wellington, from Singapore to South Africa his messages are heard all around. It is mentioned in Guru Granth Sahib –“sevak ko seva bun aayee”, that is the work of a sevak, a servant is to serve. In the past few years at many important junctures we had the opportunity to serve as a Sevak. Guru Sahib awarded us the opportunity to serve. 550th Prakash Parva of Guru Nanak Dev ji, 350th Prakash Parv of Shri Guru Govind Singh ji, next year we will have 400th Prakash Parv of Shri Guru Teg Bahadur ji too. I feel that I have been specially blessed by Guru Sahib that he has associated me very closely with his work.

Friends, do you know that there is a Gurudwara, Lakhpat Gurudwara Sahib, in Kutch.Shri Guru Nanak ji had stayed at Lakhpat Gurudwara Sahib during his Udaasi, his spiritual travels. During the 2001 earthquake this Gurudwara too faced damage. It was the blessings of Guru Sahib that I was able to ensure its restoration. Not only was the renovation done; its glory and grandeur were restored too. All of us were bestowed with ample blessings of Guru Sahib. The restoration efforts of Lakhpat Gurudwara were honored with the Award of Distinction by the UNESCO Asia Pacific Heritage Award in 2004. The jury that gave away the award found that during the restoration, the fine details of the art and architecture were given special care. The jury also noted that in the restoration of the Gurudwara not only did the Sikh community participate actively; it was done under their guidance too. I had the good fortune of visiting Lakhpat Gurudwara when I was not even the Chief Minister. I used to feel immenselyenergizedbeing there. Everyone feels blessed on visiting this Gurudwara. I feel very grateful that Guru Sahib has granted me the opportunity to serve regularly. Opening of the Kartarpur Sahib corridor in November last year was historic. I will cherish this lifelong in my heart. It is the good fortune of all of us that we got the opportunity to serve Shri Darbaar Sahib once more. It has now become easier for our Sikh brothers and sisters abroad to send contributions in the service of Darbaar Sahib. With this step, the Sangat, the followers all over the world have come closer to Darbaar Sahib.

Friends , it was Guru Nanak Dev ji who started the tradition of Langar and we saw how the Sikh community all over the world continued the tradition of feeding people during this period of Corona , served humanity – this tradition always keeps inspiring us. I wish we all keep working as a Sevak. May Guru Sahib keep taking services from me and countrymen in the same manner. Once again, many best wishes on Guru Nanak Jayanti.

My dear countrymen, in the past few days I had the opportunity to interact with students of several universities across the country and be a part of important events in their journey of education. Through technology I was able to connect with students of IIT- Guwahati, IIT-Delhi, Deendayal Petroleum University of Gandhinagar, JNU of Delhi, Mysore University and Lucknow University. To be amongst the youth of the country is extremely refreshing and energizing. University campuses in a way are like Mini India. In these campuses on the one hand we see the diversity of India; on the other we also find great passion for changes for a New India. Before Corona when I used to go for a face to face event at any institution, I would urge that poor students from nearby schools to be invited to the function. Those children have been attending the functions as my special guests. When a small child in the grand function watches a young person becoming a Doctor, Engineer, Scientist, sees someone receiving a medal, new dreams awaken in the child- ‘I too can do it’, this self confidence arises. There is inspiration for resolve.

Friends, besides this, I am always interested in knowing who the alumni of the institution are, what the arrangements by the institution for regular engagement with its alumni are,how vibrant their alumni network is.

My young friends, you are a student of an institution only till you study there, but you remain an alumni of that institution lifelong.

After leaving school or college, two things never end - one, the influence of your education, and second, your bonding with your school or college. Whenever alumni interact with each other, in their memories of school or college, greater time is given to reminiscing about time on campus and moments spent with friends than about books and studies, and, from these memories, a feeling is bornto do something for the institution.

What can bring greater happiness than to lend a hand in development of the place where your personality was moulded? I have read certain such efforts, where the former students have given back to their old institutions in great measure. Nowadays, alumni are very active in this. IITians have provided their institutions many facilities like Conference Centres, Management Centres& Incubation Centres set up by their efforts. All of these endeavors improve the learning experience of the current students. IIT Delhi has initiated an endowment fund, which is a brilliant idea. There is a culture of such endowments inrenowned universities across the world, which helps the students. I think that universities of India are also capable to institutionalize this culture.

When it comes to returning something, nothing can be deemed big or small. Even the smallest help matters. Every effort is important. Often, alumni play a very important role in technology upgradation of their institutions, in construction of buildings, in initiating awards and scholarships and in starting programs for skill development. The old student associations of certain schools have started mentorship programmes. In these programmes, they guide the students of different batches and also discuss educational prospects. Alumni associations are robust in many schools, especially in boarding schools, where they organize activities like sports tournaments and community service.

I would like to urge former students to keep consolidating their bonding with the institution in which they have studied!Whether it is at the level of school, college, or university. I also urge the institutions to work on new and innovative ways of alumni engagement and develop creative platforms so that alumni can be actively involved. A strong vibrant & active alumni network is needed not only in big Colleges and Universities but also in schools of our villages.

My dear countrymen, the 5thDecember is the death anniversary of Sri Aurobindo. The more we read Sri Aurobindo, greater is the insight that we get. The more my young friends learn about SriAurobindo, greater will they learn about themselves, enriching themselves. The state of inner consciousness in which you are, where you are engaged in trying to achieve the many resolves, amid all this you will always find a new inspiration in Sri Aurobindo; you will find him showing you a new path!Just as at present when we are moving forward with the campaign 'Vocal for Local', Sri Aurobindo's philosophy of Swadeshi shows us the path.

There is a very profound poemin Bangla.

‘Sui ChhutoPoy-Monto Ashe Tunga hote’.

Diya-ShalaiKathi, Tau aasepote ||

Pro-deeptiJaliteKhete, Shutee, Jethe.

KichhuteLokNoyaShadhiaan ||

That is, here, even the sewing needle and match stick come on a foreign ship! The people are not free even in eating, drinking, sleeping!

He alsoused to say that Swadeshi means that we give priority to the things made by our Indian workers and artisans. It is not that Sri Aurobindo ever opposed learning anything from abroad. Wherever there is anything new, we should learn from there and then support and encourage what can be good for our country-and that is the spirit of the Vocal for Local Mantra in the Atmanirbhar Bharat campaign. Especially what Shri Aurobindo opined about adopting Swadeshi should be read by every citizen today.

Friends, likewise, Shri Aurobindo's views on education were very lucid. He did not consider education to be limited only to bookish knowledge, degree and job. Sri Aurobindo used to say that our national education should focus on training of the hearts and minds of our younger generation, that is, scientific development of the mind and Indian ethos residein the heart should also be there, then only a young person can become a better citizen of the country. Whatever Shri Aurobindosaid about national education and expected then, the country is now achieving it through the new National Education Policy.

My dear countrymen, new dimensions are being added to agriculture and its related activities in India. The agricultural reforms in the past few days have also now opened new doors of possibilities for our farmers. The demands that have been made by farmers for years, that every political party, at some point or the other made the promise to fulfill, those demands have been met. After a lot of deliberation, the Parliament of India gave a legal formto the agricultural reforms. These reforms have not only served to unshackle our farmers but also given them new rights and opportunities. In just a short span of time, these new rights have begun to ameliorate the woes of our farmers. You too should know how Jitendra Bhoiji, a farmer from Dhule district in Maharashtra made use of the recently promulgated farm laws. Jitendra Bhoiji had sown corn and decided to sell his produce to traders for a right price. The total cost of the produce was fixed at approximately Rupees Three Lakh thirty two thousand. Jitendra Bhoi even received an advance of Rupees twenty five thousand. It had been decided that the outstanding amount would be cleared in fifteen days. However, later such circumstances developed, that he did not receive the remainder of his payment. Buy the crop from the farmer, keep the payment pending for months on end ; probably this was the long standing tradition that the buyers of corn were following. This continued for four months wherein Jitendra ji was not paid his dues. In this situation, the new farm laws that were passed in September came to his aid. Under this law, it was decided that all dues of the farmers should be cleared within three days of procurement, failing which, the farmer can lodge a complaint. Another notable aspect of this law is that the area Sub Divisional Magistrate (SDM) has to ensure grievance redressal of the farmer within one month. Now, with our farmer brother empowered with this law, his grievance had to be redressed ; consequently, he lodged a complaint and within days his outstanding payments were cleared. This correct and complete knowledge of the law became the strength of Jitendra ji. Whichever the field, correct knowledge, free from misconceptions and rumors can act as a force multiplier for every individual. Mohammad Aslam ji from Baran district in Rajasthan is working in a similar fashion to increase awareness among farmers. He is also the CEO of a farmer producer organization. Yes, you heard it right! - the CEO of a farmer producer organization.I hope this is heartwarming news for the CEOs of major companies - that farmers from far flung areas of the country are now also becoming CEOs of farmerorganizations! Friends, Mohammad Aslam Ji has made a Whatsapp group comprising several farmers from his area. On this groupeveryday he shares updates with the farmers on prevalent prices at neighboring Mandis in the area. His own FPO also buys produce from farmers, hence, this effort of his also helpsfarmers in taking a decision.

Friends, awareness beget spiritedness. Shri Virendra Yadav ji is one such farmer entrepreneur, who has influenced the lives of thousands through his awareness. Sometime ago, Virendra Yadav ji used to live in Australia. Two years ago, he came to India and now lives in Kaithal, Haryana. Just like others, the stubble in the fields was a big concern for him too. Work is being done on a massive scale to find the solution to this issue, however, today in Mann Ki Baat, I am especially mentioning Virendra ji because his efforts are different and show a new way forward. To find a solution to stubble, Virendra ji bought a Straw Baler machine to make bundles of straw. For this, he also received financial assistance from the Agricultural department. With this machine, he began to make bundles of stubble. After having made the bundles, he sold the stubble to agro energy plants and paper mills. You will be amazed to know that in just two years, Virendra ji has traded in stubble in excess of Rupees Two and a Half Crores and has earned a profit of approximately Rupees Fifty Lakhs. The benefit of thisalso accrues to the farmers of those fields from where Virendra ji sources his stubble. We have often heard of ‘waste to wealth’, however, this initiative is a unique example of earning money and righteous goodwill while finding a solution to the problem of stubble. To the youth, especially the lakhs of students who are studying agriculture, it is my request that they visit villages in their vicinity and talk to the farmers and make them aware about innovations in farming and the recent agricultural reforms. This way, you will become stakeholders in major reforms underway in the country.

My dear countrymen, in Mann Ki Baat, we refer to a wide range of issues and topics. However, it has been one year of one such incidentwe would never want to remember fondly. It has been roughly one year since the world came to know of the first case of Corona. Since then, the entire world has seen several ups and downs. Coming out of the lockdown now the discussion on a vaccine has commenced, however, any sort of negligence regarding Corona can be deadly even now. We have to firmly keep fighting against Corona.

Friends, Baba Saheb Ambedkar’s Punya Tithi, death anniversary is in a few days from now on the 6th of December. Besides paying our homage to Baba Saheb, this day is also an occasion to reaffirm our resolve to the country and abiding by the duties, assigned to us by the Constitution as an individual. A large part of the country is also witnessing the onset of winter. Many areas are experiencing snowfall. In this weather, we must take care of the children and elders in the family, especially the ailing and take precautions ourselves too. It gives me joy to see people assisting the needy around them ; helping them with warm clothing.Winter brings many problems for destitute animals too and many people come forward to their aid. Our young generation takes active part in such initiatives. Friends, the next time when we meet in Mann Ki Baat, the year 2020 will be drawing to a close. With new hopes and faith, we will move forward. Whatever suggestions or ideas you may have now, do continue to keep sharing with me. My best wishes to all of you. May all of you stay healthy, stay active for the country.

Many Many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. Today is the festival of Vijaydashami, that is Dussehra. On this auspicious occasion, heartiest greetings to all of you. The festival of Dussehra is one of the triumph of truth over untruth. But, simultaneously, it is also the festival of victory of patience over crises. Today, all of you are carrying on with immense patience, celebrating the festival with restraint….and hence, in our ongoing fight, our victory too is assured. Earlier, people used to throng Durga Pandals for a Darshan of Maa. The atmosphere would be almost that of a carnival…but it was not possible this time. Earlier, grand fairs used to be held on the occasion of Dussehra…but in present times, they took on a different form. The festival of Ramleela too was one of its major attractions….but now, that too has been restricted to some extent. Earlier during Navratra, the notes of Garba of Gujarat would reverberate all over….this time all grand events have been curtailed. Many more festivals are on the way in the days to come. There is Eid, Sharad Poornima, Valmiki Jayanti, followed by Dhanteras, Diwali, Bhai dooj, the Pooja of Chatthi Maiyya and the birth anniversary of Guru Nanak Dev ji…..during this crisis-laden period of Corona, we have to exercise patience, observe restraint.

Friends, when we talk about festivals and make preparations for them, the first thought that strikes us is when to go to the market, what all has to be purchased. Children especially are enthusiastic about it, wondering what they would receive this time in the festival season. The fervour of festivals and the glitter and sparkle of the marketplace are interconnected. But this time when you go shopping, do remember our resolve of ‘Vocal for Local’. While purchasing items from the market, we have to accord priority to local products.

Friends, amid the gaiety of festivities, we should spare a thought for the lockdown period. During the lockdown, we closely came to know about those members of society, without whom our lives would be miserable. Sanitation workers, brothers and sisters working as domestic helps, local vegetable vendors, milkmen, security guards….we have now felt the significance of their roles in our lives in a better way. During the moment of crisis, they were with you; they stood by all of us. Now, during the festivities, amid the rejoicing, we must take them along. I earnestly urge you to ensure, in whatever way, in making them a part of your celebrations. Treat them as members of your own family…..you will see for yourself how your joy rises by leaps and bounds.

Friends, we must also think of our braveheart soldiers who are firmly stationed on our borders in the line of duty, even during these festive times…all in the service and security of Mother India. We have to celebrate our festivals bearing them in mind. We have to light a lamp at home in honour of these brave sons and daughters of Mother India. I would also like to assure our brave soldiers that despite they being away at the borders, the entire country is with them, wishing well for them. I also salute the sacrifice of those families, whose sons and daughters are on the border today. I express gratitude to each and every person who is away from home and family on account of discharging duty to the country in one way or the other.

My dear countrymen, today when we are going vocal for local, the whole world are also becoming a fan of our local products. Many of our local products have the potential of becoming global. One such example is Khadi. Khadi has remained a symbol of simplicity over a long period of time but now our khadi is getting known as an eco friendly fabric. In terms of health, this is a body friendly fabric, an all weather fabric and now it has also become a fashion statement.

Not only is the popularity of khadi rising it is also being produced in many places of the world. There is a place in Mexico called Oaxaca, there are many villages in this area where the local villagers weave khadi. Today the khadi of this place has gained popularity by the name Oaxaca khaadi. How khadi reached Oaxaca is no less interesting. In fact a young person of Oaxaca, Mark Brown once watched a movie on Mahatma Gandhi. Brown got so inspired by watching this movie on Bapu that he visted Bapu’s ashram in India, understood him and learnt about him in depth. It was then, that Brown realised that khadi was not just a cloth; it was a complete way of life. Brown was deeply moved by the way khadi was intertwined with the rural economy and self sufficiency. It was here that Brown resolved to work on khadi on his return to Mexico. He introduced the villagers of Oaxaca in Mexico to khadi and trained them. And now Oaxaca khadi has become a brand. The website of this project bears the inscription ‘the symbol of Dharma in motion’. You can also find a very interesting interview of Marc Brown on this website. He narrates that initially the people were wary of khadi but ultimately they got interested and a market got ready for it. He states that these are matters related to Ram Rajya, when you fulfill the needs of the people, the people start connecting with you.

Friends,this time on Gandhi Jayanti the khadi store in Cannaught Place at Delhi witnessed purchases of over one crore rupees in just a day. Similarly the khadi masks have also become very popular during Corona. Self help groups and other such institutions are making khadi masks in many places of the country. There is a woman Suman Devi Ji in Barabanki of U.P. Suman ji , alongwith her friends of a self help group started making Khadi masks.
Gradualy more and more women started joining her and now together they are producing thousands of khadi masks. Our local products have this beauty that often a complete philosophy is enshrined in them.

My dear countrymen, when we take pride in our own things, the world’s curiosity around them also grows – Just like our spirituality, Yoga, Ayurveda has attracted the whole world. Many of our indigenous sports also attract attention the world over. Nowadays our Mallakhambh too is gaining popularity in many countries. When Chinmay Patankar and Pragya Patankar decided to teach Mallakhambh out of their home in America, little did they know how successful it would be. Mallakhambh training centers are running at many locations across America. A large number of American Youth are joining and learning Mallakhambh. Be it Germany, Poland or Malaysia - Mallakhambh is becoming popular in around 20 other countries. And now, its World Championship has also been started which sees participants from many countries. Ancient India had many such sports which would bring about extraordinary growth within oneself - they give new dimensions to our mind and body balance. However, probably our young friends of the new generation are not that acquainted with Mallakhambh. Do search more about it on the internet and see for yourself.

Friends, our country has many forms of martial arts. I would like our young friends to know more about them learn them and over the course of time bring about innovations in the same. When there are no major challenges to face in one’s life, the best of one’s personality also fails to surface – hence always keep on challenging yourselves.

My dear countrymen, it is said that learning is growing. Today in Mann ki baat I will introduce you to a person who has a novel passion. This is the passion of sharing the joys of reading and writing with others. He is Pon Mariyappan from Thoothukudi in Tamil Nadu. Thoothukudi is also known as the Pearl City. Once it was an important centre of the Pandyan Empire. My friend from this town Pon Marriyappan is associated with the profession of hair cutting and runs a salon. A very small salon. He has done an exemplary and an inspiring piece of work. He has converted a small portion of his salon into a library. If a customer, while waiting for his turn, reads something from the library and writes on that, Pon Marriyappan, offers him a discount…..isn’t it intresting?
Come lets go to Thoothukudi …lets talk to Pon Mariyyapan ji

P.M. Pon Marriyyapan ji Vannakaam, How are you?
Pon : Respected Prime Minister, Vanakkam
P.M: Vanakkam vanakm, how did you get the idea of this library?
Pon Mariyappan: I have studied up to class 8th. I could not further my studies beyond that due to family circumstances. When I see educated people, I feel something amiss in me. So, I thought why not establish a library, which would benefit many people, this became an inspiration for me.
Prime Minister: Which book do you like a lot ?
Pon Mariyappan: ‘Thirukkural’ is very dear to me.
Prime Minister: I felt very happy talking to you. Best wishes to you.
Pon Mariyappan: I too am feeling extremely happy while talking to respected Prime Minister.
Prime Minister: Best wishes
Pon Mariyappan: Thank you Prime Minister Ji.
Prime Minister: Thank you.

We just spoke to Pon Mariyappan ji. See how he dresses people’s hair, he gives them an opportunity to dress up their lives too. It felt nice to learn about the popularity of Thirukkural. All of you too heard about the populairity of Thirukkural. Today, Thirukkural is available in all languages of India. Given an opportunity, one must read it. In a way, it is a guide for life.

Friends, but you will be happy to know that all over India there are several people who get immense happiness spreading knowledge. These are people who are always eager to get everyone inspired to study. A teacher from Singrauli in Madhya Pradesh, Usha Dubey ji in fact, has turned a scooty into a mobile library. Every day she goes to some village or the other with her mobile library and teaches children there. Children lovingly call her ‘kitabon waali Didi’, the elder sister with books. This year in August, at Rayo village in Nirjuli of Arunachal Pradesh, a Self Help Library has been set up. In fact, when Meena Gurung and Dewang Hosayi from this village learnt that there was no library in the area they extended a hand for its funding. You will be surprised to know that there is no membership for this library. Anyone can borrow books for two weeks. One has to return them after reading. This library is open all seven days, 24 hours. Parents around are quite happy that their children are busy reading books… especially when schools too have started online classes. In Chandigarh, Sandeep Kumar who runs an NGO has set up a mobile library in a mini van, through which, poor children are given books to read free of cost. Along with this I know two organisations in Bhav Nagar, Gujarat which are doing marvellous work. Of these one is Vikas Vartul Trust. This organisation is very helpful to students who are preparing for competitive exams. This trust has been working since 1975 and provides 140 magazines, along with 5000 books. ‘Pustak Parab’ is a similar organization. This in an innovative project which provides literary books along with other books, free of cost. In this library, books related to spirituality, ayurvedic treatment and many other subjects also are included. If you are aware of other such initiatives, I urge you to certainly share that on social media. These examples are not limited just to reading books or opening libraries, but are also symbolic of that spirit of the New India, where in every field, people of every stratum are adopting innovative ways for the development of the society. It has been mentioned in the Geeta-
Na hi gyanen sadrishyam pavitramih vidyate.

Meaning, there is nothing as sacred as knowledge in this world. Those who spread knowledge, who take such noble initiatives, I commend all such great people from the core of my heart.

My dear countrymen, in a few days we will celebrate Sardar Vallabh Bhai Patel’s birth anniversary, the 31st of October as ‘National Unity Day’. Earlier too, we have talked in detail on Sardar Patel in Mann Ki Baat. We have talked about the many dimensions of his great personality. You will come across few people whose personality has so many elements- depth of thoughts, moral courage, political genius, in depth knowledge of the field of agriculture and spirit of commitment to national unity. Do you know of one thing that showcases the sense of humour of Sardar Pate? Just visualize the image of the Iron-man who was interacting simultaneously with kings and royalty, managing the mass movements of revered Bapu, and also fighting against the British… and in all these his sense of humour too was in full form. Bapu had said that the jestful banter of Sardar Patel made him laugh so much that he would get cramps in the stomach. This happened not just once but several times during the day. In it there is a lesson for us too… keep alive your sense of humour irrespective of how difficult the situations are, not only will this keep us at ease; we will be able to find solutions to our problems. This is exactly what Sardar sahib did.

My dear countrymen, Sardar Patel devoted his entire life for the unity of the country. He integrated the Indian public with the Freedom Movement. He endeavored to connect the issues of farmers with Independence. He worked for the integration of the Princely States with our nation. He was invoking the mantra of ‘unity in diversity’ in the mind of every Indian.

Friends, today through our speech, our bearing and our actions, every moment we have to carry forward the entire spectrum of values that unite us… so that a sense of ease and belongingness is inculcated in the mind of the citizen living in one part of the country for the citizen living in the other. Our ancestors have made these efforts incessantly for centuries. Now, for example His Holiness Adi Shankaracharya was born in Kerala and established four important mathas in all four directions of India… Badrikashram in the North, Puri in the East, Sringeri in the South and Dwarka in the West. He also traveled to Srinagar and that is the reason, a 'Shankracharya Hill' exists there.

Pilgrimage in itself knits India in a common thread; the chain of Jyotirlingas and Shaktipeethas binds India with the common thread. Our centres of faith established from Tripura to Gujarat and from Jammu and Kashmir to Tamil Nadu, unite us as one. The Bhakti movement became a mass movement throughout India, uniting us through Bhakti, devotion.These elements with the strength of unity have been assimilated in our day to day lives. The various rivers in our country are invoked before each ritual, ranging from the Indus located in the far north to the Kaveri, the lifeline of South India. Often people in our country say or chant while bathing with a hallowed belief, the mantra of unity:
GangeCheYamuneChaive Godavari Saraswati.
Narmade Sindhu Kaveri Jale asminn Sannidhim Kuru

Similarly, the holy sites of Sikhs include 'Nanded Sahib' and 'Patna Sahib' Gurdwaras. Our Sikh Gurus too have enriched the spirit of unity through their lives and noble deeds.

In the last century, in our country, we have had luminaries such as Dr. Babasaheb Ambedkar who forged unity among us all through the medium of the Constitution.
Friends,

Unity is Power, Unity is strength,
Unity is Progress, Unity is Empowerment,
United we will scale new heights

Although, there have also been forces which continuously try to sow the seeds of suspicion in our minds, and try to divide the country. The country too has given a befitting reply to these ill-intentions every time. We have to constantly try through our creativity and love to bring out the beautiful colors of 'Ek Bharat-Shrestha Bharat' even in the smallest of our tasks! New colors of unity have to be filled in, and every citizen must fill them. In this context, I urge all of you to visit a website - ekbharat.gov.in. This website displays our many efforts made to advance our campaign of national integration. It also has an interesting corner –The sentence for the day. In this section, we can learn how to speak a sentence in different languages every day. You can also contribute to this website, for example every state and its culture has different kinds of cuisines. These dishes are made with special local ingredients comprising grains and spices. Can we share the recipe of these local foods along with the names of the local ingredients, on the ‘Ek Bharat Shrestha Bharat’ website?

What can be a better way to propagate unity and immunity! Friends, on the 31stof this month, I will have the opportunity to attend many events to be held in and around the historic Statue of Unity in Kevadiya…do connect with these.

My dear countrymen, on the 31st of October we will also celebrate 'Valmiki Jayanti'. I pay my obeisance to Maharishi Valmiki and extend my heartiest greetings to the countrymen on this special occasion. Maharishi Valmiki’s lofty ideals continue to inspire millions of people and provide them strength. He is a beacon of great hope for millions of the impoverished and Dalits… instills hope and trust within them. He says that if anyone has will power, one can achieve anything with ease. It is this will power, which provides the strength to many young people to do extraordinary things.

Maharishi Valmiki emphasized positive thinking - for him, the spirit of service and human dignity were of utmost importance. Maharishi Valmiki's conduct, thoughts and ideals are the inspiration and guiding force for our resolve for a New India. We will always be grateful to Maharishi Valmiki for composing an epic like Ramayana to guide the future generations.

On the 31st of October we lost former Prime Minister of India, Smt. Indira Gandhi. I most respectfully pay my tributes to her.

My dear countrymen, today, Pulwama in Kashmir is playing an important role in educating the entire country. Today, when children all over the nation do their homework, or prepare notes, somewhere behind this lies the hard work of the people of Pulwama! The Kashmir Valley meets almost 90% demand for the Pencil Slats, timber casings of the entire country, and of that, a very large share comes from Pulwama. Once upon a time we used to import wood for pencils from abroad, but, now our Pulwama is making the country self-sufficient in the field of pencil making. In fact, these Pencil Slats of Pulwama are reducing the gaps between states! Chinar wood of the valley has high moisture content and softness, which makes it most suitable for the manufacture of pencils. In Pulwama, Oukhoo is known as the Pencil Village. Here, several manufacturing units of Pencil Slats are located, which provide employment, and, in these units, a large number of women are employed.

Friends, Pulwama gained this recognition when individuals of this place decided to do something new, took risks and dedicated themselves towards it. One such enterprising person is Manzoor Ahmad Alai. Earlier, Manzoor bhai was a simple workman involved in woodcutting. Manzoor bhai wanted to do something new so that his coming generations wouldn’t have to live in poverty. He sold his ancestral land and established a unit to manufacture Apple wooden boxes. He was engaged in his small business when he came to know that Poplar wood , Chinar wood is being used in manufacturing pencils. After getting this information, Manzoor bhai channeled his entrepreneurial spirit and started the supply of Poplar wooden boxes to some famous pencil manufacturing units. Manzoor Ji found this to be extremely profitable and his income grew considerably at the same time. With the passage of time, he bought pencil slat manufacturing machinery and started the supply of pencil slats to some of the biggest companies of the country. Today, Manzoor bhai’s turnover from this business is in crores and is a source of livelihood for around two hundred people. Today, through Mann Ki Baat, I, on behalf of all countrymen commend Manzoor bhai and the enterprising brothers and sisters of Pulwama along with their families - All of you are making invaluable contribution in educating the young minds of our country.

My dear countrymen, during the lockdown, many instances of technology based service delivery were explored in the country and it is not that only the big technology and logistic companies are capable of the same. A self help group of women in Jharkhand have accomplished this feat. These women worked to deliver vegetables and fruits to households directly from the fields of the farmers.These women got an app ‘Ajivika Farm Fresh’ designed through which people could directly order vegetables to be delivered at their homes. Through this initiative, the farmers were ensured of a fair price for their produce and fresh vegetables were also available for the buyers. This idea of ‘Ajivika farm fresh’ app is gaining a lot of popularity there - fruits and vegetables worth more than 50 Lakhs were delivered by them during the lockdown. Friends, with emerging possibilities in the agriculture sector, more and more youth are now engaging themselves in this field. Atul Patidar of Barwani in Madhya Pradesh has connected four thousand farmers in his area through the digital medium. Through the E-platform farm card of Atul Patidar, farmers are now able to get the essentials of agriculture - such as fertilizer, seeds, pesticide, fungicide etc home delivered - the farmers get what they need at their doorstep. Modern agricultural equipment is also available for hire on this digital platform. Even during lockdown, thousands of packets containing seeds of cotton and vegetables were delivered to farmers through this digital platform. Atul ji and his team are working to impart technological knowhow to the farmers and also teaching them about online payment and procurement.

Friends, recently, one incident in Maharashtra caught my attention. There, one farmer producer company procured corn from the corn producing harvesters. This time, the company paid not just the cost of the corn but also an additional bonus with it. This was a pleasant surprise for the farmers. When the company was asked for the same, they said that under the new farm specific laws framed by Government of India, farmers are able to sell their produce in any part of the country and are getting good prices for the same. Thus, the company thought of sharing their extra profits with the farmers. The farmers had a right to it and hence the bonus was shared with them. Friends, the bonus amount may be small but this initiative is big. Through this, we come to know that on ground, the new agriculture laws are full of possibilities in favour of the farmers.

My dear countrymen, in today’s Mann Ki Baat, I have had the opportunity to bring forth extraordinary stories of my countrymen, the country and the facets of our traditions. Our country is full of talented people. If you too know of any such individual, speak and write about them and share their accomplishments. My best wishes to you and your family for the forthcoming festivals. However, do remember and more so during the festivals - wear your masks, keep washing your hands with soap and maintain two yards of social distance. Friends, we will speak again in next month’s Mann Ki Baat.

Many Many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. During this ongoing period of Corona, the whole world is going through numerous phases of transformation. Today, when the two yard social distancing has become imperative, this very crises period has also served in fostering bonding among family members, bringing them even closer. But, for such an extended span of time and when you are together, spending time with each other. How do you ensure that every moment is filled with joy? Thus, many a family, faced challenges- and the reason being a lack of our traditions that once used to streamline the course of life through adherence to certain values in the family ‘The Sanskar Sarita.’ It seems, there are many families where all this has been lost…and that is why amid the dearth, it became a little difficult for families to spend time in this period of crisis.

And what was an important aspect in this? Well, there was a time when in every family, invariably, there used to be an elderly member, a senior person who would tell stories, infusing a new inspiration, a new energy in the household. Surely, we must have realised, how significant the mores and conventions set by our ancestors are…. even today.... how their dearth can be deeply felt! And, as I said, one such form is the art of storytelling. Friends, the history of stories is as ancient as the human civilization itself. ‘Where there is a soul, there is a story’. Stories express and bring to the fore, the creative and sensitive facets of human beings. If the power of stories is to be felt, one has to just watch a mother telling a story to her little one either to lull her to sleep or while feeding her a morsel. I spent a major part of my life as a Parivrajak, an ascetic.

Wayfaring was my life. Every day it used to be a new place and people, new families. But whenever I went to a family, I would make it a point to speak to the children. At times, I would playfully ask them to tell me a story…..surprisingly, they would reply saying, No Uncle…not a story…We’ll tell you a joke! “They would ask me too to tell them a joke; evidently they had no clue of stories. It was jokes that had pervaded their lives, in a major way. In India there has been a rich tradition of storytelling or Qissagoi. We are proud to be denizens of the land that nurtured the tradition of Hitopadesh and Panch Tantra in which, through an imaginary world of animals, birds and fairies woven into stories, lessons on prudence and wisdom could be explained easily. We have a tradition of ‘katha’ here. This is an ancient form of religious storytelling. ‘Kathakalakshepam’ has been part of it. Myriad folk tales are prevalent here. In Tamilnadu and Kerala, there is a very interesting style of storytelling.

It is called ‘Villu paat’. It comprises a fascinating confluence of story and music. India has had a vibrant tradition of Kathputli, that is puppetry. These days, stories and storytelling based on science and science- fiction are gaining popularity. I am noticing people who are taking commendable initiatives in promoting the art form of Qissagoi. I came to know about the website ‘Gathastory.in’, run by Amar Vyas, along with other colleagues. Amar Vyas after completing his MBA from IIM Ahmedabad went abroad and later returned. Presently, he lives in Bengaluru and takes time out to pursue an interesting activity such as this, based on storytelling. There are many endeavours that are popularising stories from rural India. People like Vaishali Vyawahare Deshpande are making this form popular in Marathi.

Srividya Veer Raghavan of Chennai is also engaged in popularizing and disseminating stories related to our culture, while two websites named, Kathalaya and The Indian Story Telling Network, are also doing commendable work in this field. Geeta Ramanujan has focussed on stories at kathalaya.org, whereas a network of story tellers from various cities is being created through the Indian Storytelling Network. There is Vikram Sridhar in Bengaluru, who is very enthusiastic about stories related to Bapu. Many more such people must be working in this field. You must share about them on social media.

Today, we are joined by our sister Aparna Athare and other members of the Bengaluru Storytelling Society. Come, let’s talk to them and learn about their experience.

Prime Minister: - Hello

Aparna: - Namaskar, Respected Prime Minister! How are you?

Prime Minister: - I'm fine. How are you, Aparna ji?

Aparna: - Very well Sir. First of all, I would like to thank you on behalf of Bangalore Story Telling Society for having invited and speaking to artists like us on this platform.

Prime Minister: - And I heard, that today, perhaps your entire team is also sitting with you.

Aparna: - Yes, yes. Absolutely sir.

Prime Minister: - Then it would be better if you introduce your team. So that the listeners of 'Mann Ki Baat' can get acquainted with what a huge campaign you all are running. 

Aparna: - Sir. I am Aparna Athare. I am a mother of two children, the wife of an Air Force Officer and a passionate storyteller sir. Storytelling began 15 years ago when I was working in the software industry. Having gone then for voluntary work for CSR projects, I got a chance to educate thousands of children through the medium of stories. And this story I was referring to... I had heard it from my grandmother. But when I saw the joy on the children’s faces while listening to the story, what do I say to you.... such smiles, so much happiness there... and that was the moment I decided that story telling would be a goal of my life sir. 

Prime Minister: - Who else is there in your team?

Aparna: - Shailaja Sampath is with me.

Shailaja: - Namaskar sir.

Prime Minister: - Namaste Ji |

Shailaja: - I am Shailaja Sampath speaking. Earlier, I was a teacher. Once my children grew up, I started working in theatre and finally, felt most satisfied in storytelling. 

Prime Minister: - Thank you!

Shailaja: - Soumya is with me.

Soumya: - Namaskar Sir!

Prime Minister: - Namaste Ji!

Soumya: - I am Soumya Srinivasan. I am a psychologist. When I work, with children and older people, I try to awaken the Navrasas in human beings through stories and discuss it with them. 'Healing and transformative storytelling' is my goal.

Aparna: - Namaste Sir!

Prime Minister: - Namaste Ji

Aparna: My name is Aparna Jaishankar. I have had the good fortune of growing up with my maternal grandparents and paternal grandmother in different parts of the country, so stories from Ramayana, Puranas, Geeta every night, were an inheritance. And then, there is this organization like Bangalore Storytelling Society, so I had to be a storyteller. My fellow Lavanya Prasad is with me.

PP Prime Minister:- Lavanya ji, Namastey!

Lavanya: -Namastey, Sir! I am an Electrical Engineer turned professional storyteller. Sir, I grew up listening to stories from my grandfather. I work with senior citizens. In my special project called ‘Roots’ where I help them document their life stories for their families. 

Prime Minister: - Lavanya ji many congratulations to you. And as you said, once in Mann Ki Baat I too had asked you all that if you have grandfather-grandmother, maternal grandfather-grandmother in your family, ask them of stories of their childhood and tape them, record them, it will be very useful, I had said. But I felt good that the way all of you introduced yourself.... even in that... your art, your communication skills and in very few words, in a very good way you introduced yourself, for that too I congratulate you.

Lavanya: -Thank you sir! Thank you!

Prime Minister: - Now our audience of Mann Ki Baat... they too must be wanting to hear a story. May I request you to narrate a story or two?
Chorus: - For sure, this is our good fortune.

Aparna Jaishankar: - “Come, let us hear the story of a king. The name of the king was Krishna Deva Rai and the name of the kingdom was Vijayanagar. This king of ours had many qualities. If at all there was any weakness, it was his excessive fondness for his minister Tenali Rama and secondly for food. Every day the king would sit for lunch with great hope that today something good must have been cooked and everyday his cook would serve the same insipid vegetables-ridge gourd, bottle gourd, pumpkin, apple gourd. One such day, the king while eating, threw away the plate in anger and ordered the cook to make some tasty vegetable the day after or else he would hang him.

The poor cook was frightened. Now where would he go for new vegetables? The cook went running directly to Tenali Rama and told him the entire story. On listening, Tenali Rama gave an idea to the cook. Then next day the king came for lunch and called for the cook. Has something tasty has been cooked today or should I prepare the noose? The frightened cook immediately lay the plate with hot food. There was a new dish in the plate. The king was excited and he tasted a little of the dish. Umm, wow! What a dish! Neither tasteless like ridge gourd nor sweet like pumpkin.

The cook too had put the spices after roasting and grinding and all had come off well. Licking his fingers, the king called the cook and asked... “What vegetable is it? What is its name?” The cook replied as he was taught. “Maharaj, this is the crown-crested brinjal. Lord, just like you this too is the king of vegetables and that is why the rest of the vegetables have adorned it with a crown.” The king was pleased and declared that from today he would eat only this crown crested brinjal. “And not only myself, in my kingdom too, only brinjal will be cooked and no other vegetable will be cooked.” Both, the king and the subjects were pleased. Initially, all were happy as they got a new vegetable, but as days passed by the excitement began going down. Mashed brinjal in one house, then fried brinjal in the other. Sambhar with brinjal at one place and brinjal with rice at the other. How many forms could the poor brinjal alone have? Gradually even the king got fed up. Every day the same brinjal!

And then the day came when the king called the cook and scolded him a lot. “Who told you that the brinjal is crown crested. Hereafter, no one will eat brinjal in the kingdom. From tomorrow cook any vegetable but the brinjal.” “As you order Maharaja,” saying this the cook went straight to Tenali Rama. Falling at feet of Tenali Rama, he said, “thank you minister you saved my life. Because of your suggestion now I can serve any vegetable to the king.” Tenali Rama laughingly said, “What good is that minister who cannot keep his king pleased.” And like this the stories of King Krishnadeva Rai and minister Tenali Rama kept on evolving and people kept listening. Thanks.

Prime Minister: - You had such exactness in narration, you touched upon so many fine details, I understand that children, adults whoever listens to this will remember many things. You narrated in such a nice way and what a special co-incidence that nutrition week is going on in the country and your story is connected to food. And, definitely, I urge storytellers like you and other people to find ways to connect the new generation of our country with lives of great men and women through stories; we should also think of ways to publicise the art of storytelling, popularise it in every home specially with good stories for children.... Telling good stories to children should be a part of public life. We should work together in that direction, in creating that atmosphere. But I felt very nice talking to all of you. Best wishes to all of you. Thank you.

Chorus: Thank you sir.
We heard these sisters who carry forward the unending stream of our traditions through the medium of storytelling. When I was talking to them on the phone, it was such a lengthy conversation and then I felt that there is a time limit for 'Mann Ki Baat', so I‘ve decided to upload all the things that we spoke about on my NarendraModiApp–you can definitely listen the entire stories on the app. In this 'Mann Ki Baat', I have presented for you only a tiny excerpt! I would definitely urge you to take out sometime in the family every week for stories, and you can also allot every family member, for a given week, a topic, like, say compassion, sensitivity, valour, sacrifice, bravery – choose any one sentiment to be dwelt upon by all members of the family, that week and everybody will source out a story on the same subject and all of the family members in a group will tell individual tales!

You will see, what a huge treasure will get accrued in the family, how great research work will get carried out and how much delight it will bring to everyone! And a new life, a new energy will be generated in the family - in the same way we can carry out another task. I urge all storytellers that soon we are going to celebrate 75 years of independence, can we propagate in our stories as many inspiring events as there were during the entire period of our enslavement! Especially, from 1857 to 1947, we can introduce every major or minor incident of this period to our new generation through stories. I am sure that you folks will definitely do this work. May this art of storytelling become stronger in the country, become more popularized and easier to imbibe- This is something we must all strive for!

My dear countrymen, come, let us now travel across the seven seas from the world of stories, listen to this voice!
“Namaste, brothers and sisters, my name is Seedu Dembele. I am from Mali, a country in West Africa. I had the opportunity to attend Kumbh Mela, the largest religious festival in India, in February. It is a matter of great pride for me. I felt good on being a part of Kumbh Mela and got to learn a lot about the culture of India by observing. I request that we be given the opportunity to visit India, once again so that we can learn more about India. Namaste."

PM - Is it not interesting? So this was Sedu Dembele from Mali. Mali is a large and land locked country in West Africa, far from India. Sedu Dembele, is a teacher in a public school in Kita, a town in Mali, and teaches English, Music, Painting, and drawing. But he also has another identity - people call him Hindustani’s Babu, and, he takes great pride in being called so. Every Sunday afternoon, he presents an hour long radio program in Mali entitled ‘Indian frequency on Bollywood songs!’ He has been presenting it for the last 23 years. During the course of this program, he renders his commentary in French as well as in Mali's lingua franca known as Bombara, and does it in quite a dramatic fashion. He has deep seated love for India. Another reason for his profound association with India is that, he was also born on 15thAugust. Seduji has started another two-hour program now at 9 pm every Sunday, in which he narrates the story of an entire Bollywood film in French and Bombara.

Sometimes while relating to an emotional scene, he, along with his listeners, cry together! Seduji's father had introduced him to Indian culture. His father worked in a cinema theatre where Indian films were also exhibited. On this 15th August, through a video in Hindi, he greeted the people of India on Independence Day. Today, his children sing the national anthem of India with great ease! You must watch both of these videos and feel their love for India. When Seduji visited Kumbh and at that time he was part of the delegation that I met, his passion for India, affection and love are indeed a matter of pride for all of us.

My dear countrymen, it is said here that the one who is rooted to the ground, is equally firm during the course of the biggest of storms. In this difficult period of Corona, our agricultural sector, our farmers are a living testimony to this. Even in this time of crisis, the agricultural sector of our country has again shown its resilience. Friends, the agricultural sector of the country, our farmers, our villages are the very basis of Atmanirbhar Bharat, a self reliant India. If they remain strong then the foundation of Atmanirbhar Bharat will remain strong. In the recent past, these areas have liberated themselves from many restrictions and tried to break free from many myths. I get many such letters from farmers, I’ve had a dialogue with farmer organizations, who inform me about new dimensions being added to the farming sector and the changes it is undergoing. What I have heard from them and whatever I have heard from others, I feel that today in Mann Ki Baat, I must tell you some things about those farmers. One such of our farmer brother lives in Sonipat district of Haryana, his name is Shri Kanwar Chauhan.

He told us how there was a time when he used to face great difficulties in marketing his fruits and vegetables outside the mandi, the market place. If he used to sell his fruits and vegetables outside the mandi, then, many a times his produce and carts would get confiscated. But, in 2014, fruits and vegetables were excluded from the APMC Act, which, greatly benefited him and fellow farmers in the neighborhood. Four years ago, he, along with fellow farmers of his village, formed a Farmer Producer’s Organization. Today farmers in the village cultivate sweet corn and baby corn. Their produce is being supplied directly to Azadpur Mandi, Delhi, Big Retail Chains and Five Star Hotels. Today, the farmers of the village are earning rupees two and a half to three lakhs per acre annually by cultivating sweet corn and baby corn. Not only this, more than 60 farmers of this village, through construction of net house and poly house are producing various varieties of tomato, cucumber and capsicum and earning from 10 to 12 lakh rupees per acre every year.

Do you know what is different with these farmers? They have the power to sell their fruits and vegetables, anywhere and to anyone! And this power is the foundation of their progress. Now this power has also been imparted to other farmers of the country not only for marketing of the fruits and vegetables but whatever they are producing or cultivating in their fields, - paddy, wheat, mustard, sugarcane, whatever they are growing they have now got the freedom to sell where they can get a higher price according to their wish.

Friends, about three or four years ago fruits and vegetables were excluded from the purview of APMC in Maharashtra. An example of how this reform changed the state of farmers growing fruits and vegetables in Maharashtra is provided by Sri Swami Samarth Farm Producer Company limited - a Farmer Producer’s Organization. Farmers in Pune and Mumbai are themselves running weekly markets. In these markets, the produce of about four and a half thousand farmers, of nearly 70 villages, is sold directly without any middleman! The rural youth are directly involved in the process of farming and selling to this market. This directly benefits the farmers and the youth of the village are gainfully employed.

Another example is from then district of Tamil Nadu, here the Tamil Nadu Banana farmer produce company; This Farmer Produce Company is a company just in name; in reality, these farmers together have formed a collective. It has a very flexible system, and that too has evolved five-six years ago. This Farmer Collective purchased hundreds of metric tons of vegetables, fruits and Bananas from nearby villages during the lockdown, and supplied a vegetable combo kit to the city of Chennai.

You just think, how many youth did they employed, and the interesting fact is that, due to absence of middlemen, not only the farmer profited but the consumer also benefited. One such group of farmers hails from Lucknow. They named themselves the Iraada; Farmer Producer and they too during the lockdown, procured fruits and vegetables directly from the cultivators' fields, and sold directly in the markets of Lucknow, free from the middlemen, and got whatever price they demanded. Friends, Ismail Bhai is a farmer in Rampura village of Banaskantha in Gujarat. His story is also very interesting. Ismail Bhai wanted to do farming, but, now, as is these general attitude towards farming, his family raised eyebrows on the thoughts of Ismail Bhai! Ismail Bhai’s father was into farming, but in that, he often incurred losses.

Hence the father dissuaded...yet despite family members discouraging, Ismail Bhai decided that he would certainly take up farming. Ismail Bhai had resolved that he would dispel the notion of farming being a loss making activity and change the situation as well. He started farming, albeit using new methods and innovative techniques. Using drip irrigation he cultivated potatoes.... and today his potatoes are his hallmark. He is growing potatoes that are of very high quality. Ismail Bhai directly sells these potatoes to large companies, the middle men are just out of the question. And the result - he is earning handsome profits. He now has repaid all the debts of his father. And do you know the most significant fact? Today, Ismail Bhai is helping hundreds of farmers in his region. He is changing their lives too.

Friends, in present-times, the more modern alternatives we offer for agriculture, the more it will progress with newer innovations and techniques. Bijay Shanti of Manipur is in the news for her new innovation. She launched a start-up to develop thread from the Lotus stem. Today, her efforts and innovations have opened new avenues in the fields of lotus farming and textile.

My dear countrymen, I want to transport you to a period from our past. It is a tale of 101 years ago. The year was 1919. The British rulers had slaughtered innocent civilians at Jallianwala Bagh. Post the massacre, a 12 year old boy visited the spot. A happy and agile boy but what he saw at Jallianwala Bagh was beyond his imagination. He was left stunned at how one could be so merciless. This innocent boy had started to burn in the fire of anger. At Jallianwala Bagh, he took a vow to fight the British rule. Did you come to know who am I referring to? Yes! I am speaking about Shahid Veer Bhagat Singh. Tomorrow, the 28th of September, we will celebrate the birth anniversary of Shahid Veer Bhagat Singh. I join my fellow countrymen in bowing before the paragon of courage and bravery, Shaheed Veer Bhagat Singh.

Can you imagine that an Empire, which ruled over a huge chunk of the world, it was often said that the Sun never sets on this empire - such a powerful empire was terrified of this 23 year old. Shaheed Bhagat Singh was as much a fighter as he was a scholar, a thinker. Bhagat Singh along with his revolutionary friends, without caring for their own selves, carried out such daring acts, which had a huge bearing in the country attaining Freedom. Another appealing aspect of Shahid Veer Bhagat Singh’s life is that he appreciated the importance of teamwork. Be it his devotion towards Lala Lajpat Rai or his camaraderie with fellow revolutionaries as Chandra Shekhar Azad, Sukhdev, Rajguru amongst others, personal accolades were of no importance to him. He had a single mission for as long as he lived and he sacrificed his life for that mission - That mission was to free India of injustice and the British rule. I read a comment by Ajay SG from Hyderabad on the NaMo app. Ajay ji writes - How can today's youth strive to be like Bhagat Singh? Well see ; We may or may not be able to become like Bhagat Singh, but the love Bhagat Singh had for his country, the drive and motivation he had to do something for his country certainly resides in all our hearts. That would be our biggest tribute to Shahid Bhagat Singh.

Four years ago, around this time, the world witnessed the courage, bravery and valiance of our soldiers during the Surgical Strike. Our brave soldiers had just one mission and one goal - To protect at all costs, the glory and honour of Mother India. They did not care a bit for their own selves. They marched forward on their path of duty and we all witnessed how they came out victorious. They enhanced Mother India’s pride.

My dear countrymen, in the coming days, we countrymen will remember many great personalities who have made an indelible contribution in the making of India. 2nd of October is an auspicious and inspirational day for all of us. This day, we remember two great sons of Ma Bharati - Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri.

Revered Bapu’s thoughts and ideals are more relevant now than earlier. The economic principles of Mahatma Gandhi, if we would have been able to understand their spirit, grasp it and practically implement them, then the Aatmanirbhar Bharat Abhiyaan would not have been needed today. Gandhiji’s economic vision understood the pulse of the country and had the fragrance of India in them. Revered Bapu’s life reminds us to ensure that all our actions should be such that it leads to the well being of the poor and deprived. Likewise, Shastriji’s life imparts to us the message of humility and simplicity. 11th of October is also a special day for us. This day, we remember Bharat Ratna Lok Nayak Jayaprakash Narayan ji on his birth anniversary. JP played a pioneering role in safeguarding our Democratic values. We also remember Bharat Ratna Nanaji Deshmukh, whose birth anniversary is also on the 11th Nanaji Deshmukh was a close companion of Jayaprakash Narayan ji. When JP was fighting the crusade against corruption, a potentially fatal attack was carried out on him in Patna.

It was Nanaji Deshmukh then, who took the blow onto himself. Nanaji Deshmukh was grievously injured in this attack but he managed to successfully save the life of JP. This 12th of October is the birth anniversary of Rajmata Vijaya Raje Scindia ji too - She had dedicated her entire life in the service of the people. She was from a royal family and had no dearth of wealth, power and other resources. Even then, she spent her whole life in public service, just like a mother would with the same devotion with Vatsalya Bhava. She had a very generous heart. This October 12th will mark the conclusion of her birth centenary year celebrations and today when I speak about Rajmata ji, I am reminded of an emotional incident. I have had the opportunity to have worked with her for many years, there are many incidents to recall. However, I feel like sharing one particular incident. We were on the ‘Ekta Yatra’, spanning Kanyakumari to Kashmir.

The yatra was moving under the leadership of Dr. Murli Manohar Joshi ji. It was harsh winters, months of December-January. Past midnight, around 12 or 1, we reached Shivpuri, near Gwalior in Madhya Pradesh. At the place where we would stay, since we would all be tired from the day’s travels, we would freshen up and sleep and prepare for the morning as well. It was around 2, when I, after having showered and freshened up was preparing to sleep, when I heard a knock on the door. I opened the door and it was Rajmata Sahab who was standing in front of me. I was astounded to see Rajmata Sahab, that too on such a cold winter night. I offered my pranaam and said - ‘Mother, you at this midnight hour?’ She said ‘No son, here...Modi ji, you have this warm milk and sleep thereafter’. She had herself brought turmeric milk.

However, when I looked to the other side, it was not just me! The entire travelling establishment of the Yatra, around 30-40 people including our drivers and other workers….She visited each room and herself ensured that all of us had milk at 2 in the night! I can never forget this incident as it taught me about the love of a mother and motherly affections. It is our good fortune that such great personalities have reared the soil of India with their sacrifice and their tapasya. Come, let us all strive together to build such an India, on which these great personalities would pride themselves. Their dreams should be our motivation!

My dear countrymen, in this Corona time-period, I would once again remind you - Always wear a mask and do not venture out without a face shield. ‘Do Gaz ki doori’, social distancing will protect you and your family. These few rules are the weapons in our fight against Corona, a powerful resource to save the life of every citizen. And let us not forget, till the time we have any vaccine, we will not let up in our efforts. You stay healthy, your family stays healthy, with these wishes, I thank you all!

Namaskar!

My dear countrymen, Namaskar. Generally, this period is full of festivals; fairs are held at various places; it’s the time for religious ceremonies too. During these times of Corona crises, on the one hand people are full of exaltation and enthusiasm too; and yet in a way there’s also a discipline that touches our heart. Broadly speaking in a way, there is a feeling of responsibility amongst citizens. People are getting along with their day to day tasks, while taking care of themselves and others as well. At every event being organised in the country, the kind of patience and simplicity being witnessed this time is unprecedented. Even Ganeshotsav is being celebrated online at certain places; at most places eco-friendly Ganesh idols have been installed. Friends, if we observe very minutely, one thing will certainly draw our attention- our festivals and the environment.There has always been a deep connect between the two. On the one hand, our festivals implicitly convey the message of co-existence with the environment and nature; on the other, many festivals are celebrated precisely for protecting nature. For example, in West Champaran district of Bihar, people belonging to Thaaru tribal community have been observing a sixty-hour lockdown for centuries…..in their own words- ‘SaathghantekeBarna’. The Thaaru community has adopted BARNA as a tradition for protection of nature; that too for centuries. During this period, neither does anyone enter the village, nor leave home,and they believe that if they step out or if someone enters from elsewhere, the to and fro movement along with other routine activities of people can lead to the destruction of new plants and trees.Our tribal brothers and sisters begin the Barna lockdown with a grand worship and conclude with jestful traditional tribal songs, music and dance programmes.

Friends, these days, the festival of Onam is also being celebrated with gaiety and fervour. This festival arrives in the month of Chingam. During this period, people buy something new, decorate their homes, prepare Pookalam and enjoy Onam-Saadiya… variety of games and competitions are also held. The zest of Onam today has reached distant shores of foreign lands. Be it America, Europe or Gulf countries, the verve of Onam can be felt everywhere. Onam is increasingly turning out to be an international festival.

Friends, Onam is a festival linked with our agriculture. It is also the time of a new beginning for our rural economy. Our lives, our society derive sustenance from the fortitude of farmers. Their perseverance lends myriad hues to our festivals.

In the Vedas too, our food provider, Annadaata, the life sustaining shakti of our farmers has been gloriously venerated. There is a mantra in Rigved –

AnnanamPatayeNamah
KshetranamPatayeNamah
Which means,
Bow to the food provider
Salute to the farmer.

Even during these trying times of Corona, our farmers have proven their mettle. This time around in our country, sowing of kharif crops has increased by 7 percent comparedto last year. The sowing of paddy has increased by approximately 10 percent, pulses close to 5 percent, coarse cereals almost 3 percent, oilseeds around 13 percent and cotton nearly 3 percent. For this I extend felicitations to the farmers of our country…I salute their perseverance.

My dear countrymen, during this time period of Corona, the country is fighting on many fronts simultaneously. But at the same time, the question that frequently comes to mind is, how my young little friends are spending their time while they remain homebound for so long.
And this is why, I, together with the Children University of Gandhinagar, a unique experiment in the world, Indian government’s Ministry of Women and Child Development, Ministry of Education, Ministry of Micro-Small and Medium Enterprises, pondered and deliberated over, what we cando for our children. It was a very useful and pleasant experience for me, because in a way it became an opportunity for me to know and learn something new.

Friends, the subject that we contemplated over was - toys and especially Indian toys. We discussedhow to make new toys available to the children of India, how India could become a big hub of toy production. By the way, I apologize to the parents, listening to ‘Mann Ki Baat', as, after this, they might face an additional task of hearing out new demands for toys. Friends, whereas toys augment activity, they also give flight to our aspirations. Toys, not only entertain, they also build the mind and foster an intent too. I read somewhere whatGurudev Rabindranath Tagore had said about toys, the best toy is that which is incomplete; a toy that children together complete while playing. Gurudev Tagore had said that during his childhood, he used to make his own toys and games with his friends, with materials available at home, using his own imagination. But, one day elders interfered with those fun-filled moments of childhood. It so happened that one of his friends brought a big and beautiful foreign toy. Now, all their attention was more on flaunting the toy than the game. That toy became the centre of attraction for everyone, not the game. The child who hitherto used to play and mingle with everyone, and remain immersed in the game; the same child started to act aloof. In a way, the feeling of being distinct from the rest of the children, took over his mind. In that expensive toy, there was nothing to create; nor was anything to learn. That is, an appealing toy had subdued, veiled and withered a brilliant child.This toy exuded pomposity, it exhibited wealth and a little nobility, but it curtailed the growth and grooming of the child's creative spirit. The toy remained, but the game was over and the blossoming of the child stopped too. Therefore, Gurudev used to say that, toys should be such that they bring out the childhood of a child and also his or her creativity. In the National Education Policy, a lot of attention has been given on the impact of toys on different aspects of children's lives. Learning while playing, learning to make toys, visiting toy factories, all these have been made part of the curriculum.Friends, there has been a rich tradition of local toys in our country. There are many talented and skilled artisans who possess expertise in making good toys. Some parts of India are developing also as Toy clusters, that is, as centres of toys. Like, Channapatna in Ramnagaram in Karnataka, Kondaplli in Krishna in Andhra Pradesh, Thanjavur inTamilnadu, Dhubari in Assam, Varanasi in Uttar Pradesh – there are many such places, we can count many names. You will be surprised to know that the Global Toy Industry is of more than 7 lakh crore rupees. Such a big business of 7 lakh crore rupees but, India’s share is very little in this. Now, just spare a thought for a nation which has so much of heritage, tradition, variety, young population, will it feel good to have such little share in the toy market?Not at all, you too won’t feel good after hearing this. Friends, the toy Industry is very vast. Be it cottage industries, small industries, MSMEs and along with this big industries and private entrepreneurs too come in the ambit of this. The country will have to persevere together to promote this. Further like, there is Mr. C V Raju in Vishakhapatnam of Andhra Pradesh. Once the Eti- Koppakaa toys of his village were very popular. The speciality of these toys - these were made of wood, and secondly, you would not find any angles or corners in these toys anywhere. These toys were round from all sides hence there was no scope for injury to children. C V Raju has now started a sort of a new movement for eti-koppakaa toys along with the artisans of his village. By making excellent quality eti-koppakaa toys C V Raju has brought back the lost glory of these local toys. We can do two things through toys – bring back the glorious past in our lives and also spruce up our golden future. To my start-up friends, to our new entrepreneurs I say- Team up for toys… let us make toys together. For everybody it is the time to get vocal for local toys. Come, let us make some good quality toys for our youth.Toys should be such that in their presence childhood blooms and smiles. Let us make toys which are favourable to the environment too.

Friends, similarly in this era of computers and smartphones, there is a big trend of computer games. These games are played by children and grownups as well. But even in these games, their themes are mostly extraneous. Our country has so many ideas, so many concepts;our history has been very rich. Can we make games based on that? I call upon the young talent of the country - make games in India and make games based on India too. It is also said, Let the game begin! So; let us start the game.

Friends, be it virtual games, be it the sector of toys in the self-reliant India campaign, all have to play very important role, and therein lies an opportunity too. A hundred years ago when the Non-cooperation movement started, Gandhi ji had written – “Non-cooperation movement is aneffort to make countrymen realise their self-respect and their power”.
Today, when we are trying to make the country self-reliant, we have to move with full confidence; and make the country self-reliant in everyarea. A seed that was sown in the form of the Non-cooperationmovement, it is now the responsibility of all of us to transform it into banyan tree of self-reliant India.

My dear countrymen, everyone acknowledges the capability of Indians to offer innovation and solutions, when there is dedication and sensitivity, this power becomes limitless. At the beginning of this month an app innovation challenge was put before the youth of the country. Our youth participated enthusiastically in this AatmaNirbhar Bharat App innovation challenge. Around 7 thousand entries were received; of these too, nearly two thirds have been made by the youth of tier two and tier three cities. This is a very auspicious indication for self-reliant India, for future of the country. You will definitely be impressed on seeing the results of the AatmaNirbhar Bharat App innovation challenge. After a lot of scrutiny, awards have been given to around two dozen Apps in different categories. Do familiarise yourselves with these Apps and connect with them. It is possible that you too get inspired to make something like that. Among these there is an App ‘KutukiKids Learning app. This is an interactive app for children in which they can easily learn many aspects of mathsand science through songs and stories. In this, there are activities too and games as well. Similarly, there is also an app for micro blogging platform. Its name is kuKOO..ku. In this we can place our opinion and interact in our mother tongue through text, video or audio. Similarly,Chingari App too is getting popular among the youth. There is an app Ask Sarkar. In this you can interact through chat bot and can get right information about any government scheme - that too throughall the threeways- text, audio and video.It can be a great help to you. There is another app called, Step Set Go. This is a fitness app and it keeps a track of how much you walked, how many calories you burnt; it keeps track of the data and also motivates you to stay fit. I have mentioned just a few examples. Many more apps have also won this challenge. There are many business apps and also gaming apps such as IsEqualTo, Books & Expense, Zoho Workplaceand FTC Talent. Search about them on the Net and you will find a lot of information about these apps. Step forward – innovate some; implement some. Your efforts as today's small start-ups will transform intobig companies tomorrow and become mark of India in the world. And you should not forget that the big companies which exist in the world today, were also, once, start-ups.
Dear countrymen, for our children and our students to display their optimum potential, show their mettle; Nutrition and proper nourishment as well play a very big role. The month of September will be observed as Nutrition Monthin the entire nation. Nation and Nutrition are very closely inter-related. We have a maxim - "YathaAnnam Tatha Mannam," which meansour mental and intellectual development is directly related to the quality of our food intake. Experts are of the opinion that the better nutrition a child imbibes in the womb and during childhood, greater is the mental development and he/she remains healthy. It is equally important that for children to be well nourished, the mother also receivespropernourishment. And nutrition merely does not only imply what you eat but also how much you eat and how often you eat. This means whether you are getting essential nutrients.Are you getting Iron, Calcium or not? Sodium or not? Vitamins or not? All these are very important aspects of Nutrition.

In this movement pertaining to nutrition, people’s participation is also very crucial. It is public participation that makes it successful. In our country during the past few years,a lot of effort has been made in this direction.Especially in our villages, it is being converted into a mass movement with public participation. Whether it is the nutrition week or the nutrition month, more and more awareness is being generated through these measures. Schools have been integrated. Efforts are being made to ensure competitions for children, attempts are being made to increase awareness too. Just like there is a Class Monitor in the section, there should be a Nutrition Monitor in a similar manner and just like a report card, a Nutrition Card should also be introduced. These are some of the measures that are being initiated. During the course of the Nutrition Month, a food and nutrition quiz will also be organized on the MyGov portal, and there will be a meme competition as well. So do participate and motivate others too.Friends, if you have had the opportunity to visit the Statue of Unity of Sardar Vallabhbhai Patel in Gujarat, and when it opens after Covid Pandemic ends, you will have the opportunity to visit this spot. A unique kind of nutrition park has been created there. You can witness for yourselvesnutrition related education along with fun and frolic.

Friends, India is a vast country with a lot of diversity in food and drink. There are six different seasons in our country, different regions produce diversecrops according to the respective climate. Therefore, it is very important that according to the season of a particular region, a well-balanced & nutrient rich, diet plan should be drafted to include local foodgrains, fruits and the vegetables cultivated there. Now for example. Millets including coarse grains likeRagi/Finger Millet and Jowar/ Sorghum...these are very beneficial nutritious food. An Agricultural Fund of India is being created, it will have complete information about the crops, that are grown in each district and their related nutritional value. This fund can be of great use for all of you. Come, let us inspire one and all to eat nutritious food and stay healthy during the nutrition month.

Dear countrymen, a few weeks ago, while we were celebrating our Independence Day, an interesting news caught my attention. This is the news of two brave hearts of our security forces. One is Sophie and the other Vida. Sophie and Vida are the dogs of the Indian Army who have been awarded the Chief of Army Staff 'Commendation Cards'. Sophie and Vida received this honour because they performed their duties diligently while protecting their country. Our armed forces and security forces have many such brave dogs who not only live for the country but also sacrifice themselves for the country. Such canines have played a very important role in thwartingnumerous bomb blasts and terrorist conspiracies. Some time ago I got to know in great detail about the role of dogs in the security of the country and also got to hear many stories too.One such canine named Balaramsniffed out ammunition on the route of the AmarnathYatra. Dog, Bhavana searched out IEDin 2002. During unearthing the IED, terrorists triggered an explosion and brave dog were martyred. Two or three years ago in BijapurChattisgarh, a sniffer dogCracker of CRPF also attained martyrdomin an IED blast. You might have seen a very moving scene on TV a few days ago, in which the Beed Police were giving their canine colleague Rocky a final farewell with all due respect. Rocky had helped the police in solving over 300 cases. Dogs also have a significant role in Disaster Management and Rescue Missions. In India, NDRF, the National Disaster Response Force has specially trained dozens of dogs. In the event of an earthquake, building collapse, these dogs are experts in searching out people trappedunder debris.

Friends, I have also been told that Indian breed dogs are also very good and capable. Among the Indian breeds, Mudhol Hound and Himachali Hound are of excellent pedigree. Rajapalayam, Kanni,Chippiparai and Kombai are fabulous Indian breeds. They cost less to raise and are better adapted to the Indian environment and surroundings. Now, our security agencies are also inducting these Indian breed dogs as part of their security squad. In the recent past, Mudhol Hound dogs have been trained and inducted in the dog squad of the Army, CISF and NSG; Kombai dogs have been included by the CRPF. Research on the Indian breed dogs is also being done by the Indian Council of Agriculture Research with the aim to make them better and more beneficial. Search for these breeds on the internet and know more about them - The beauty and qualities of these breeds will leave you astounded! The next time you think of raising a pet dog, consider bringing home one of these Indian breeds. At a time when Atmanirbhar Bharat is becoming a mantra of the people, how can any domain be left untouched by its influence?

My dear countrymen, in a few days from now on September 5th, we will celebrate Teacher’s day. Whenever we think of the successes we have had during the course of our lifetime, we are almost always reminded of one teacher or the other. Thefast changing times coupled with the Corona crisis are posing new challenges for our teachers. I am happy that not only have our teachers accepted this challenge but also turned it into an opportunity. Ways to incorporate more and more technology in studying, ways to imbibe newer tools, ways to help students have been seamlessly embraced by our teachers... they have passed it on to their students as well. Today, throughout the country, innovation is underway in some field or the other. The students and teachers are collaborating to do something new. I am confident that the way National Education Policy is bringing about a tectonic shift in the nation and that our teachers will play a significant role in disseminating its benefits to our students.

Friends, especially my teacher friends, our country will celebrate the festival of the75th year of independence in the year 2022. Prior to Independence, our country’s war of independence has had a long history. During that period, there wasn’t any corner of the country where revolutionaries for independence did not lay down their lives or sacrificed their all for the country. It is imperative that today’s generation, our students remain familiar withthese heroes of our freedom struggle and feel the quintessence – in their own district & area; what transpired during the freedom movement, who laid down their life, who was imprisoned and for how long - When our students are apprised of the history of the freedom struggle viz-a-viz their local surroundings - - only then will we see the reverberations of it on the personality of the student. A lot of work in this direction needs to be done and our teachers shoulder a significant responsibility for it. For example, the district you live in, were there any events during the course of the freedom struggle in the past centuries? This could also become a topic of research for our students. A handwritten log for schools can be prepared... if there is any place in your town associated with the freedom movement, then a visit could also be planned for the students. Students of some schools can also resolve to write 75 poems and theatrical stories on the heroes of our freedom movement to mark the 75th year of our independence. Your efforts will bring to the fore stories of lakhs of unsung heroes - individuals who lived and died for the country but had faded into oblivion. In the 75th year of our independence, it will be a fitting tribute to remember and recognise the efforts of such individuals. With Teachers day to be observed on September 5th, I call upon all our teacher friends to start preparing and join hands to create an environment bringing everyone into its fold.

My dear countrymen, the country is on the path of progress on which it has embarked upon and this journey will only be comfortable if each and every citizen is a stakeholder in this process and traveller in this journey. For this to happen, it is imperative that each citizen remains hale & hearty and is part of our collective efforts to overcome Corona. Safeguarding our health by observing, “Do Gaj Ki Doori, Mask Zaroori” following social distancing norms and ensuring to wear masks will help us defeat corona. I urge you to follow these guidelines and I pray for your good health. Stay healthy and stay happy, with these wishes, we will meet again in the next edition of Mann Ki Baat.

Many many thanks.

Namaskar.

My dear countrymen, Namaskar. Today, is the 26th of July, a very special day…It is Kargil Vijay Diwas. It was on this very day 21 years ago, our Army unfurled the flag of victory in the battle of Kargil. Friends, India can never forget the circumstances under which the battle of Kargil took place. Pakistan had embarked upon this misadventure, nursing delusions of encroaching upon Indian soil, to distract attention from the internal strife prevailing there. India was then in the process of making efforts to foster good relations with Pakistan. But as it is said,

"बयरु अकारन सब काहू सों।
जो कर हित अनहित ताहू सों।।"

Which means, to the wicked, enmity with one and all for no reason comes naturally. People with such a disposition keep thinking of harming even their well-wishers… that is why when India extended a hand of friendship, Pakistan tried to respond, stabbing in the back. But after that, when our gallant Army displayed deeds of valour, when India demonstrated her might the whole world watched it. You can imagine….the enemy lodged in soaring mountainous heights and our armed forces, our brave soldiers fighting from down below! But it was not about victoriously conquering the heights…

It was the victory of high morale and bravery of our armed forces in the truest sense of the term. Friends, at that point of time, I too was blessed with the opportunity to go to Kargil and witness the gallantry of our Jawans. That day is one of the most precious moments of my life. I am noticing, today, people are reminiscing the Kargil Victory, throughout the country. On social media, they are saluting their brave heart heroes and paying tributes to those martyred with the #Courage in Kargil. Today, I, on behalf of all countrymen salute the brave soldiers….and along with them I also salute the brave mothers who gave rise to the real heroes, sons of Mother India. I urge the youth of the country to share stories of the heroic deeds of our brave hearts and sacrifices on part of the brave mothers, throughout the day. Friends, today I call upon you to visit, the website www.gallantryawards.gov.in positively. There, you will come across an array of information on our brave warriors and tales of their valour. And when you discuss these with your friends, they will become a source of inspiration. You must certainly visit this website... infect, I would like to insist on multiple visits. Friends, what Atal ji had said from Red Fort during the Kargil war is relevant to all of us even today. Atal ji, had then reminded the nation of a mantra of Gandhi ji. Mahatma Gandhi's mantra was...in the face of any dilemma, in order to decide what to do or what not to do, one must think of the poorest and the most helpless person of India. One must assess whether one’s deed will result in benefitting that particular person or not. Going beyond Gnadhi Ji’s thought, Atal ji had said that the Kargil war has given us another Mantra- And the Mantra was – before taking any important decision, we should think whether our step, our endeavor is befitting to the honour of the soldier who laid down his life in those remote mountains. Come, let us listen to the sentiment in the very voice of Atal ji- Let us understand it…the time too has come to accept it.

“All of us remember that Gandhi ji had given us a Mantra. He had said that in the face of any dilemma in order to decide what to do, you should think of the poorest and the most helpless person of India; ask yourself whether your deed will result in benefiting that particular person. Kargil has given us another Mantra- And the Mantra was – before taking any important decision, we should think whether our step, our endeavor is befitting to the honour of the soldier who laid down his life in those remote mountains.”

Friends in times of war, whatever we say or do has immense bearing on the morale of the soldier, ever vigilant at the border, as well as the morale of his family. We should never forget this… and that is why our conduct, our demeanour, our speech, our statements, our limits, our aims… whatever we do and say, must distinctly be conducive to enhancing the morale & honour of our soldiers. Countrymen bound by a thread of unity, with the Mantra that the Nation is above everything else bolster the strength of our soldiers much more than thousand fold. We are aware of the dictum

‘Sanghe Shakti, Kalau Yuge’; the essence of which tells us that there is strength in unity in the present era.

At times, without paying heed to the essence, we encourage certain things on Social Media that are detrimental to the country. There are times when we keep forwarding things out of sheer curiosity. Despite knowing that it is wrong, we keep doing it. These days, battles are fought not just on borders; they are fought within the country too, on many fronts simultaneously. And every countryman has to decide his or her role in that. We too should determine our roles, fully bearing in mind soldiers fighting on the borders under the harshest conditions.

My dear countrymen, over the last few months, the way the country fought against Corona unitedly, has proven many apprehensions wrong. Today, the recovery rate in our country is better compared to other countries; the mortality rate in the context of Corona in our country is much less as well, compared to most countries, of course, the loss of even one life is saddening, but India has also succeeded in saving the lives of millions of her people. But friends, the hazards of Corona are far from being over. At many places, it is spreading fast. We need to be extra vigilant. We have to bear in mind that Corona is as fatal today as it was in the beginning – that’s why we have to be fully cautions. Wearing a face mask, using a gamchcha or a light towel to cover, two yard distancing, frequently washing hands, avoiding spitting anywhere, taking full care of hygiene & sanitation- these are our weapons to protect us from Corona. There are times when masks cause inconvenience, one feels like removing them from the face- especially during a conversation. When a mask is required the most, we tend to remove it. At such times, I urge you that whenever you feel your mask is bothersome and you want to remove it, spare a thought for those doctors, those nurses; think of our Corona warriors. You will find them wearing masks for hours together, diligently working to save our lives- sometimes wearing masks for a span of eight to ten hours. Doesn’t that discomfort them? Just think about them… you too will feel that as citizens, we should not be negligent at all; nor let others be so. On the one hand, we have to fight the battle against Corona with full awareness & vigilance; on the other, whatever our responsibilities, through sheer perseverance… business, jobs or studies… we have to lend pace to it, taking it to greater heights. Friends, during the Corona times, our rural regions came up as a beacon of guidance for the entire country. Many examples of effective endeavours on part of local residents of villages & Gram Panchayats are coming to the fore. In Jammu there is a Gram Panchayat named Gram Treva. The sarpanch there is Balbir Kaur Ji. I am told that Balbir Kaur ji got a 30 bed Quarantine Centre constructed in her Panchayat. She also made arrangements for availability of water on roads leading to the Panchayat. She ensured that people did not have to face any problem in washing hands. Not just that Balbir Kaur ji, with a spray pump slung on her shoulder embarks upon sanitization of the entire Panchayat & its neighbourhood, along with volunteers. Similarly, there is a Kashmiri woman sarpanch- Zaitoona Begum ji of Chauntliwaar, Gaanderbal.

Zaitoona Begum ji decided that her Panchayat would fight the battle against Corona and along with that, create income opportunities too. She distributed free masks & free ration in the vicinity; at the same time she distributed crop seeds & apple saplings so that people were not subjected to inconvenience in farming & horticulture. Friends, there is another inspiring example from Kashmir. Shriman Mohd Iqbal is the Municipal President of Anantnag. He required a sprayer for sanitization of his area. He was informed that the machine would have to be brought from another town, that too at a cost of Six Lakh Rupees. On this, Shriman Iqbal ji, through his own efforts, designed & made a sprayer machine, and that too at a cost of Fifty Thousand Rupees. There are many similar examples. Such inspiring examples are emerging in the entire country, from all corners, everyday. All of these are worthy of accolades. Challenges did come; but people rose up to them with singular fortitude.

My dear countrymen, the correct approach, a positive approach always goes a long way in transforming distressing times into opportunities, adversities into triggers of development & progress. In the present times of Corona, we have witnessed how the youth & women of our country have come up with new experiments on the basis of their talent & skills. In Bihar, many women self help groups have begun making masks with Madhubani motifs… by and by, they turned out to be very popular. These Madhubani masks, in a way, propagate a regional tradition; besides protecting health, they also create opportunities for livelihood. You surely know of Bamboo which grows abundantly in the North East. Now, using the same Bamboo, artisans of Tripura, Manipur and Assam have started crafting high quality water bottles and Tiffin-boxes. If you glance at the craftsmanship of these bottles, you will not believe that Bamboo can be used to create such fine products. Moreover, these bottles are eco friendly. Before actually making them, the Bamboo is first boiled, adding Neem and other medicinal shrubs. Thus, these bottles also acquire medicinal value. An example from Jharkhand shows us how small local products can be hugely successful. In Bishunpur, Jharkhand, more than thirty groups are collectively cultivating lemongrass. It takes four months for lemongrass to mature and its oil fetches a decent price in the market. These days, this product is much in demand. I also wish to refer to two regions of the country- both are hundreds of kilometers apart; yet are contributing in making India self reliant in their own unique, novel ways. One is Ladakh; the other is Kutch. The mere mention of Leh-Ladakh creates images of picturesque valleys, mountain heights & whiffs of fresh air. On the other hand, reference to Kutch draws images of an unending desert with no vegetation in sight. In Ladakh, a distinct fruit called chooli or apricot also known as Khubani is grown. This produce has the capacity to transform the economy of the area. But unfortunately, vagaries of supply chains & weather are some of the formidable challenges it keeps facing. To reduce spoilage to the minimum, a new innovation has been adopted for use. This is a Dual system, called solar Apricot Dryer & space heater. This desiccates apricots, other fruits & vegetables as per requirement; that too in a hygienic manner. Earlier, when apricots used to be dried in the vicinity of farms, there would be spoilage, besides loss of quality of fruit on account of dust & rainwater. On the other side, these days, farmers of Kutch are making commendable efforts in the cultivation of Dragon fruit. Many people are perplexed when they hear Kutch & Dragon fruit together. But, today, many farmers there have taken to this activity. Many innovations are taking place for enhancing fruit quality, productivity & yield.

I have been told that the popularity of Dragon Fruits is constantly increasing, especially usage in breakfast has increased considerably. The farmers of Kutch have resolved that the country should not import Dragon Fruit and this is what self reliance is all about.

Friends, when we think of doing something new, think innovatively, then even such tasks become possible, which, in general, no one imagines, as exemplified by some youth of Bihar. Earlier they used to do routine jobs. One day, they decided to start cultivating pearls. In their area, people did not know much about this, but, this group of people, first, gathered all the requisite information, went to Jaipur and Bhubaneshwar and took training and started cultivating pearls in their village. Today, they are not just earning a lot from this activity but have also started training the migrant labourers returning from other states at Muzaffarpur, Begusarai and Patna. And for many people, this has opened the avenues to self-reliance.

Friends, a few days from now, the auspicious festival of Rakshabandhan will be celebrated. These days, I am noticing that many people and institutions are campaigning to celebrate Rakshabandhan this time in a different manner. And many people are linking the festival with Vocal for Local, and this is true too. In society, if the business of a person near our home increases on account of our festivals and thus, in turn, his festival becomes merrier, then the joy of the festival increases manifold. Many felicitations to all the countrymen on Rakshabandhan.

Friends, the 7th of August is National Handloom Day. The Handloom of India and our Handicrafts encompass a glorious history of hundreds of years. It should be an endeavour on part of all of us to use Indian Handloom and Handicrafts as much as possible, and also communicate to more and more people about them. The more the world knows about the richness and diversity of Indian handloom and handicrafts, the greater our local artisans and weavers will benefit.
Friends, especially my young friends, our country is changing. How is she changing? How fast is she changing? In what all fields is she undergoing change? If we look at it with a positive point of view, we ourselves will be astounded! There was a time, when whether in sports or other sectors, most people were either from big cities or from famous families or from well-known schools or colleges. Now, the country is changing. Our youth are coming forward from villages, from small towns and from ordinary families. New heights of success are being scaled. These people are moving forward in the midst of crises, fostering new dreams. We see something similar to this in the results of the board exams that have recently been announced. Today in this episode of Mann Ki Baat we will talk to some such talented sons and daughters. Kritika Nandal is one such talented daughter and she is from Panipat in Haryana.

Modi ji - Hello, Kritika ji Namaste |

Kritika - Namaste Sir |

Modi ji - Many congratulations to you for such a good result.

Kritika - Thank you sir.

Modi ji - And You must be tired taking so many calls on the telephone these days! So many people must be calling you!

Kritika - Yes sir.

Modi ji - And those who congratulate you must themselves also be feeling proud that they know you. How do you feel?

Kritika - Sir it feels very nice. I myself feel so proud after making parents feel honoured

Modi ji - Ok tell me who is your biggest inspiration?

Kritika - Sir, my mummy is my biggest inspiration.

Modi ji –Wah! Okay, what are you learning from your mother?

Kritika - Sir, she has faced so many difficulties in her life and yet
she is so bold and so strong, sir. Seeing her, I get so
inspired that I feel I should also become like her.

Modi ji –How educated is your mom?
Kritika - Sir, she has done her BA.

Modi ji –Ok she has done her BA!

Kritika - Yes sir.

Modi ji - Fine. So, mother must also be teaching you.

Kritika - Yes sir. She teaches me; tells me everything about the ways
of the world

Modi ji –She must also be scolding you?

Kritika–Yes Sir, she scolds me also.

Modi ji –Ok beta, what do you want to do next?

Kritika - Sir, I want to become a doctor.

Modi ji –That’s great!

Kritika– MBBS

Modi ji - Look, becoming a doctor is not an easy task!

Kritika - Yes sir.

Modi ji - You will get the degree because you are brilliant, beta;
But….’ the life of a doctor…. That is very dedicated to the
society.

Kritika - Yes sir.

Modi ji –Some nights ….. the doctor cannot sleep in peace! Sometimes it’s a call from the patient, sometimes its a call from the hospital and then one has to rush. And that is, in a way, 24x7, Three Sixty Five Days! The life of a doctor is dedicated in service of the people.

Kritika - Yes Sir.

Modi ji -And there is a risk too, because you never know nowadays, the kind of diseases that are there, a big crisis looms even in front of the doctor.

Kritika–Yes Sir,

Modi ji – Right Kritika, Haryana has always been an inspiring, encouraging state in the arena of sports in entire India!

Kritika–Yes Sir.

Modi ji - So do you participate in any sport? Do you like some sports?

Kritika - Sir, I played basketball at school.

Modi ji - Ah, what is your height, are you tall?

Kritika - No sir, I’m five feet two.

Modi ji - Well then do you like the game?

Kritika - Sir, its just passion, I just play the game

Modi ji – Good, good! Ok Kritikaji, do convey Pranaam to your mother on my behalf, she has made you able like this and has made your life worthy. Greetings to your mother and congratulations and best wishes to you.

Kritika - Thank you sir.

Come! We now go to Kerala, Ernakulam to talk to a young
man there. the youth of Kerala.

Modi ji - Hello

Vinayak - Hello Sir. Namaskar.
Modi ji - So Vinayak, congratulations!

Vinayak– Yes. Thank you sir.

Modi ji – Well done Vinayak, well done!

Vinayak– Yes. Thank you sir,

Modi ji - How is the Josh?

Vinayak – High sir

Modi ji – Do you play any sport?

Vinayak – Badminton.

Modi ji – Badminton?

Vinayak – Yes.. Yes.

Modi ji – In school ? Or did you have any chance to take a training?

Vinayak – No, in school we have already got some training

Modi ji – Hmm

Vinayak - From our teachers.

Modi ji – Hmm

Vinayak – So that we get opportunity to participate outside

Modi ji – Wow!

Vinayak – From the school itself!

Modi ji – How many states have you visited ?

Vinayak – I have visited only Kerala and Tamilnadu

Modi ji – Only Kerala and Tamilnadu?

Vinayak – Oh yes

Modi ji – So, would you like to visit Delhi ?

Vinayak – Yes Sir, now, I am applying in Delhi University for my

Higher Studies.

Modi ji – Wah, so you are coming to Delhi

Vinayak – Yes sir.

Modi ji – Tell me, do you have any message for fellow students who will give Board Exams in future

Vinayak – Hard work and proper time utilization

Modi ji – So perfect time management

Vinayak – Yes sir

Modi ji – Vinayak, I would like to know your hobbies.

Vinayak – ……… Badminton and then rowing.

Modi ji – So, you are active on social media

Vinayak – Not, we are not allowed to use any electronic items or gadgets in the school

Modi ji – So you are lucky

Vinayak – Yes Sir,

Modi ji – Well, Vinayak, congratulations again and wish you all the

best.

Vinayak – Thank you sir.

Come! let us go to Uttar Pradesh. Let us speak to Shriman Usman Saifi of Amroha in Uttar Pradesh.

Modi ji-Hello Usman, Many many congratulations, lots of congratulations to you.

Usman- thank you sir.

Modi ji- Ok Usman, tell us whether you got the results that you wanted or the results were a little less.

Usman- No, got what I wanted. My parents are also very happy.

Modi ji-Wow, ok in the family other brothers…. are also as brilliant or is it only you who is so brilliant at home?

Usman- It is just me, my brother is a little naughty.

Modi ji- yes, yes

Usman- rest he is very happy with me.

Modi ji- Good, good. Ok Usman what was your favourite subject when you were studying?

Usman – Mathematics

Modi ji- Wonderful! so what was the interest in mathematics? How
did it happen? Which teacher inspired you?

Usman- One of our subject teachers Rajat sir. He inspired me, taught me very well and my mathematics was good from the beginning….. and it is a very interesting subject too.

Modi hi – yes, yes

Usman- so the more you do, the more interested you get, so that is
why it is my favourite subject.

Modi ji- yes, yes. Do you know about online Vedic Mathematics
classes being run.

Usman- Yes sir

Modi ji- So, have you ever tried this?

Usman- No sir, not done yet

Modi ji- You try, many of your friends will feel as if you are a magician because you can calculate at the speed of a computer with Vedic mathematics. Very simple techniques and nowadays they are available online too.

Usman- Yes sir.

Modi ji- Since you are interested in Mathematics, you can contribute
many new things too.

Usman – Yes sir.

Modi ji- Ok Usman, what do you do in your spare time?

Usman- In my spare time sir, I keep writing one thing or the other. I
have a lot of interest in writing.

Modi ji- That’s great! Means you take interest in mathematics too and
literature as well.

Usman- yes sir.

Modi ji- What do you write? Write poems, write couplets?

Usman- Anything. I keep writing on any topic related to current
affairs.

Modi ji- Yes, yes

Usman- I keep getting new information like we had GST and our
demonetisation-all things.

Modi ji-That’s great! so what are you planning to do for college
education ahead.

Usman- College education? Sir, I have cleared my JEE Mains first attempt and now I will sit for second attempt in September. My main aim is that first I get a Bachelor Degree from IIT and after that go to Civil Services and become an IAS.

Modi ji- That’s great! Good, do you take interest in technology too?

Usman- Yes sir. That’s why I have opted for IT. For first time, best IIT.

Modi ji- Ok then Usman, many best wishes from my side. You must be having a good time with your naughty brother, convey my pranam to your parents. They gave you an opportunity like this, encouraged you and I liked that you study current issues and write too on them along with your studies. See, the benefit of writing is that your thinking gets sharpened. There are many benefits of writing. So, many congratulations from my side

Usman- Thank you sir.
Come! Let us again go far south. Will speak to our daughter Kaniga from Tamilnadu, Namakkal and talk with Kaniga is very inspirational.

Modi ji- Kaniga ji, Vanakkam !

Kaniga- Vanakkam sir

Modi ji – How are you

Kaniga- Fine sir

Modi ji- First of all I would like to congratulate you for your
great success.

Kaniga- Thank you sir.

Modi ji- When I hear of NamakkaI think of the Anjaneyar temple

Kaniga- Yes sir.

Modi ji -Now I will also remember my interaction with you.

Kaniga- Yes sir.

Modi ji- So, Congratulations again.

Kaniga- Thank you sir.

Modi ji- You would have worked very hard for exams, how was your experience while preparing.

Kaniga- Sir, we are working hard from the start so, I didn’t expect this
result but I have written well so I got a good result.

Modi ji- What were your expectation?

Kaniga - 485 or486 like that, I thought so

Modi ji- And now

Kaniga- 490

Modi ji- So what is the reaction of your family members & your
teachers?

Kaniga- They were so happy and they were so proud sir.

Modi ji - Which one is your favourite subject.

Kaniga- Mathematics

Modi ji- Oh! And what are your future plans?

Kaniga - I’m going to become a Doctor if possible, in AFMC sir.

Modi ji- And your family members are also in a medical profession or somewhere else?

Kaniga - No sir, my father is a driver but my sister is studying in
MBBS sir.

Modi ji- That’s great! so first of all I will do Pranaam to your father who is taking lot of care of your sister and yourself. It’s
great service he is doing.

Kaniga- Yes sir

Modi ji- And he is an inspiration for all.

Kaniga- Yes sir

Modi ji- So my congratulations to you, your sister and your father
and your family.

Kaniga- Thank you sir.

Friends, there are many other stories of such young friends whose courage and success in difficult conditions inspire us. I wanted to have as much as possible a chance to talk to young friends but time has its own limitations. I appeal to all young friends that they share with us their stories in their own voice that can inspire the country.

My dear countrymen, across the seven seas, thousands of miles away from India is a small country called “Suriname”. India has a very close relationship with ‘Suriname’. More than a hundred years ago, people from India went there, and made it their home. Today, the fourth or the fifth generation is there. Today in Suriname more than one fourth of the people are of Indian origin. Do you know? ‘Sarnami’ one of the common languages there is a dialect of Bhojpuri. We Indians feel very proud of these cultural relations.

Recently Shri Chandrika Parasad Santokhi has become the new president of Suriname. He is a friend of India and he had participated in the Person of Indian Origin (PIO) Parliamentary Conference organised in 2018. Shri Chandrika Prasad Santokhi ji started his oath with Veda hymns; he spoke in Sanskrit. He referred to vedas and concluded his oath with “Om Shanti: Shanti: Shanti:”. Holding the veda in his hand he said- I, Chandrika Prasad Santokhi, and, further what did he say in his oath? He recited a hymn from Veda itself. He said-

ॐ अग्ने व्रतपते व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयम तन्मे राध्यताम |
इदमहमनृतात सत्यमुपैमि ||

That is, hey Agni, fire, God of resolve, I am taking an oath. Give me strength and capability for this. Bless me so that I keep away from untruth and move towards truth. Truly, this, for all of us, is a matter of pride.

I congratulate Shri Chandrika Prasad Santokhi, and, wish him the best on behalf of 130 crore Indians, for serving his nation.
My dear countrymen, it is also the season of rains. Last time too, I had said that the risk of diseases arising out of filth increases during this period. Consequently, it leads to overcrowding in hospitals. I urge you to pay special attention to cleanliness around you and keep taking immunity enhancers such as Ayurvedic kadha. During the times of Corona pandemic, it is imperative that we protect ourselves against other diseases. We will have to take complete care so that we do not have to frequent hospitals.

Friends, during this rainy season, there is a large part of the country that is grappling with floods. Many areas of states like Bihar and Assam are having to deal with a series of difficulties due to floods. On the one hand, we have Corona and on the other we have this challenge. In such a scenario, all Governments, NDRF teams, Disaster response teams, Self help groups are working in tandem to provide relief and rescue in all possible ways. The whole country stands by those affected by this disaster.

Friends, before we meet in the next Mann Ki Baat, 15th August would have already arrived. This time, our 15th August celebrations too will be in very different circumstances - in the midst of the Corona Virus pandemic.

I urge the youth, the people of my country to take a pledge of freedom from the pandemic this Independence day. Take a resolve for a Self reliant India, a resolve to learn and teach something new and a resolve to earnestly carry out our duties.
The glorious height attained by our country is only due to the Tapasya, the perseverance of many an illustrious soul who dedicated an entire life towards nation building.

One such luminary is Lokmanya Tilak. 1st August 2020 will mark the death centenary of Lokmanya Tilak ji. The life of Lokmanya Tilak ji is a source of immense inspiration for all of us; one which teaches us a lot.

The next time we meet, we will once again touch upon myriad things, learn something new together and share it with each other. I urge all of you to take care of yourself and your families and stay healthy. My best wishes to all the countrymen on the forthcoming festivals.

Many Many Thanks.

My dear countrymen, Namaskar! Mann Ki Baat has now attained the halfway mark in its journey for the year 2020. During this period, we touched upon a multitude of subjects. Naturally, much of our conversation revolved around the global pandemic; the calamity that confronted the human race but, I have been noticing these days, an endless topic of discussion among people is, “when will this year go by!” Phone conversations tend to begin with the lament, “why is this year moving on so sluggishly?” People are writing, conversing with friends on how the year is not good. Some of them are expressing that 2020 is not auspicious. People just want the year to be over, one way or the other.

Friends, there are times when I feel why it is so! It is possible that there are reasons behind such remarks. Just 6-7 months ago, little did we know about the catastrophe that Corona is, nor had one expected the fight to go on this long! As if one calamity weren’t enough, the country has had to face an unending slew of challenges, day after day. A few days ago, our east coast had to face the fury of cyclone Amphan; on the West coast it was cyclone Nisarg. In many a state, our farmer brothers and sisters had to bear the brunt of swarming locusts…. if nothing else, many parts of the country have been witnessing intermittent earthquakes. Amidst all these, the country has had to deal with the designs of some of our neighbours. As a matter of fact, rare are the occasions when one gets to hear of adversities of this kind that too simultaneously. We have come to a stage where people are linking even minor incidents to these challenges. Friends, adversities do descend upon us; calamities do confront us…. but the question is – should they lead us into the belief that the year 2020 is not good? Is it rational to presume on the basis of the first half that the entire year would be so? Not at all, my dear countrymen, absolutely not. In a given year, challenges could vary between one and say, fifty; the number does not determine the goodness of that year. Historically, India has always emerged brighter and stronger, ensuring victory over all kinds of disasters and challenges. For centuries, myriad tyrants invaded India pushing her to the edge of such an abyss of adversities that people once used to feel that the very idea, the fabric of Bharat would be wiped out: her culture would be annihilated. But India overcame the scourge, and more gloriously so.

Friends, we are familiar with our adage- ‘Creation is permanent…. creation is continuous.’ I am reminded of a few lines of a song.
YEH KALKAL CHALCHAL BEHTI, KYA KEHTA GANGA DHARA?
YUG YUG SE BEHTA AATA, YEH PUNYA PARWAAH HAMARA.

Gurgling and burbling, what do the ripples of the Ganga say?
For eons and eons, unstoppable has been our mighty divine flow.

The song further says,
KYA USKO ROK SAKENGE, MITNE WALE MIT JAYIEN,
KANKAD-PATHAR KI HASTI, KYA BADHA BANKAR AAYE.

Who has the might to stem the steady flow….
many sank without a trace!
Can pebbles and stones,
Ever be an impediment to the divine grace?

India too, on the one hand, witnessed a series of colossal adversities; on the other, numerous forms of creations kept evolving, overcoming hurdles. Literature saw resurgence, new researches emerged, new concepts were propounded. This means, even in the worst of times, the process of creation went on undeterred in every field, enriching our culture, leading to our country’s progress. India has always transformed adversities into stepping stones to success. With the same sentiment, we have to move on, march on, in today’s troubled times. If you advance, in step with 130 crore countrymen, this year will prove to be a record setter, path breaker on new fronts for the country. This very year the country will attain newer goals, reaching newer heights with all new wings. I firmly believe in the collective might of 130 crore countrymen…..all of you…I have firm belief in the glorious heritage of the country.

My dear countrymen, irrespective of the magnitude of the calamity confronting us, India’s sanskar…way of life inspires one and all to serve selflessly. The way India extended a helping hand to the world during difficult times, it has reinforced India’s role in ushering in peace and development. This period also saw the world realising India’s spirit of universal brotherhood…at the same time it also noticed India’s commitment and might when it comes to safeguarding her sovereignty and territorial integrity. Those who cast an evil eye on Indian soil in Ladakh have got a befitting response. India honours the spirit of friendship…she is also capable of giving an appropriate response to any adversary, without shying away. Our brave soldiers have proven that they will not let anyone cast an evil eye on the glory and honour of Mother India.

Friends, the entire country comes together in paying tributes to the bravery of our jawans who attained martyrdom in Ladakh. The entire country bows to them in reverence, with gratitude. Just like their family members, every Indian painfully regrets the loss. The inner sense of pride that families feel on the supreme sacrifice of their brave sons…their sentiment for the country, constitutes the true power, the might of the country. You might have seen parents of martyrs referring to sending other sons, other young family members too, to join the army. The words of the father of Shaheed Kundan Kumar of Bihar, keep echoing. He had mentioned sending even his grandsons to the army to defend the country. This spirit permeates across all martyr families. Truly, the sense of sacrifice displayed by these family members is worthy of veneration. The resolve with which our jawans made the supreme sacrifice for the security of Mother India, should be the aim of our lives….and this applies to each and every one of us. Our pursuits and endeavours should be in the same direction…we should strive towards enhancing the country’s capabilities and capacities in safeguarding our borders. A self-reliant India would be a tribute to our martyrs in the truest, deepest sense. Rajni ji has written to me from Assam. She says, after watching what happened in eastern Ladakh, she has taken a vow…and the vow is that she will buy only ‘local’….and for the sake of ‘local’, she will also be vocal. I am receiving messages on these lines from every corner of the country. Many have expressed through their letters that they have adopted this very path. Similarly, Mohan Ramamurthy from Madurai, writes that he wishes India to be self-reliant in the defence sector.

Friends, before independence, in the realm of the defence sector, our country was ahead of many countries in the world. There used to be a multitude of ordnance factories. Many countries that lagged behind us then, are ahead of us now. After independence, we should have made efforts in the defence sector, taking advantage of our prior experience…. we did not. But today, in the fields of defence and technology, India is relentlessly endeavouring to advance on those fronts…. India is taking strides towards self-reliance.

Friends, no mission can be successfully achieved without people’s participation. And that is why, on the path towards a self-reliant India, as a citizen, our collective resolve, commitment and support is necessary; rather imperative. When you buy ‘local’, become vocal for local you play a role in strengthening the country. This, too, in its own way, is service to one’s country. Whatever be your profession; wherever, there is ample scope in the realm of service to the country. Keeping in mind the requirement of the country, whatever you do, comes under this very spirit of service. And this very spirit on your part lends strength to the country, one way or the other. We should also remember that the stronger our country is, the possibilities of peace in the world will proportionately be bolstered.
It is said,
VIDYA VIVADAYA DHANAM MADAAY, SHAKTIH PARESHAAN PARIPEEDNAYA
KHALASYA SADHOH VIPAREETAM ETAT, GYAANAY DAANAY CH RAKSHANAY.
Which means, a person who is wicked by nature, uses education to foster conflict, wealth for conceit and strength to trouble others. Whereas, a gentleman uses education for knowledge, wealth for helping and strength for protecting. India has always used her might, echoing the same sentiment. India’s solemn resolve is to safeguard her honour and sovereignty. India’s aim is – a self-reliant India. India’s tradition is -trust and friendship. India’s spirit is brotherhood. We shall keep moving ahead abiding by these principles.

My dear countrymen, in these times of the corona crisis, the country has moved out of the lockdown phase to the unlock phase. During this unlock period, one will have to focus deeply on two points- defeating corona and strengthening the economy and bolstering it. Friends, during the unlock period, we have to stay more vigilant compared to the lockdown period. Only your alertness can save you from corona. Always, remember, if you do not wear a mask, do not observe the two-yard social distancing norms or do not take other precautions, you are putting others at risk besides yourselves, especially the elderly and children at home. Hence, I urge all countrymen…and I repeatedly do so…do not be negligent…take care of yourselves and others too.

Friends, during this unlock phase, many other things are getting unlocked, which had hitherto, shackled the country for decades. For years our mining sector was in a state of lockdown. The decision to allow commercial auction has altered the scenario completely. Just a few days ago, historic reforms in the space sector were brought in. Through these reforms, the sector which was in a state of lockdown for years was set free. This will not only pace up the movement towards self-reliant India, it will also boost up the advancement of technology in India. If you glance at our agricultural sector, you will notice that many aspects of this sector too were in a state of lockdown for decades. This sector too has now been unlocked. This, on the one hand grants freedom to farmers to sell their produce to anyone they wish to, anywhere; on the other hand, this has paved the way for enhanced loans. There are many such sectors in which, amidst, all crises, our country is opening up new avenues of development through historic decisions.

My dear countrymen, every month, we come across stories in the News that touch our hearts. They remind us how every Indian is earnestly ready to help one another, to the best extent possible, according to one’s capacity.

I got an opportunity to read one such inspiring story from Arunachal Pradesh on the media. Mirem village of Siang district attempted a unique feat, that has become an inspiration for India. Most residents of this village stay elsewhere working for their livelihood. During the Corona pandemic, they were returning to the village. The villagers, on noticing that, decided to make arrangements for their quarantine, outside the village, in advance. They came together and erected 14 temporary huts at a short distance from the village, deciding that when those people would reach the village, they would first be quarantined for a few days in these huts. The huts were equipped with toilets, water, and electricity, including essential items for daily needs. It is not surprising that this awareness and collective effort on the part of village folk of Mirem attracted widespread attention and accolades.

Friends, it is said in our scriptures -
Swabhavam: na Jahati eva, sadhuh: aapadratopi san l
Karpoor: Pawak saprishta: Saurabham labhteetrama ||

Which means, just like camphor does not abandon its fragrance even while burning in fire, the virtuous do not forsake their qualities or their true nature while facing a disaster. Today, the labour force of our country, our worker brethren are an embodiment of this mantra. You can witness for yourself - these days there are so many stories of our migrant workers who have become a source of inspiriation for the entire country. In U.P. the migrant workers who returned to the village of Barabanki took an initiative to return the Kalyani River to its pristine, natural form. Upon witnessing this resolve to salvage the river, the farmers and other people from nearby areas also got enthused. After returning to their respective villages, whilst spending their mandatory time in isolation or quarantine centres, the manner in which our worker brethren have employed their skills to transform the conditions around them is amazing! But, friends, there are many such stories from lakhs of villages in our country, which still have not reached us.
As is the nature of our country, I firmly believe, friends that many such incidents must have occurred in your village or in your vicinity. If such an incident has come to your attention, you must write an account of such an inspiring event to me. In this time of calamity, these positive events, these stirring stories will inspire the others.

My dear countrymen, the corona virus has definitely changed the way we live. I was reading a very interesting article in the Financial Times published from London. It was written that, during the Corona pandemic, the demand for spices including ginger, turmeric and other spices has increased not only in Asia but also in America. The entire world is focused on increasing their immunity at this time, and these immunity enhancing ingredients are linked with our country. We should be able to communicate about their speciality in such easy and simple language to the people of the world, that they can understand it easily and we can make our own contribution towards making a healthier planet.
My dear countrymen, if there would not have been a crisis like the Corona pandemic we mightn’t have pondered questions like-, What is life? Why there is life? How is our life? These are points we may have not thought of! This is the very reason why many people have been living under mental stress. And, on the other hand, people also shared with me how, during lockdown, they have re-discovered the small facets of happiness in our lives. Many people have sent me their experiences of playing traditional in-door games and revelling with the entire family.
Friends, our country has a very rich heritage of traditional sports. For example, you may have heard the name of a game called “Pachisi”. This game is played as "Pallanguli" in Tamil Nadu, is called "Ali Guli Mane" in Karnataka and is known as "VamanGuntlu" in Andhra Pradesh. It is a type of game employing strategy in which a board is used with many pits, in which the players have to catch hold of the pellet or seed. It is said that this game has spread from South India to Southeast Asia and then to the rest of the world.
Friends, today every child knows about the game of snakes and ladders. But, do you know that this is also another traditional Indian game, called “Moksha Patam” or “Parampadam”. We also have another traditional game in our country called “Gutta.” This game is popular with elders and the children alike and involves simply getting hold of five small stones of the same size and Behold! - you are ready to play Gutta! You’ve to throw one stone into the air and while that stone is in the air, you have to grab the remaining stones on the ground. Usually there isn’t a need of any major contraptions in the indoor games prevalent in our country. Someone just brings along a chalk or a stone, draws a few lines with it on the ground and a game is ready to be played! In games requiring a dice, improvisation is made with cowrie shells or tamarind seeds.

Friends, I do know that today while I’m narrating about these games many must have returned to their childhood! Many of you must have got nostalgic about your childhood days. I reiterate - why have you forgotten those days? Why have you forgotten those games? My request to the grandparents and the elders of the house, if you do not handover these games to the new generation, then who shall do it? Now that it has come to studying online, in order to strike a balance and also to get rid of online gaming we must do so for the sake of our children. Herein also lies a novel and a strong opportunity for our start-ups and even for our younger generation.
Let us present the traditional Indoor Games of India in a new and attractive avatar. Those mobilizing the resources pertaining to these games, the suppliers and start-ups associated with these traditional indoor games will become very popular, and, we have to remember that, our Indian sports are also local, and we have already pledged to be vocal for local. And, my little friends, to the children of every household, and my young friends, today, I am making a special request. Children, will you accept my request? See, I appeal that you must do one thing that I am saying - whenever you have a little time on your hands, ask your parents to use the mobile and record the interview of your Dada-Dadi, Nana-Nani or whosoever elder in the house! You would have seen journalists conducting interviews on TV, you also do a similar kind of interview and record it on the mobile! And what will be the questions you would be asking them? Let me give you some suggestions.

You must ask them about their lifestyle as children, what sports they played, sometimes if they went to the theatre? Or went to the cinema? Sometimes if they had gone to their maternal uncle's house during holidays? Or visit a field or a barn? How they celebrated the festivals? There are many a topics upon which you can ask questions. They too will like reminiscing about life 40 to 50 years or say 60 years ago and it will give them a lot of joy! And for you too it would be great fun to learn about India 40-50 years ago, how the area was where you presently live? How were the nearby precincts and what the ways and customs of the people then were? You will get to learn and know about these things quite easily. You will find for yourself that it will be fun and it can become a good video album, a very invaluable treasure for the family!

Friends, it is true that an autobiography or biography is a very useful tool to get closer to the veracity of history. You too while chatting with your elders will be able to understand about their times, their childhood and the facets of their youth. This is an excellent opportunity that the elders will get to narrate about their childhood and about their period to the children of their home.
Friends, Monsoon has now reached large parts of the country and meteorologists are very enthusiastic about the rains and are full of hope. If the rains are bountiful, our farmers will reap a bumper harvest and the environment will also be green. In the rainy season, nature also rejuvenates itself. As human beings exploit natural resources, nature in a way, during rains, replenishes and restocks them. But, this refilling is possible only if we support our mother earth and carry out our responsibilities. A little effort by us helps nature and environment quite significantly. Many of our countrymen are putting extraordinary efforts in this endeavour.
In Mandavali, Karnataka there is an 80-85 year old elder Kamegowda. Kamegowda ji is an ordinary farmer, albeit possessing an extraordinary personality. He has achieved a personal feat that will leave anyone awestruck! Kamegowda ji, aged 80-85 takes out his animals for grazing but at the same time he has taken it upon himself to build new ponds in his area. He wants to overcome the problem of water scarcity in his area; therefore, in the work of water conservation, he is engaged in the work of constructing small ponds. You will be surprised that an octagenerarian like Kamegowda ji, till now, has dug 16 ponds, through his hard work and the sweat of his brow. It is possible that the ponds he has constructed may not be very big but then his efforts are huge. Today, the entire area has got a new lease of life on account of these ponds

Friends, Vadodara in Gujarat is also an inspirational example. Here, the district administration and the local residents together organized an interesting campaign. Due to this campaign, today rain water harvesting has been initiated in one thousand schools of Vadodara. Consequently, it is estimated that, on an average about 100 million litres of water is being conserved annually.

Friends, during this rainy season we should also take the initiative to think and do something similar to protect nature and to protect the environment. Just like at many places, preparations would have begun for Ganesh Chaturthi. Can we try this time to make eco-friendly Ganesh statues and worship only them? Can we forego the worship of such idols, which, after being immersed in rivers or ponds, become a hazard for the water and the living organisms in it? I firmly believe that you will respond to my call. Amidst this, we should be on guard from various ailments that surface with Monsoon. During the corona pandemic, we have to protect ourselves from these diseases also. Keep using Ayurvedic medicines, herbal decoction and hot water to stay healthy.
My dear countrymen, today on the 28th of June, India is paying homage to one of her former Prime Ministers, who led the country through a critical phase. This day marks the commencement of the birth centenary year of our former Prime Minister Shri PV Narasimha Rao ji. When we talk about Shri PV Narasimha Rao ji, naturally, his image that emerges before us is that of a political leader, but it is also true that he was a polyglot! He used to speak many Indian and foreign languages. He was rooted in Indian values; and had knowledge of western literature and science as well.
He was one of the most experienced leaders of India. But, there is another aspect of his life which is remarkable that we should know. Friends, Narasimha Rao ji had joined the freedom movement in his teens and when the Nizam of Hyderabad refused permission to sing Vande Mataram, he took an active part in the movement against the Nizam and at that time, he was only 17 years old. From a young age, Shriman Narasimha Rao was ever onward in raising his voice against injustice. He left no stone unturned to raise his voice. Narasimha Rao ji also understood history very well. His rise from a very simple background, his emphasis on education, his eagerness to learn, and, along with all these qualities, his leadership ability are all memorable. I urge you - in the birth centenary year of Narasimha Rao ji, let all of us, try to know as much as possible about his life and thoughts. I once again pay my tributes to him.
My dear countrymen, in this ‘ Mann Ki Baat’, many topics were discussed. Next time we meet, some more new topics will be touched upon. You must keep on sending your messages and innovative ideas to me. We shall all move forward together, and the days to come will be even more positive, as I said in the beginning, we will not only do better in this year i.e. 2020, but we will move forward and the country will touch new heights. I am confident that 2020 will give a new direction to India in this decade. With this belief, you too should march forward, stay healthy and stay positive. With these good wishes, I thank you very much.

Namaskar

My dear countrymen, Namaskar! Our Mann ki Baat too has not remained untouched by the effect of Corona. The last time I spoke to you through ‘Mann Ki Baat' , passenger train services, busses and flights had come to a standstill. This time around much has resumed-Shramik special trains are operational; other special trains too have begun. With utmost precautions, flights have resumed; industry too is returning to normalcy; thus, opening up a major segment of the economy. In such a scenario, we need to be even more alert and careful. Whether it’s the mandatory two yards distancing, wearing face masks or staying at home to the best extent possible, there should be no laxity on our part in complete adherence.

The battle against Corona is being fiercely waged in the country through collective efforts. When we glance at the world, we can actually experience the magnitude of the achievements of the people of India. Our population itself is many times that of most countries. The challenges facing the country too are of a different kind, yet Corona did not spread as fast as it did in other countries of the world. The mortality rate of corona too is a lot less in our country. All of us deeply regret the loss that we had to undergo. But whatever we have been able to save is a result of the collective resolve of the country. In a country as big as ours, everyone is determined to put up a fight; the entire campaign is people driven.

Friends, in this fight, besides the resolve of our countrymen, the other biggest strength is their spirit of service. In fact, during this pandemic, we the people of India have visibly proved that the notion of service and sacrifice is not just our ideal; it is a way of life in India. We are familiar with the dictum- Sewa Paramo Dharmah; service is a joy in itself….service is a satisfaction in itself. You must have observed that a person devoted to the service of others never suffers from any kind of depression or tension. Every moment of his life and attitude towards life exudes immense self-confidence, positivity and vivacity.

Friends, I have often refered to the spirit of service on part of our doctors, nursing staff, sanitation workers, police personnel and media persons. I have touched upon this in ‘Mann Ki Baat' too. There are innumerable people who are willing to give their all in the service of others. One such gentleman is K.C. Mohan of Tamilnadu. Shri Mohan ji runs a salon in Madurai. Through sheer hard work, he had saved five lakh rupees for his daughter's education. But he spent the entire amount in the service of the needy and the underprivileged in these difficult times. Similarly, Gautam Das ji of Agartala whose only means of sustenance is plying a handcart is feeding the needy by buying rice and pulses out of savings from his daily earnings. I have come to know of a similar example from Pathankot, Punjab. Divyang Raju through a small investment raised with help from others got over three thousand masks made and distributed them. In these difficult times, Brother Raju has arranged for feeding of around a hundred families.

Numerous stories of perseverance of women's self help groups are coming to the fore from all corners of the country. In villages and small towns, our sisters and daughters are making thousands of masks on a daily basis. Many social organizations too are helping them in this endeavor.

Friends, one is getting to see and hear of many such examples day by day. There are many people who are conveying their efforts to me through the NAMO app and other media. Many a time, on account of paucity of time I am unable to name a lot of people, organizations and institutions. I appreciate all such people who are helping others with a spirit of service….. I respect them and express my gratitude to them from the core of my heart.
My dear countrymen, one more thing that has touched my heart is innovation at this moment of crisis. A multitude of countrymen from villages and cities, from small scale traders to start ups, our labs are devising even new ways of fighting against Corona; with novel innovations.

The example of Rajendra Yadav of Nasik is very interesting. Rajendra ji is a farmer from Satna village in Nasik. To protect his village from the spread of Corona, he has devised a sanitization machine attached to his tractor and this innovation is performing very effectively. Similarly I was observing numerous photographs on social media. Many shopkeepers in order to adhere to the two yard distancing have installed big pipe lines in their shops. Merchandise is released from one end and collected at the other end by the customer. Meanwhile teachers and students have come together with myriad innovations in the field of education. Online classes, video classes are being innovated in different ways.

Work being done in our labs on Corona vaccine is being keenly observed by the world and we are hopeful too. In order to change circumstances, besides resolve, a lot depends on innovation too. The journey of the human race, spanning thousands of years has reached this modern phase on account of continuous innovation. Thus, these special innovations form the firm basis of our victory over the pandemic.

Friends, the path of our fight against Corona goes a long way. It is a calamity, a scourge that does not have an antidote in the entire world; there is no prior experience on that. Amid this scenario, we are facing newer challenges and consequent hardships. This is the situation of every Corona affected country in the world- India is no exception. There is no stratum in our country unaffected by the difficulties caused by the affliction-the most gravely affected by the crisis are the underprivileged labourers and workers. Their agony, their pain, their ordeal cannot be expressed in words. Who amongst us cannot understand and feel what they and their families are going through! All of us are trying to share their distress; the torment…..the entire country is doing that. Our railway personnel are at it day and night. From the centre, states, to local governance bodies, everybody is toiling around the clock. The way our railway men are relentlessly engaged, they too are front line Corona Warriors. Safely transporting lakhs of labourers in trains and busses, caring for their food, arranging for their quarantine in every district, testing, check up and treatment is an ongoing process on a very large scale. But friends, the current scenario that we are witnessing is an eye opener to happenings in the past to the country;it is also an opportunity for scrutiny and lessons for the future. Today, the distress our workforce is undergoing is representative of that of the country’s eastern region. The very region which possesses the capacity to be the country’s growth engine, whose workforce possesses the capability and the might to take the country to greater heights…the eastern region needs development. It is only the development of the eastern region that can lead to a balanced economic development of the country.

Ever since the country offered me the opportunity to serve, we have accorded priority to the development of eastern India. In the last few years, much has been done in this direction which gives me inner satisfaction. And now, considering the migrant labourers, the need of the hour is devising a new solution - paradigm….we are ceaselessly taking steps in that direction. For example, at places skill mapping of labourers is being carried out; at other places start ups are engaged in doing the same…the establishment of a migration commission is being deliberated upon. Besides that, recent decisions taken by the Central government have opened up vast possibilities of village employment, self employment and small scale industry. The objective of these decisions is finding solutions to the situation, for the sake of a self-reliant India. Had our villages, towns, districts and states been self-reliant, problems facing us would not have been of such a magnitude as is evident today. But moving from darkness toward light is a human trait. Amidst multiple challenges, it gives me joy to see extensive deliberation in the country on Aatmnirbhar Bharat, a self-reliant India. People now have begun to take it as a movement of their own.

Our countrymen are picking up the reins of leadership of this mission in their own hands. Many people have mentioned the fact that they have made complete lists of the products being manufactured in their vicinity. These people are now buying only these local products, promoting “Vocal for Local”. In order to encourage “Make in India” everyone is expressing one’s own resolve.

One of our friends from Bihar, Shriman Himanshu has written to me on the Namo App that he dreams of the day when India reduces imoports to the bare minimum…be it the import of Petrol, Diesel, fuels, electronic items, urea or even edible oils. I understand his sentiments. There are many products that find their way into the country from outside resulting in wasteful expenditure on part of the honest Tax payers. Their substitutes can easily be manufactured in India.

Sudeep from Assam has written to me that he trades in local bamboo products crafted by women. He has decided that in the next two years, he will transform his bamboo products into a global brand. I firmly believe that the Atmanirbhar Bharat campaign will take the country to greater heights in this decade.

My dear countrymen, during the ongoing Corona crisis, I spoke to mnay world leaders. I would like to share a secret today- I’ve observed that during deliberations between world leaders; a lot of interest is evinced in Yog and Ayurved could be of help in this calamitous period of Corona.

Friends, 'International Yoga Day' is arriving soon. As 'Yoga' is getting integrated with people's lives, the awareness about their health, is also continuously on the riseamong them. During the present Corona pandemic it is being observed from Hollywood to Haridwar that, while staying at home, people are paying serious attention to 'Yoga'. People every where want to know more about 'Yoga' and along with it 'Ayurveda' and adopt it as a way of life. Many people, who have never practiced yoga, have either joined online yoga classes or are also learning yoga through online videos. Truly , 'Yoga' is good for community, immunity and unity!

Friends, during the present Corona pandemic, Yoga becomes all the more important, because this virus affects our respiratory system maximally.In yoga, there are many types of Pranayama that strengthen the respiratory system;the beneficial effects of which we have been witnessing for long. These are time tested techniques, which have their own distinct significance. Most people will be familiar with 'Kapalbhati' and 'Anulom-VilomPranayam'. But there are many other forms of Pranayamas like 'Bhastrika', 'Sheetali', 'Bhramari' etc, which also have many benefits. By the way, the Ministry of AYUSH has also done a unique experiment this time to increase the practice of yoga in your life. The Ministry of AYUSH has started its International Video Blog competition entitled 'My Life, My Yoga'.

Not only Indians, but people from all over the world can participate in this competition. To participate in this International Video Blog competition, you will have to make a three-minute video and upload it. In this video, you have to show performing Yoga, or Asana, that you usually do and also tell about the changes that have taken place in your life through yoga. I request all of you too participate in this competition, and through this novel way, be a part of the International Yoga Day also.

Friends, in our country, for decades, crores of impoverished citizens have been living their lives engulfed by the constant concern- what will happen if they fall ill….to seek medical treatment or worry about earning bread for the family? Realizing this distress, the 'Ayushman Bharat' scheme was launched about one and a half years ago to ameliorate this constant worry. A few days ago, the number of beneficiaries of 'Ayushman Bharat' scheme crossed over one crore. More than one crore patientsimplies that more than one crore families of our country have been served. Do you know what more than one crore patients means? It maens the cumulative population of two Norways and two Singapores have been provided free treatment in such a short time.

If the poor had to pay for the treatment post hospitalization, had they not received free treatment, according to a rough estimate, more than rupees 14 thousand crores would have been required to be paid out of their own pockets. The 'Ayushman Bharat' scheme has saved spending this huge amount of money belonging to the poor. I congratulate not only the beneficiaries of 'Ayushman Bharat' but also all the doctors, nurses and medical staff who treated patients under this scheme. An important feature with the 'Ayushman Bharat' scheme is its portability facility. This portability of the scheme has also helped to paint the country in the color of unity, which means, an underprivileged person from Bihar will get the same medical facility in Karnataka, which he would have got in his home state. Similarly, if a deprived person from Maharashtra is in need of medical treatment then he would get the same treatment facility in Tamil Nadu. Due to this scheme, the underprivileged in any area where the system of health is weak are able to seek the best medical treatment in any corner of the country.

Friends, you will be surprised to know that 80 percent of the one crore beneficiaries hail from the rural areas of the nation. About 50 percent of these beneficiaries are our mothers and sisters and daughters. And most of these beneficiaries were suffering from diseases which could not be treated with standard medicines. Of these, 70 percent people have had surgical intervention. You can guess how these people have got rid of their trouble.

Kelansang, a six-year-old child in Chura-Chandpur, Manipur, has also got a new lease of life from the Ayushman scheme. Kelansang suffered from severe brain disease at such a tender age. Kelansang’s father, a daily wage laborer, and the mother working as a weaver faced a situation where it was becoming very difficult to seek treatment for their child. But due to the 'Ayushman Bharat' scheme now, their son received free treatment. Amurtha Valli of Puducherry had a similar experience. For her also, 'Ayushman Bharat' scheme appeared as a saviour! Amurtha Valli's husband had tragically died of a heart attack. Her 27-year-old son Jeeva also had heart disease and Doctors had suggested surgery for Jeeva, but, for Jeeva, a daily wage laborer, it was near impossible to get such a large operation done on his own earnings. However, Amurtha Valli registered her son in the 'Ayushman Bharat' scheme, and nine days later son Jeeva had heart surgery performed on him.

Friends, I have only narrated a meagre three to four incidents but then there are more than one crore stories linked with 'Ayushman Bharat'. These stories are of livepeople and of our own families who have been salvaged from suffering. I request you, whenever you get time, you must definitely converse with a person who has benefitted from his treatment under the 'Ayushman Bharat' scheme. You will see that when a nunder privileged steps out of the circle of the disease, you can witness in him a new vigour to combat poverty. And I want to tell the honest Tax payer of our country that the credit for happiness and satisfaction derived by the beneficiaries treated free under the 'Ayushman Bharat'scheme makes you the rightful stakeholder of the benefic deed, our honest tax payer also deserves the Punya,the fruit of this altruistic deed.

My dear countrymen, on one hand we are busy combating the Corona pandemic whereas on the other hand, we were recently confronted with natural calamity in certain parts of Eastern India. During the last few weeks, we have seen the havoc wreaked by Super Cyclone Amfan in West Bengal and Odisha. Many houses were razed by the storm. Farmers also suffered heavy losses. I went to take stock of the situation last week to Odisha and West Bengal. The courage and bravery with which the people of West Bengal andOdisha have faced the ordeal is commendable. In this hour of crisis, the country also stands in unison with the people of these two states in every manner whatsoever!

Friends, on the one side where Eastern India is facing cyclonic calamity; on the other many parts of the country have been affected by locust attacks. These attacks again remind us of the great damage this small creature can inflict! The locust attack lasts for several days and affects a large area. Be it at the level of the Government of India, State Government, Agriculture Department or Administration, allare involved using modern techniques to not only help the farmers but also lessen the loss accruing due to this crisis. And attention is being paid to new inventions, and I am sure that together not only will we be able to battle out this crisis that is looming on our agricultural sector, but also manage to salvage our crops.

My dear countrymen, a few days later, on 5thJune, the entire world will celebrate‘World Environment Day'. Thetheme for this year's 'World Environment Day' is Bio Diversity.This theme is especially pertinent in the current circumstances. During Lockdown in the last few weeks the pace of life may have slowed down a bit but it has also given us an opportunity to introspectupon the rich diversity of nature or biodiversity around us. Much of the avian fauna had sort of disappeared due to sound and air pollution, and now after years people can once again listen to their melodic chirping in their homes.

There are also reports from many places of uninhibited behavioural patterns of animals. You must have read and seen these clips in social media just like I have. Many people are commenting, writing and sharing pictures that they are now able to see the hills far away from their homes, are able to see the sparkle of distant lights. By gazing at these pictures, a pledge must have arisen in the hearts of many of us – can we preserve scenes like theseforever? These images have also inspired people to do something for nature. For ensuring that the rivers remain clean, animals and birds have the right to live freely and the sky remains pollution free, we must derive inspiration to live life in harmony with nature.

My dear countrymen, we repeatedly hear the refrain that 'Water is life! If there is water there is a tomorrow', but we have a responsibility towards water as well. We have to save Rain water. Every drop has to be saved! How do we save rain water in each and every village? The traditional conservation methods are in the form of very simple remedies, and employing these we can tap the water. If the water is retained for five days or a week, not only will it quench the thirst of mother earth, itwill seep into the ground, and the same percolated water will become endowed with the power of life and therefore, in this rainy season, all of us should strive to save water, conserve water.

My dear countrymen, a clean environment is directly an integralpart of our lives, and of our children's future too. Therefore, we have to ponder over this issue on individual level as well. I request you to serve nature on this 'Environment Day' by planting some trees and making some resolutions so that we can forge a daily relationship with nature. Yes! Summer is on the rise, so do not forget to facilitate water for the birds.

Friends, all of us also have to bear in mind that after such austere penance, and after so many hardships, the country’sdeft handling of the situation should not go in vain. We must not let this fight weaken. Becoming careless or lackadaisical can not be an option.The fight against Corona is still equally serious!

You, your family, may still face grave danger from Corona. We have to save the life of every human being, therefore, distancing oftwo yards, face masks and washing of hands are all those precautions that are to be meticulously followed in the same manner as we have been observing them so far. I am sure that you will take these precautions for yourself, your loved ones and for your country. With this assurance, my best wishes for your good health. We will meet in another episode of ‘Mann Ki Baat' next month with many new topics.

Thank you

My dear countrymen, Namaskar. All of you are tuned into this episode of ‘Mann Ki Baat ‘during the lockdown. The number of suggestions and phone calls for this episode is many times the usual. Matters close to your heart; your own Mann Ki Baat, comprising a number of issues has reached out to me. I’ve tried to the best possible extent to read them, listen to them. One has come to know of certain aspects which do not get noticed during the course of this flurry of exigencies. I wish to touch upon and share a few of those aspects with our countrymen in this ‘Mann ki Baat’, taking place amidst a battle.

Friends, India’s fight against Corona is people-driven, in the truest sense of the term. In India it is the people who are fighting the Corona; it is you who are putting up a fight …..along with the people, the government and the administration are fighting as well. A vast country such as India, with its proactive endeavor on the path of development is fighting a decisive battle against poverty. This is the only medium it possesses to fight the Corona and triumph over it. And we are fortunate that today the whole country; each and every citizen of the country; every person is a soldier in this battle; nay, leading the battle. Cast a glance anywhere, you’ll notice that India’s fight is people driven…at a time when the whole world is trying to extricate itself from the clutches of this pandemic. In future when it will be dwelt upon in hindsight; when ways and means will be reflected upon, I do believe that India’s people driven fight will also be touched upon. Today at each and every place, in neighbourhood lanes, people have come forward to help each other. From food for the underprivileged, arranging rations, ensuring lockdown, arrangements in hospitals to manufacturing medical equipments indigenously…the entire country is marching ahead together in the same direction, towards a single common objective. Collective applause, Thaalis, lamps, candles are reflective of a rising sentiment that has inspired countrymen to be altruistic, motivating each and everyone on the way. From metropolises to villages, it comes across as a ’Mahayagya’ being performed in the realm of our national ethos where every individual is eager to contribute. A case in point are our farmer brothers and sisters – on the one hand , they are toiling day and night amidst the scourge of the pandemic; on the other displaying due concern to ensure that none in the country goes to bed hungry. Everyone is putting up a fight, as per one’s capacity and ability. There are some who are waiving off rent; there are others depositing entire amounts received through prizes and pension in PM CARES. Some are donating vegetables grown on farms; others are feeding a multitude of the under privileged. Some are making masks; at places, our construction workers are whitewashing and painting schools meant for their quarantine stay.

Friends, the feeling that emanates from the core of your heart when you help others , that touching, benevolent emotion takes the form of inner strength in India’s fight against Corona, making it people driven in every sense of the term. And we have seen in recent years in our country, this altruistic bent of mind is gaining strength…it could be in the form of crores of people giving up Gas Subsidy, lakhs of senior citizen leaving Railway Subsidy, leading the ‘Swachcha Bharat Abhiyan’ or getting toilets constructed …there are innumerable examples. All these are reflective of the fact that we, our minds and hearts have been intertwined along a common strong thread…it has inspired us to do something for the country unitedly.
My dear countrymen, with utmost humility and deepest respect, I bow to this sentiment displayed by a 130 crore countrymen. To facilitate your selfless endeavor towards our country, as per your inclination and time, the government has come up with a Digital Platform …it is called covidwarriors.gov.in … I repeat- covidwarriors.gov.in . Through the medium of this platform, the government has linked volunteers of social organizations, representatives of civil society and local administration with each other. It did not take long for 1.25 crore people to be part of this portal. They comprise Doctors, Nurses, ASHA-ANM workers, our friends from NCC and NSS, professionals from myriad fields…all of them have made the platform their own. These people are of immense help at the local level in preparing Crisis Management Plans and implementing them. You too can join covidwarriors.gov.in to be a Covid warrior and serve the country.
Friends, every adverse situation, every battle leaves in its wake a worthwhile lesson or two; a moral. It paves the way for further possibilities, shaping the course for newer goals. The strength of the resolve the countrymen have displayed during the crisis has led to the beginning of a new transformation too in India. Our businesses, offices, educational institutions, our medical sector are rapidly advancing towards new operational changes. On the technology front, it actually seems every innovator in the country is coming up anew with something or the other amid emerging situations.
Friends we are experiencing the results of the entire country in unison as a team. Today, the Central Government, State Governments; each and every department and institution are working hand in hand for relief at full speed. People working in the aviation sector, Railway employees are working day and night to alleviate hurdles confronting our countrymen.. Many of you might be aware of a special campaign called ‘Lifeline Udan’ undertaken for ensuring supply of medicines to every corner of the country. Within a short span of time, our colleagues clocked a flight distance of three lakh kilometers, delivering over five hundred tons of medical supplies to you in the farthest corners of the country. Similarly our colleagues in the Railways are working relentlessly during the lockdown, so that the common man throughout the country does not have to face the shortage of essential commodities.
For this, Indian Railways is running more than 100 parcel trains on close to 60 routes. Similarly, our postal department personnel are playing a critical role in ensuring medical supplies. All these colleagues of ours are Corona Warriors in the truest sense.

Friends, money is being directly transferred into the accounts of the poor, as part of the Pradhan Mantri Gareeb Kalyan Package. Old age pension has been started. The poor are being provided facilities like free of cost gas cylinders and rations for three months. In all these activities, different government departments and banking sector personnel are working together round the clock as a team. And I would also like to commend our state governments for playing a very proactive role in dealing with this pandemic. The responsibilities being borne by local administrations and state governments are critical in the fight against Corona. Their hard work is worthy of commendation.

My dear countrymen, medical services personnel across the country have expressed satisfaction with the ordinance that has been issued recently. This ordinance provides for stringent punishment for those harassing or injuring or indulging in violence against Corona warriors. This step was critical to ensure the safety of our doctors, nurses, para-medical staff, community health workers and all such personnel who are working round the clock to ensure a Corona-free India.

My dear countrymen, we feel that during the fight against this pandemic, we have been accorded an opportunity to look at our lives, our society and the happenings around us, with a fresh perspective. There is a far-reaching change in the viewpoint of the society. Today we realise the importance of each person who is connected with our lives. Whether they are household helps, common workers who fulfill our various needs or personnel working in shops nearby – we are realising what a major role they play in our lives. Similarly, personnel delivering essential services, labourers working in marketplaces, the auto rickshaw drivers in our neighbourhood – today we realise how difficult our lives can be without them.

These days we regularly see on the social media that during the lock down, people are not only remembering these colleagues and helping them with their needs, but are also writing about them with great respect. Today we see pictures coming in from all corners where sanitation workers are being showered with petals. Earlier, you probably did not even notice their contribution. Doctors, cleaning staff and other such services personnel, and even our police organisations are being seen in a new light by the common people. Earlier when we thought of the police, we were engulfed only by negative thoughts. Today our police personnel are ensuring that food and medicines reach the poor and the needy. Just as the police is stepping forward to help, a humane and sensitive aspect of policing has manifested itself before us, and has touched our hearts to the very core. This is a time when common folk are connecting with the police at an emotional level. Our police personnel are treating this as an opportunity for serving the public. And I am fully confident that such incidents can, in the times to come, bring about a very positive change, and we must never tar this positivity with hues of negativity.
Friends, we often hear three words - nature, perversion and culture – if you see these words together and see the intent behind these words, you will find a new key to understanding life. If we talk of human nature, 'this is mine', 'I am using this' – such a mindset is considered quite natural. Nobody seems to have any objection to this. We can refer to this as 'nature'.

But that 'which doesn't belong to me', 'which is not rightfully mine', and I forcibly snatch it from another person and use, can be referred to as a kind of perversion or degeneration. Beyond these two i.e. nature and perversion, if a cultured mind rises above, in thought and action, then 'culture' manifests itself.

When something that is rightfully yours, something that you earned through hard work, something that is essential for you – be it little or more- without bothering about such things, you are willing to see the other person's need, to look beyond your self interest, and willing to share what is rightfully yours with another person – THAT reflects 'culture'. Friends, in critical times, these qualities are put to the test.

You would have seen in the past few days, that India has taken some decisions while keeping true to its culture and ethos – and upholding our cultural heritage. During this crisis, the world - including rich and prosperous nations - is facing a shortage of medicines. In these times, even if India does not provide medicines to the world, no one would have faulted us. Every country would understand that obviously India would priorities the lives of its own citizens. But friends, India went beyond nature and degeneration and took a decision. We took a decision in keeping with our culture. While we stepped up efforts to fulfill India's needs, we also paid heed to the cry of help that came from other parts of the world to save humanity. We undertook the task of providing medical supplies to the needy across the world, and have successfully completed this humanitarian task. Today when I speak to heads of state of various countries on phone, they make sure to express gratitude to the people of India. When they say, 'Thank you India, Thank you people of India', we feel greater pride in our country. In the same vein, people across the world are paying special attention to the importance of India's Ayurveda and Yoga. Just look at the social media… how people everywhere are discussing India's Ayurveda and Yoga to boost immunity. I am sure you all are following the Corona-related protocol to boost immunity suggested by the Ayush ministry. Warm water, decoction and other guidelines issued by Ayush ministry, would be very helpful for you if you include it in your daily routine.

Friends, it has been our misfortune that we always refuse to acknowledge our own strengths and glorious traditions. But when another country of the world, says the very same thing, on the basis of evidence based research, when they teach us our own formula, we instantly accept their assertions. Possibly this is largely due to our hundreds of year long phase of bondage. Due to this, often we fail to realise our own strengths. Our self confidence wavers. That's why instead of presenting our traditional principles with evidence based research, we just ignore them and consider them inferior. India's young generation will now have to take up this challenge. Just as the world has happily accepted Yoga, the world will surely also accept our ages old Ayurvedic principles. Of course, the youth will have to resolve to do this and explain these principles to the world in a scientific language, so that they understand it.

Friends, I must say, many positive changes are organically making their way into our work culture, our lifestyle and our daily habits. You all must have felt how this crisis has made us more aware and heightened our consciousness on various subjects. The effect that is most visible around us, is wearing a mask and covering the face. In the changed paradigm due to Corona, masks are becoming a part of our lives. We were never used to seeing so many people around us in masks, but we are now getting used to that reality. However, it does not mean that all those wearing a mask are sick. And when I talk of masks, I am reminded of something. You might also remember this. There was a time when in many parts of our country, if we saw someone buying fruits in our neighbourhood, we would enquire about their health. So – buying fruits meant illness. That was the notion back then. But times have changed and this paradigm too has shifted. Similarly we are going to see a change in attitude towards masks as well. Mark my words, masks will now become a symbol of cultured society. If you want to save yourself and others from disease, you will have to wear a mask. And my simple suggestion to every one is to use a Gumchha or a light towel to cover the face.

Friends, another awareness that has come about in our society is that people now understand the damage that can be caused by spitting in public places. It had been a part of our bad habits that we would spit just about anywhere. This presents a serious challenge both to cleanliness and to health. Although if we look at it, we have always been aware of this problem, but this problem just refused to get addressed by our society. But it's time now to get rid of this problem once and for all. As they say, 'better late than never'. So even though we have been late in addressing it, but now we must eradicate the spitting habit. These things will not only boost our basic hygiene levels, but also help in preventing the spread of the Corona infection.

My dear countrymen, it is a happy coincidence that, today when I am sharing my ‘Mann Ki Baat' with you, it also happens to be the holy festival of Akshaya-Tritiya’. Friends, 'Kshay' in Hindi means destruction but ‘Akshay’ means that which is indestructible or which never ends or is forever. We all celebrate this festival every year in our homes, but this year it bears a special significance for us. In the present troubled times, this is a day that reminds us that our soul, our life-force, is 'Akshay'. This day reminds us that no matter how many difficulties block our path, no matter how many disasters are wreaked upon us and no matter how many contagions have to be faced - the human spirit of fighting and battling them are inexhaustible. It is also believed that this is the day when the Pandavas got the Akshaya-Patra through the blessings of Lord Krishna and Lord Suryadev.

Akshaya Patra was the mythical vessel which always remained replete with food! Our farmers are our Annadata or providers who work hard in adverse conditions, for the country, for all of us, imbued with this spirit. It is due to their hard work, that today the country has vast reserves of food grains for all of us and for the poor. On this day of Akshaya Tritiya, we should give a thought about the preservation of our environment, forests, rivers and the entire ecosystem, which play an important role in our lives. If we want to remain bestowed with ‘renewable’ resources then we must first ensure that our earth remains ever abundant.

Did you know that this festival of Akshaya-Tritiya also provides us an occasion to realize the strength of charity - Power of giving! Whatever we give away wholeheartedly is what actually matters! It is not important what and how much we give. In this period of crisis, our small efforts can become a huge support for many people around us. Friends, this is a very holy day in Jain traditions as it happens to be an important day in the life of the first Tirthankara Lord Rishabhdev. The followers of Jainism celebrate it as a festival and hence it is quite easy to understand why on this day people like to initiate an auspicious project. Since today is the day to initiate something anew, cannot we all take a resolve to make our earth bountiful and imperishable through our efforts? Friends, today also marks the birth anniversary of Lord Basaveshwara. It has been my good fortune that I have had the opportunity to learn and connect with reminiscences of Lord Basaveshwara and his messages repeatedly. I extend many felicitations to all the followers of Lord Basaveshwara in our country and the world on his birth anniversary.

Friends, the holy month of Ramazan too has begun. The last time when Ramazan was celebrated, no one had imagined that we would be facing such a huge predicament this time around. But, now that this trouble has come to plague the entire world, it gives us an opportunity to mark this Ramazan as an icon of restraint, goodwill, sensitivity and service. This time, we should pray more than ever before so that prior to the celebration of Eid the world is rid of Corona and we celebrate Eid with enthusiasm and gaiety like earlier times. I am confident that during these days of Ramazan, by adhering to the guidelines of the local administration, we will reinforce our fight against Corona. It is still very important to follow the rules of physical distancing in the streets, in the markets and in the mohallas or colonies. Today, I also express my gratitude to all those community leaders who are making people aware about the two yards distancing and not going out of the houses.

In fact, Corona has changed the manner of celebrating festivals all over the world including India .It has changed the ways of their observance. Recently, we observed many festivals such as Bihu, Baisakhi, Puthandu, Vishu and Odia New Year. We saw how people celebrated these festivals staying indoors, with great simplicity while wishing well for society. In ordinary circumstances they used to celebrate these festivals with full zeal and enthusiasm with friends and families. people used to come out of the house and share joy. But this time, everyone observed restraint, following the rules of lockdown. We have seen that this time our Christian brethren too celebrated Easter within the confines of their homes. It is imperative at present to fulfill this responsibility of ours towards society and our nation. Only then will we be able to prevent the spread of corona… We will be able to defeat a pandemic like Corona.

My dear countrymen, in the midst of this pandemic, as a member of your family, and all of you happen to be my family members, it is also my responsibility to touch upon certain points and offer some suggestions. To my countrymen, I urge , let us not at all get caught in the trap of over-confidence, let us not harbor a feeling that if corona has not yet reached our city, our village, our street or our office, it is not going to reach now. See! Never make such a mistake! The experience of the world is narrating a lot to us! And, here in our country we are always reminded again and again - 'Where caution has been lowered, the accident has happened!' Remember, our ancestors have guided us very well in dealing with such situations. Our ancestors have said –

Agni: Shesham Rina: Shesham,
Vyadhi: SheshamTathaivacha.
Punah: Punah: Pravardheta,
Tasmaat Shesham na Kaaryet ||

That is, Fire, Debt and Illness, if taken lightly, grow again at the first opportunity, assuming dangerous proportions- so it is important to treat them completely! Therefore, in over-enthusiasm, there should be no negligence at the local level or elsewhere. We will always have to remain cautious. And, I will reiterate, “Maintain a distance of two yards and keep yourself healthy!” or "Do Gaz Doori, Bahut Hai Zaroori!". Wishing all of you the best of health, I conclude my thoughts. I also wish that when we meet during the next episode of Mann Ki Baat, may some news of escape from the clutches of this pandemic and mankind emerging out of this predicament greet us from all over the world! Thank you very much.

My dear countrymen, generally speaking, I touch upon varied subjects in Mann ki Baat. But today, the foremost concern in everyone’s mind in the country and all over the world is the catastrophic Corona Global Pandemic. Amidst that, it will not be appropriate on my part to reflect on anything else. But first of all, I extend a heartfelt apology to all countrymen. And I strongly feel from the core of my heart that you will forgive me – since certain decisions had to be taken, resulting in myriad hardships for you. And when it comes to my underprivileged brothers and sisters, they must be wondering on the kind of Prime Minister they have, who has pushed them to the brink! My wholehearted apologies, especially to them. It is possible that many are annoyed with me for their confinement in their homes. I fully understand your situation; I can feel what you are going through. But in order to battle Corona in a country of 130 crore people such as India, there was no other option. The fight against Corona is one between life and death itself…we have to win. And that is why such strong measures had to be resorted to. No one wants to go that way; looking at what the world is going through, this was the only way left. After all, the safety of you and your families has to be ensured.  Once again, I apologize for any inconvenience, any hardship caused to you. Friends, we have an adage-“ Evam Evam Vikar, api  tarunha Saadhyate Sukham”… which means, an illness and its scourge should be nipped in the bud itself. Later when it becomes incurable its treatment is very difficult. Today the whole of India, every Indian is doing just that.  Brothers, Sisters, Mothers and the elderly, Corona virus has incarcerated the world. It is posing a challenge to Knowledge, science, the rich and the poor,

the strong and the weak alike. It is not confined to any nation's borders, nor does it make distinction of region or season. This virus has, in a way, obstinately picked up the gauntlet to annihilate the human race. And that is why humankind will have to rise unitedly, in the resolve to exterminate it. Some may feel that by complying with the lockdown, they are helping others! This is a misconception. This lockdown is a means to protect yourself. You have to protect yourself and your family. For the next many days, you have to continue displaying this patience; abide by the Lakshman Rekha. Friends, I know that no one wants to overstep the law and break rules wilfully. But there are some who are doing so, since they are not trying to understand the gravity of the matter. To them I will say that if they don’t comply with the lockdown rule, it will be difficult to save ourselves from the scourge of the Corona virus! The world over, many people nursed this delusion….all of them are regretting now. Friends, we are familiar with our adage “Aarogyam Param Bhagyam, Swasthyam Sarwaarth Sadhanam” -which means good health is the greatest fortune. Health is the only way to happiness in the world. In that backdrop, those breaking the rules are playing with their lives. Friends, in this war, there are many soldiers who are fighting the Corona virus, not in the confines of their homes but outside their homes. These are our front line soldiers-especially our brothers and sisters on duty as nurses, doctors and paramedical staff. These are people who have defeated corona. Today, we shall draw inspiration from them. During the course of the last few days, I spoke to a few such people over the phone, boosting their zeal, in turn raising my own enthusiasm too. I have learnt a lot from them. It was my earnest desire to share with you excerpts of the conversation I had with them, in Mann ki Baat. The first to join us is Shri RamagampaTeja Ji. He happens to be an IT professional….let’s listen to his experiences.

Yes Ram,

Ramgampa Teja:  Namaste ji

PM: Yes Ram, Namaste

RT : Namaste, Namaste

PM: I have come to know that you have freed yourself from the clutches of the Corona virus!

RT: Yes

PM: I wanted to talk to you. Since you just came out of the danger zone, I wanted to listen to your experience.

RT: I am an employee of the IT sector. I had gone to Dubai for work; for meetings. It just happened willy-nilly. On my return it began with a fever. After 4 or 5 days, doctors conducted a test for Corona virus. It turned out positive. I was admitted to Gandhi Hospital, Government Hospital, Hyderabad, where I recovered after 14 days and was discharged. All this was a bit scary.

PM: You mean when you came to know of the infection?

RT: Yes

PM: And did you know earlier that virus was dangerous and could put you in trouble?

RT: Yes

PM: So, when it happened to you, what was your immediate response?

RT:  First...I was very scared, not ready to believe that it had happened.  And how? Because in India, there were only two or three cases, I didn’t know anything about it. When I was admitted to the hospital, they kept me in a quarantine. The first 2-3 days passed just like that. But the doctors and nurses there…

PM: Yes!

RT: They were very nice to me. They would call me up and talk to me and give me confidence that nothing will happen, I would be okay, they kept on saying. Twice or thrice a day, doctors would speak to me...nurses too. So first I was afraid, but later I felt I was with very good people, who knew what to do. I felt I would get better.

P.M : How were family members feeling?

R.T : When I was admitted to the hospital. Everyone was under stress. Media also created some problem there. Everyone’s attention was drawn to it. But yes. First they all had to undergo a test. The result was negative, which was the biggest blessing for us, for our family and all those around me. After that, there was improvement each day. Doctors were talking to me and informing family too.

P.M. : What precautions did you take? What precautions were there for family?

R.T : When the family first came to know, I was in quarantine. But even after quarantine, doctors told me to stay at home for 14 days…House quarantine for myself in my room. So even after coming home, I am at home mostly in my room, wearing a mask the whole day. When I come out for food, hand washing is most important.

PM: Fine Ram! You’ve returned to good health. Good wishes to you and family.

RT: Thank you.

PM: But I want this experience of yours

RT: Yes!

PM: You are from the IT profession,

RT: Yes

PM: So make an audio and…

RT: Yes

PM: Share it with people, make it viral on social media. What will happen is, people will not be scared and at the same time, points on adequate care and preventive measures will easily reach people.

RT: Yes, when I came out, I saw people feeling that being in quarantine is like being in a jail. It is not like that. Everyone should know that government quarantine is for their sake; for their families. On that I would like to ask maximum people to get the test done and not be afraid of quarantine. There should be no stigma attached to being on quarantine.

PM: Fine Ram. Many good wishes to you.

RT: Thank you, Thank you.

PM: Thank you Bhaiyya…Thanks a lot.

RT: Thank you.

Friends,  as Ram said, he followed Doctor’s instructions fully when suspected of having Corona. And as a result, he is leading a healthy, normal life today. Another friend, who has defeated Corona is joining us now. His entire family had come under the clasp of this scourge, including a teenage son. Come let us speak to Shriman Ashok Kapoor from Agra.

PM: Ashok ji, Namaste!

Ashok Kapoor: Namaskar ji! I am lucky to be talking to you.     

PM: Fine. Am fortunate too. I called you up, since your entire family had to hear the brunt.

AK: ji ji.

PM: I would certainly like to know as to how this infection was diagnosed. What had happened? What happened in the hospital? So that, after listening to you, if something important is to be conveyed to countrymen, I can use that.

AK: Absolutely Sir. I have two sons. They had gone to Italy to attend a shoe fair. We run a factory here, manufacturing shoes.

PM: Yes!

AK: So, when they returned from Italy...

PM: Yes!

AK: Our son in law too had gone there. He stays in Delhi. Feeling a health problem, He went to Ram Manohar Lohiya hospital.

PM: Ok

AK: They said it was positive. They shifted him to Safdurjung.

PM: Yes

AK: They called us up asking both my sons to get tested since they had been with him. Both sons went to Agra District hospital. There they were asked to call family members also. Just for a check. Ultimately all of us went there.

PM: Hmm…

AK: The next day they confirmed six of us positive... both my sons, myself, my wife, my son’s wife and my sixteen year old grandson...By the way, I am 73. I was told to take all of them to Delhi.

PM: O my God!

AK: But we didn’t fear. We thought it was good we came to know. We went to Safdarjung Hospital, Delhi. The Agra Doctors provided us with two ambulances. And we were not charged for that. We are grateful to them and the administration for their efforts and co-operation.

PM: You came in an ambulance!

AK: Yes. We were seated normally inside. Doctors accompanied us till Safdarjung Hospital where their doctors were waiting at the gate. They shifted us to a ward.

All six of us had separate rooms. The rooms were good; had everything. And then Sir, we stayed at the Hospital alone for 14 days. And as far as doctors are concerned,  they were very helpful and treated us well….same for staff.

Sir, actually, when they used to enter wearing their dress, one could not make out if it was a doctor or a ward boy or nurse. We would obey their instructions fully. There we did not face even one percent problem.

PM: You come across as someone with immense self confidence.

AK: Sir, I am perfect...Yes. I have earlier undergone a knee surgery also. Even then I am perfect.

PM: No, but since your entire family went through a bad time, including the young sixteen year old…

AK: And Sir, it was time for his ICSE papers! We said no…that can be thought of later. If life stays on, all papers will be managed. Not to worry.

PM Modi: That is true. Your experience in life came to be of use in this crisis and imparted confidence as well as courage to the entire family.

Ashok Kapoor: Yes, we all went there, the entire family, we supported each other and though we did not meet, we would talk on the phone. We wouldn’t meet but the doctors took complete care of us –to the maximum extent possible. We are grateful to them for their compassion. The staff nurses took full care of us.

PM Modi: Let me extend my best wishes to you and your entire family.

Ashok Kapoor: Thank you ji | Thanks | We are all very happy that I have spoken to you.

PM Modi: No! It is a pleasure for us.

Ashok Kapoor: Even then, Sir, I speak for all of us, if it is needed to go anywhere to spread awareness, or to do something, we are ready at all times.

PM Modi: No, in your own way, do it in Agra. If someone is hungry, feed him, be empathetic to the poor, and follow the rules. You must explain to the people that your family was in the clutches of this disease, but you managed to save your family by following the rules, if everyone follows the rules then the country too will be saved.

Ashok Kapoor: We sir, Modi sir, we have shot our videos, and sent them to the TV channels.

PM Modi: Good.

Ashok Kapoor: The channels have also telecast them so awareness can be spread in people and…

PM Modi: This  should be streamed in social media also so they become popular.

Ashok Kapoor: Yes. Yes. And in our colony where we live,  it is a neat and clean colony, we have told everyone that, look, we have come back from Quarantine, so do not be afraid. If anyone has a health scare, go and get it tested. And those who met should also get their tests done, and remain protected by the mercy of God. Yes sir.

PM Modi: Alright. I wish everyone all the best.

Friends, we pray for the long life of Ashok ji and his entire family. As he mentioned, without panicking, following the right steps on time,  contacting doctors on time without getting afraid and by taking proper precautions, we can defeat this pandemic. Friends, to know the capability with which we are dealing with this pandemic at the medical level, I also spoke to some doctors who are leading the front line in this battle. Their daily activity is synchronous with that of their patients. We now joined by  Dr. Nitesh Gupta from Delhi…

PM Modi: Hello doctor.

Dr. Nitesh Gupta: Hello Sir

PM Modi: Namaste Niteshji, you are right there on the front, so I want to know what is the mood of the rest of your colleagues in the hospitals? Tell us how is it?

Dr. Nitesh Gupta: Everyone's mood is upbeat. Your blessings are with everyone. Whatever cause you are supporting in the given hospital or whatever we are asking for in line treatment, you are providing it all. So, we are engaged in exactly the same way just like the army battles on the border! And, our only duty is to get the patient back home after being cured.

PM Modi: You are right! This is a war-like situation and you all are managing a frontline.

Dr. Nitesh Gupta: Yes sir.

PM Modi: You must also be counselling the patient along with his treatment?

Dr. Nitesh Gupta: Yes sir that is the most important thing. Because the patient gets traumatized upon hearing what is happening with him. They have to be explained that there is nothing to fear and post quarantine lasting 14 days he will be fine and return home for sure!. So far we have managed to send 16 such patients home.

PM Modi: So what comes across over-all when you converse with such scared patients, are they plagued by worries?  

Dr. Nitesh Gupta: They think mostly about what will happen next? What will happen now? It is because what they witness in the outside world with morbid mortality rates and wonder if the same will happen to them! So we explain to them which one of their afflictions will be cured during a particular time frame. We counsel them that their case is very mild akin to a case with a common cold and since one gets well in five-seven days, they too will be fine after a similar period of convalescence. Then we will tell them that after tests which are bound to report as negative and then they can be send home. So that's why we visit them repeatedly after intervals of two-three-four hours, we meet them, ask about their wellbeing. They also feel comfortable throughout the day.

PM Modi: So they have their confidence restored after being scared initially?

Dr. Nitesh Gupta: Initially, they are scared, but when we have counselled  and by the second or third day when they start recovering, they also start believing that they can be cured.

PM Modi: But do all the doctors are imbued with the feeling that the work of rendering the greatest service in their lives has to be shouldered by them, is this emotion shared by all of them?

Dr. Nitesh Gupta: Yes, it is. We keep our team motivated to the utmost extent that there is nothing to fear, and there is no such thing that we should fear! If we observe precautions thoroughly, and explain these precautions to the patient that he is to follow, then everything will be fine.

PM Modi: Ok Doctor, a large amount of patients come to you and you are absolutely devoted to their cause. It was nice talking to you. But in this battle, I'm with you!  Keep on fighting

Dr. Nitesh Gupta: We seek your blessings. This is what we wish.

PM Modi: Many good wishes Bhaiya

Dr. Nitesh Gupta: Sir Thank you.

PM Modi: Nitish ji, plenty of plaudits to you. Due to efforts of people like you, India will surely achieve victory in the battle against Corona. I urge you to take care of yourself...take care of your loved ones...take care of your family. The world’s experience tells us that in this illness, the number of patients infected with it suddenly grows exponentially. On account of this sudden rise, we have seen the best health systems crumble. In order to ensure that India does not have to face such a situation, we have to keep trying ceaselessly. Another doctor joins us from Pune...Shriman Doctor Borse.

PM Modi: Namaste Doctor

Doctor: Namaste Namaste

PM Modi: You are working relentlessly in the true spirit of ‘Service to Mankind is service to God’. I want to speak to you today on something that will be a message for our countrymen. Firstly, a question that strikes the minds of many is when to contact doctors and when to go for the Corona test! As a doctor, you have dedicated yourself completely in the service of patients. Your words carry weight. I want to hear it from you.

Doctor: Sir, I am a Professor at B.J.Medical College, Pune. And in Pune, there is a Muncipal Corporation Hospital, named Naidu Hospital. It has a fully functional screening centre since Januray 2020. Here till date, 16 Covid -19 positive cases

have been diagnosed. And out of those 16 cases, after due quarantine, isolation and treatment, 7 patients have been discharged Sir. And the remaining nine cases are also very stable and doing well. Despite the virus being inside their bodies, they are getting well; they are recovering out of the Corona virus. Here the sample size is tiny Sir...only 16 cases. But cases of the young population getting affected are coming to light. And despite that, the disease itself is not that serious a disease. It’s a mild disease and patients are successfully recovering. And those remaining 9 people are also going to be well, they are not going to deteriorate, we are keeping a watch on them on a daily basis. They are also going to be well in another 4-5 days. From people who come here as suspects; international travellers and those who come into contact with them...we take a swab... oropharyngeal and nasal. If the nasal swab report is positive, the patient is being admitted to the positive ward. If negative, we advise the patient on home quarantine, how it is to be done at home. After this advice, they are sent home.

PM Modi: What do you explain to them? While at home what aspects do you elucidate to them?

Doctor: Sir, even if one stays at home, one has to stay quarantined there. Observing  a 6 feet distance is mandatory. Secondly, one has to use a mask and wash hands very frequently. If you do not have sanitisation, you can use simple soap and water to wash hands, but you have to keep doing it frequently. And while coughing or sneezing, use a simple handkerchief to cough on, so that droplets are not able to spread, nor fall on the floor, thus preventing hand contact and further spread. We explain this Sir. The second thing is, when they are supposed to be in a home quarantine, they are not supposed to leave home at all. During the current lockdown, they ought to be home quarantined properly for a minimum of 14 days...we are informing them, this is our message to them Sir.

PM Modi: Fine Doctor, you are doing a great service and with selfless dedication...your entire team is at work. I firmly believe that all our patients there return home safely. We shall win this battle...it will be victory for the country...with the help from all of you.

Doctor: Sir we believe we shall overcome. We shall win this battle.

PM Modi: Doctor, many good wishes to you. Thank You.

Doctor: Thank you, Thank You Sir.

Friends, all these people, all these friends are persevering to the best extent possible to chase out this scourge. What they tell us is not just for us to listen to; it is to be practised in life in the truest spirit. Today when I witness the sacrifice, perseverance and dedication on part of doctors, I am reminded of the touching words of Acharya Charak while referring to doctors. And it is so visible in Doctor’s lives today! Acharya Charak had said...

Na Aatmarthan Na Api Kaamartham Atbhoot Dayam Prati

Vartate yat Chikitsaym Sa Savarma Iti Vartate

Which means: The one who strives for his patient’s well being in the spirit of service and compassion, with no desire, monetary or otherwise, is the greatest Doctor.

Friends, today I salute the embodiment of humanity...the Nurse. The selfless spirit of service with which you perform your duty is beyond compare. It’s a coincidence that the world is celebrating year 2020 as the International year of the Nurse and Midwife. This goes back 200 years ago, i.e. 1820, the year that is associated with the birth of Florence Nightingale who lent a new identity, a new paradigm to the term ‘Service to humanity’ and the field of Nursing, taking it to newer heights. Dedicated to the spirit of service of every nurse in the world, this year has come as a challenging examination for the entire Nursing community...I believe, all of you will not only clear the exam successfully, you will also save many lives.

We are able to fight a battle on such a massive scale, only on account of the zeal and grit of  frontline warriors like you...Be you a Doctor, a nurse, a para medic, Aasha, an ANM worker, sanitation worker, the country is also concerned about your health. Keeping that in mind , for around 20 lakhs colleagues from these fields, the government has announced a health insurance cover of upto Rs 50 lakhs, so that in this battle, you can lead the country with greater self confidence.

My dear countrymen, in this battle against Corona virus we have many examples of real heroes in the society. People who are at the forefront even in these conditions. On the Narendra Modi app, the Namo app, Niranjan Sudhaakar Hebbaale of BengaLuuru has written, that such people are daily life heroes. And that is quite right too. These are people due to whom our daily life runs smoothly.

Just imagine, if the water in your taps runs dry for just a day, or there is a sudden power outage in your house. At that time, it is these daily life heroes who banish

our troubles. Think about the small retail store in your neighbourhood. In these troubled times, he too is taking a great risk. After all, for whom? Isn't it because he wants to ensure that you do not face any difficulty in buying essential goods? Similar to that, think about those drivers and workers, who are continuing to work ceaselessly, so that the nation's supply chain of essential goods is not disrupted. You might have noticed that the government has kept the banking services open. And those working in the banking sector are there at your service – with full commitment and dedication – leading us in this fight. These services are not trivial at a time like this. We cannot thank these bank personnel enough for their service. Many of our friends are engaged with e-commerce companies as delivery personnel. These people are continuing delivering grocery even in these trying times.

Just think, as you watch television during this lock down, using the phone and internet even while being home bound, someone is working hard to ensure that these services continue uninterrupted. During this time, many of you are able to make digital payments with ease, many people are working hard to facilitate that. These are the people who are bearing the burden of the country's work during this lock down. On behalf of all countrymen, today I wish to express my gratitude to all these people, and request them, that they follow all the safety precautions, take care of themselves and their family members.

My dear countrymen, I have come to know of some instances, that some of those people who were suspected to have corona virus and asked to stay in home quarantine, are being ill-treated by others. I am greatly pained to learn of these instances. This is very unfortunate. We need to understand that in the current circumstances, we need to ensure social distance, not human or emotional distance. These people are not criminals. They are merely suspected to be infected with the virus. These people have isolated and quarantined themselves to protect other people from getting infected. At many places, people have taken

their responsibilities very seriously. They have quarantined themselves even when they were asymptomatic. They did so because they had travelled abroad recently and were being doubly cautious. They wanted to ensure that nobody else got infected by this virus. So when people are behaving so responsibly, it is unfair to ill-treat them. On the contrary, they need to be shown sympathy and cooperation.

Social distancing is the most effective way of fighting against corona virus. But we have to understand that social distancing does not mean ending social interaction. Actually, this is the time to give a new lease of life to all your existing social relationships. To energise these relationships. In a way, this time teaches us to reduce emotional distance and increase social distance. Yashvardhan from Kota have written on the Namo app, that they are increasing family bonding during the lock down. They are playing cricket and board games with kids; p reparing new dishes in the kitchen. Nirupama Harsheya from Jabalpur writes on the Namo app, that she finally got an opportunity to fulfil her wish to make a quilt. On top of that she is also fulfilling her gardening hobby. I also happened to read the posts of Pareekshit from Raipur, Aaryaman from Gurugram and Suraj from Jharkhand, and they have discussed about having an e-reunion with their school friends. Their idea is very interesting. It's possible that you too might not have gotten a chance to talk to your school and college mates for decades. You too can try out this idea. Pratyush of Bhubaneswar and Vasudha of Kolkata have mentioned that they are reading books that they had hitherto not been able to read. I also saw on social media, that many people took out musical instruments like table  and Veena that were lying unused for years– and started practising on them. You too can do that.

That will not only give you the joy of music, but also take you on a trip down the memory lane. In this crisis, you have got a rare opportunity to not only connect with yourself but also with your passion. You will also get an opportunity to connect with your old friends and with your family.

Shashi ji from Roorke has asked me on the Namo App - what do I do for my fitness during the lock down? How do I observe the Navaraatri fast in these circumstances? Let me reiterate, that although I have urged you to

avoid stepping out of your houses, I have also given you an opportunity to take a look inwards at yourself. This is your chance, don't go out, but go inside, try to know yourself. As far as the navaraatri fast is concerned, that is between me and my faith and the supreme power. As regards fitness, I think that will be quite a lengthy topic, so what I'll do is, I'll upload some videos on this topic on the social media. You can surely see those videos on the Namo app. What I do, possibly, can aid and inspire some of you. But do remember, that I am not a fitness expert, I am also not a yoga teacher. I am merely a practitioner. I do concede however, that some yogaasanaas have greatly benefited me. It's possible that some of these tips might help you too during the lock down.

Friends, this battle against corona is unprecedented as well as challenging. Hence the decisions being taken during this time are unheard of in the history of the world. The steps being taken by Indians to stop the spread of corona, the efforts that we are currently making, will ensure that India conquers this corona pandemic. The determination and restraint of each Indian will also aid in facing this crisis. In addition, our sympathy for the poor should also be far greater. Our humanity stems from the fact that whenever we see a poor or hungry person, we first try and feed him or her in this time of crisis. We should think of their needs and India can do this. These are a part of our values and culture.

My dear countrymen, today every Indian is confined to the home, to ensure his or her own safety, but in the times to come, the very same Indian will tear down all walls on the road to our progress and take the country forward. Stay at home with your family, be careful and safe, we need to win this battle. And we will win. We will meet in Man ki baat again next month. By then we should have overcome this crisis – with this hope, and this wish, I thank you all.

My dear countrymen, I am fortunate to have got an opportunity once again to greet citizens from Kutch to Kohima, Kashmir to Kanyakumari; in fact across the length & breadth of the country. Namaskar to all of you. Reflecting on the expanse & diversity of our land, revering them fills each & every Indian with a sense of pride. And an opportunity to experience this varied diversity is one that touches the heart, filling it up with joy; it is a flower that radiates inspiration. A few days ago, at a small place at the Hunar Haat in Delhi, I witnessed hues of our country’s diverse expanse, cultures, traditions, cuisines & the warmth of emotions. As a matter of fact the repertoire comprising traditional attires, handicrafts, carpets, utensils, Bamboo & brass products, Phulkari of Punjab, exotic leatherwork of Andhra Pradesh, beautiful paintings from Tamilnadu, brass products of Uttar Pradesh, Bhadohi carpets, copper work of Kutch, a number of musical instruments & innumerable stories; the vivid mosaic of pan- Indian art & culture was truly unique. The stories of the artisans’ perseverance, zeal & love for their skill are equally inspiring as well. Listening to a divyang woman at the Hunar Haat was a source of fulfillment. She told me that earlier she used to sell paintings on the pavement. Her life changed after she connected with Hunar Haat.

Today, she is not only self- reliant; she has purchased a house too. At Hunar Haat, I got the opportunity to converse with many other artisans. I am told that over 50 per cent of the crafts persons participating at Hunar Haat are women. Also, during the last three years, through Hunar Haat, close to three lakh artisans & crafts persons have gained many opportunities of employment. Hunar Haat, of course, is a platform showcasing art & craft; it is also lending wings to people’s dreams. It is a venue where it is impossible to overlook the country’s diversity. Besides handicrafts, it displays the diversity of India’s varied cuisine too. In a single row, one could savour the sight of Idli- Dosa, Chhole- Bhature, Daal- Baati, Khaman- Khandvi & what not! I thoroughly enjoyed having the delicious Litti- Chokha of Bihar. All over India, fairs & exhibitions such as this are organized from time to time. Whenever the opportunity arises, one should attend such events to know India, to experience India. Thus, not only would you be able to be a part of the country’s art-culture canvas; you will also contribute in the progress & prosperity of hardworking crafts persons, especially women. Do make it a point to visit.

My dear countrymen, our country is bestowed with great traditions. The legacy that we inherited from our ancestors, the knowledge & values that have permeated entail compassion toward each & every living being and boundless love for nature. All this is a part of our cultural heritage. And to partake of this culture of hospitality in the Indian ethos, every year, numerous species of birds from across the world come to India. Throughout the year, India is home to many migratory species. We are told that more than 500 varieties of birds fly in from varied regions. Recently, Gandhinagar was host to the COP- 13 convention, where this phenomenon was mulled over, discussed and deliberated. India’s efforts concerning the subject were lauded too. Friends, it is a matter of pride for us that for the next three years, India will chair the COP convention on migratory species. Do send in your suggestions on lending more substance to this opportunity, making it more useful.

While discussing the COP convention with you, an important piece of information connected with Meghalaya drew my attention. Very recently, biologists have discovered a new species of fish whose habitat is within the caves of Meghalaya. It is believed that this fish is the largest among aquatic species found under the surface of caves. It lives in deep, dark underground caves, with little chance of light reaching in. Scientists are perplexed at the ability of this large fish to survive in such deep caves. It is a matter of joy that our India, and especially Meghalaya is home to a rare species. It lends a new facet to India’s bio-diversity. We are surrounded by many such mysteries, which are still undiscovered. To discover such a phenomenal enigma calls for fierce detective passion.
The great Tamil poetess Avvaiyar writes: Kattat Kemaavoon Kalladaru Udgadvu, Kaddat Kamiyan Adva Kalladar Olaaadu.

This means, what we know is but just a handful of sand; what we do not know is like a universe in itself. Similar is the case with the biodiversity of this country. The more you know, the more you realize the magnitude of what you do not know. Our biodiversity too is a unique treasure for the entire human kind. We have to preserve it, conserve it & explore further.

My dear young friends, children & the youth in India are increasingly taking a keen interest in Science & Technology. Record satellite launches into space, new records, new missions fills up every Indian heart with a sense of pride. When I was in Bengaluru during Chandrayan-2, I witnessed immense enthusiasm & fervor on the part of the children present there. There was no sign of drowsiness from any angle. In a way, they kept awake throughout the night. One can never forget their inquisitiveness when it came to Science, Technology and Innovation. To give a fillip to this very enthusiasm in children & young people; to encourage scientific temper in them, another system has been put in place. You can now sit & watch rocket launching at Sriharikota, taking place in front of your own eyes. Recently, the facility has been made open for all. A visitors’ gallery has been erected, large enough to seat 10 thousand people. Online booking is also possible through a link provided on ISRO’s website. I am told that many schools are arranging tour for their students to show them rocket launching and motivate them. I urge the Principals & teachers of all schools that they should avail of this benefit in times to come.

Friends, I would like to convey to you another exciting piece of information. I’d read the comment of Paras from Dhanbad, Jharkhand on Namo App. Paras wants me to tell our young friends about ISRO's 'Yuvika' programme. 'Yuvika' is a very commendable effort on part of ISRO to integrate the youth with science. This program was launched for school students in the year 2019. 'Yuvika' is an acronym for ' Yuva Vigyani Karyakram and this program is in consonance with our vision, "Jai Jawan, Jai Kisan, Jai Vigyan, Jai Anusandhaan’. In this programme, students, after their exams, during their holidays, visit different centres of ISRO and learn about Space Technology, Space Science and Space Applications. If you want to know how training is imparted, what its nuances are, how exciting it is, then you must read the experience of those who have attended its earlier sessions. If you wish to be a participant of this training, you can register by visiting the website of 'Yuvika' linked to that of ISRO. My young friends, I’m telling you the name of the website which you can write down, and must visit today itself. It is - www.yuvika.isro.gov.in. Have you written it down?

My dear countrymen, the beautiful valleys of Ladakh witnessed a momentous event on the 31st of January 2020, for History was made when an Indian Air Force AN-32 aircraft took off from Leh's Kushok Bakula Rimpoche Airport. A mixture of 10% Indian Bio-jet fuel was used in this flight and this was the first time that this mix was used in both engines. Not just that, but the airport from which this plane took off from Leh is not only one of the highest altitude airports in India but also in the world! Notably, the bio-jet fuel is prepared from non-edible tree borne oil. It is procured from various tribal areas of India. These efforts will not only reduce carbon emissions but may also reduce India's dependence on crude oil imports. I congratulate all the people involved in this significant mission, especially the scientists of CSIR and Indian Institute of Petroleum, Dehradun, who made it possible to develop the technology to fly an aircraft with bio-fuel. Their efforts also empower the ‘Make in India’ mission.

My dear countrymen, our new India is not willing to tag along with the old approach. In particular, our sisters and mothers of New India are going ahead and grasping the challenges hands on thus setting a pace for a positive transformation in the entire society. The region of Purnia in Bihar is an inspiration for people across the country. This area has been grappling with the havoc caused by floods for decades together. In this backdrop, it has been very difficult to do farming and mobilize other sources of income. But under these very circumstances, some women of Purnia chose a different path. Friends, earlier the women of Purnia used to cultivate cocoons from silkworms obtained from Mulberry trees, and received very nominal price for their produce, while merchants who bought this raw silk made huge profits by spinning it into silk yarn. But today, the women of Purnia have taken a new initiative that has changed the entire scenario.

These women formed mulberry-production co-operatives with assistance from the Government. After that, they spun silk yarn from the cocoons, and also started getting saris made with those threads. You will be surprised to know that the very cocoons were sold for a nominal amount earlier; saris made from them are fetching thousands of rupees now. The Didis of the 'Adarsh ​​Jeevika Mahila Mulberry Production Group' have performed miracles that are being witnessed across many villages. The Farmer Didis of many villages of Purnia are not only getting saris produced, but are also selling them in big fairs by putting up their own stalls - an example of how today's women fortified with new power, new thinking are achieving new targets.

My dear countrymen, the entrepreneurship of women and daughters of our country, their courage, are a matter of pride for each one of us. We find many such examples around us which illustrate the manner in which our daughters are breaking age old shackles and attaining new heights. I would particularly like to share with you, the achievement of twelve-year-old daughter Kamya Karthikeyan. Kamya, at the age of just twelve years, has conquered Mount Aconcagua. This is the highest peak of the Andes Mountains in South America, which is about 7000 meters high. Every Indian will be touched by the fact that at the beginning of this month, when Kamya conquered the peak, the first thing she did was to hoist our tricolour there. I have also been told that Kamya, who has made the country proud, is now on a new mission, which is called 'Mission Saahas'. Under this she is trying to conquer the highest peaks of all the continents. Also, under this mission she will also be skiing on North and South poles.

I wish Kamya all the best for 'Mission Saahas'. By the way, Kamya's achievement also motivates everyone of us to stay fit. Fitness has also contributed in great measure in Kamya’s achieving great heights at such a young age. A Nation that is fit, will always be a nation that is a hit. By the way the oncoming months are very opportune for adventure sports. The geography of India is such that it provides many opportunities for adventure sports in our country. On the one hand, we have high mountains, on the other, there is a desert spread far and wide. Similarly on the one hand we have a network of dense forests, on the other, there is an infinite expanse of the sea. Therefore, I make a special appeal to all of you to visit the place of your choice, pick up the activity of your interest and ensure integrating of your life with adventure. Shouldn’t there always be adventure in life? And on top of that friends, after knowing the success story of our twelve-year-old daughter Kamya, you will be astonished, once you hear the success story of 105-year-old Bhagirathi Amma.

Friends, if we wish to progress in life, develop ourselves, wish to achieve something in life, the first pre-condition for that is the student within us must never die. Our 105 year old Bhagirathi Amma, also gives us this inspiration. Now you would be wondering, who Bhagirathi Amma is! Bhagirathi Amma lives in Kollam in Kerala. She lost her mother when she was very young. Soon after her marriage at a young age, she lost her husband as well. But Bhagirathi Amma did not let go of her courage, did not lose her spirit. She had to quit school before she was 10-years-old. She restarted her school education at the age of 105! She started studying again!In spite of her advanced age, Bhagirathi Amma wrote her level 4 exam…and then eagerly awaited her results. She scored 75 percent in her exams. Not just that, she scored cent per cent marks in Mathematics. Amma now wants to continue her studies; wants to appear for higher exams. It’s obvious that people like Bhagirathi Amma are the strength of this country; a great source of inspiration for all of us. Today I specially salute Bhagirathi Amma.

Friends, our courage, our determination during adverse circumstances in life can help us completely alter the situation. Recently, I read one such story in the media, which I would surely like to share with you. This is the story of Salman who lives in Hamirpur village of Moradabad. Salman is divyang by birth. He is unable to stand on his feet. Despite this hardship, he hasn’t lost hope, and decided to start his own business. On top of that, he resolved to help other divyang people people too. And soon enough, Salman started manufacturing slippers and detergent in his village itself. And in no time, 30 divyang people joined him. Do also note, that while Salman himself found it difficult to walk, he decided to manufacture slippers, that help others walk easily. The important thing is that Salman trained his divyang colleagues himself. Now all of them jointly not only manufacture the products, but also market them. By dint of their hard work, they not only ensured employment for themselves, but also turned their venture into a profit-making one. Today, all of them together manufacture 150 pairs of slippers a day.

Not just that, this year Salman has resolved to provide employment to 100 more such divyang mates. I salute their courage and their enterprise. A similar determination has been manifested by residents of Ajrak village in Kutch area of Gujarat. In 2001, after the devastating earthquake, most villagers were migrating from the village. However, one person by the name of Ismail Khatri, decided to stay back and nurture his traditional art form of ‘Ajrak print’. And in no time at all, everyone was enchanted by the natural colours used in the Ajrak art. And the entire village joined in on their traditional handicraft category. The villagers not only nurtured their ages-old art form, but also fused it with modern fashion. Now major designers and Design Institutions have started using the Ajrak Print. The hardworking village folk have today turned ‘Ajrak print’ into a major brand. Large international buyers are now getting attracted towards this print.

My dear countrymen, recently the festival of Maha Shivaratri was celebrated throughout the country. The blessings of Lord Shiva and Mother Parvati has kept the ethos of this nation awakened. On the occasion of Mahashivaratri, may you continue to be blessed by Bhole baba…may Lord Shiva fulfill all your wishes…may you be energetic, healthy…and continue to do your duties unto the country.

Friends, along with Mahashivaratri, now the splendour of spring will keep blooming day by day. In the coming days, we will celebrate Holi and soon after that, Gudi Padva will be celebrated. The festival of Navaraatri is also associated with spring. Ram Navami will also be celebrated. Festivals and celebrations are an inseparable part of the social fabric of our country. Every festival has a hidden social message which binds not just the society, but the entire country into a spirit of unity. After Holi, from the Chaitra Shukla Pratipada, the Indian Vikrami New year also begins. For that too, please accept my greetings in advance.

My dear countrymen, I think students will be busy with their examinations till the next Mann Ki Baat. Those who have completed their examinations, will be carefree. My heartiest wishes to those who are busy, and also to those who are carefree. We will meet again in the next edition of Mann Ki Baat with lots of new topics.

Many many thanks. Namaskaar.

My dear countrymen, Namaskar. Today is the 26^th of January. Heartiest greetings to you on the Festival of our Republic. This is our first meeting of minds in the year 2020, through ‘Mann Ki Baat’. This is the first such programme of the year; nay, of the decade. Friends, this time, it came across as appropriate to change the broadcast time of Mann Ki Baat, on account of the Republic Day Celebrations. And that is why I am reaching out to you this evening through Mann Ki Baat, having thought of a separate time slot. Friends, every day is a new day; weeks and months keep seeing change; years witness transformation, except for the enthusiasm and fervor of the people of India! And, of course, we are no less… we are certain to outdo ourselves. The spirit of ‘can do’, is emerging as a new resolve. The sentiment of contributing positively to the country & society is gaining strength, day by day. Friends, we have come together, once again, on the dais of Mann Ki Baat. This is to discuss newer subjects; to celebrate the latest achievements of our countrymen; in fact, to celebrateIndia. Mann Ki Baat has emerged as a fruitful, frank, effortless & organic platform for sharing, learning and growing together. Every month, thousands of people share their suggestions, their efforts, and their experiences thereby. And through the endeavour, we get a chance to discuss some extraordinary feats by people, which serve as a beacon of inspiration to society.

Somebody has succeeded in doing something – can we too achieve that! Can that particular venture be replicated to bring about a colossal transformation in the entire country? Can we establish that change into permanence, turning it into a simple, natural social habit? In a likewise quest to seek answers, the caravan of Mann Ki Baat progresses with a few appeals, some invocations and a lot of resolves to do something. For the past many years, we would have made varied resolves. Just as, ‘No to single use plastic’, buying Khadi or ‘local’, sanitation & cleanliness, respect &honour for the girl child, or emphasizing on the new aspect of ‘less cash economy’! Many a resolve such as these came into being on account of our conversations & chats through Mann Ki Baat. And, you have been the ones who strengthened that.

I have received a lovely letter, written by Shriman Shailesh from Bihar. In fact, he no longer stays in Bihar. He says, he stays in Delhi, working for an NGO. Shailesh writes, “Modi ji, you appeal to us on one point or the other, in every episode of Mann Ki Baat. I have implemented many of them in letter & spirit. This winter, I collected warm clothes from people, going home to home and distributed them to the needy. Taking a cue from Mann Ki Baat, I have embarked upon many initiatives. But gradually, I began forgetting… certain things started fading away. This new year, I have made a Charter pertaining to Mann Ki Baat, consisting of a list of all these, just the way people make resolutions at the onset of the New Year. Modi ji, this is my social resolution for this new year. I feel there are many little things that can usher in a big change. Can you inscribe your autograph on this Charter and arrange to send it back to me?” Well, Shailesh ji, heartiest congratulations and many good wishes to you. The Mann Ki Baat Charter in connection with your New Year resolution is very innovative. I shall certainly send it back to you, along with my best wishes inscribed. Friends, when I was glancing through this ‘Mann Ki Baat Charter’, I was taken aback at the magnitude of its contents… a multitude of hash tags. And, of course, we have striven together on myriad endeavours. There have been times when we tried to establish a stronger emotional connect with our soldiers through the campaign ‘Sandesh to Soldiers’; we have also catapulted sales of Khadi with ‘Khadi for Nation- Khadi for Fashion’. We internalized the Mantra of ‘buy local’. Through ‘Hum Fit toh India Fit’, we enhanced awareness, towards fitness. We turned sanitation into a mass movement, through the endeavours of ‘My clean India’ or ‘Statue Cleaning’. #‘No to Drugs’, #‘Bharat Ki Lakshmi’, #‘Self for Society’, #‘Stress free Exams’, #‘Suraksha- Bandhan’#‘Digital Economy’, #‘Road Safety’…. Oh, the list is endless.

Shailesh ji, you must have realized after going through this Mann Ki Baat Charter that the list is indeed long! Come, let us continue this journey. Do join any cause of your choice listed in the Mann Ki Baat Charter. Using the hashtag, proudly share your contribution with one & all. Try motivating friends & family. When every Indian takes a step forward, it results in India going ahead by a 130 crore steps. And that’s why, it is said “Charaivetee, charaivetee, charaivetee…” Keep walking, keep marching, keep advancing! Your endeavour should revolve around that Mantra.

My dear countrymen, we touched upon the Mann Ki Baat Charter. The ethos of public participation, besides in the area of sanitation, is rising rapidly on another front… and that is water conservation. Quite a few extensive& innovative efforts are under way, in every corner of the country, for the sake of conserving water. It gives me joy to let you know that the Jal-Shakti Campaign that commenced last monsoon is taking rapid, successful strides with the aid of public participation. A large number of lakes & ponds have been built. And the best part is that in this campaign, people from all strata of society contributed wholeheartedly. Take for instance Jalore district in Rajasthan. There, two historical step wells had turned into storehouses of garbage & dirty water. But one fine day, hundreds of people from Bhadraayun&Thanawala Panchayats took a resolve to rejuvenate them, under the Jal Shakti Campaign. Much before the rains, people immersed themselves in the task of cleaning out the accumulated filthy water, garbage and morass. For this campaign, some donated money; others their labour& sweat. As a result, these step wells have turned into their lifelines now. A similar story comes across from Barabanki in Uttar Pradesh.

Here, the Saraahi Lake, spread across 43 hectares was on the verge of breathing its last. But the villagers, through the power of their collective resolve pumped life into it. They did not let any deterrent enter in the way of this mammoth mission. Villages joined hands, one after the other. They built a one meter high embankment along all the four sides of the lake. The lake now is brimming with water; the surroundings wake up to the melody of the chirping of birds.

Village Suniyakot along the Almora-Haldwani highway in Uttarakhand has also emerged as a similar example of public participation. To tide over an acute water crisis, villagers took it upon themselves to ensure that water reached their village. There was no stopping to their resolve. People raised money among themselves. The plan was followed by collective donation of labour and from almost a kilometre away, a pipe was laid upto the village.A pumping station was set up. By and by, a two decade old agonizing problem came to an end. Whereas, a very innovative idea of harnessing a borewell for rainwater harvesting sprung up from Tamilnadu. The country is replete with innumerable such stories, of water conservation, lending more strength to the resolves of New India. Today the entire country is eager to hear similar accomplishments of our Jal Shakti champions. I urge you to share without fail, stories, photos & videos of such endeavours of water conservation and water harvesting undertaken by you or those around you using #Jalshakti4India.

My dear countrymen and especially all my young friends, today, through the forum of 'Mann Ki Baat', I congratulate the Government and the people of Assam for being the excellent hosts of 'Khelo India'. Friends, on 22^nd January, the third 'Khelo India Games' concluded in Guwahati. These games had around 6 thousand players from different states participating. You will be surprised to know that 80 records were broken during this grand sportsfestival. And I am proud that of these 80 records, 56 were broken by our daughters.These laurels have been recorded in the name of our daughters! I along with all the winners, congratulate all the participants. Ialsothank all the people, coaches and technical officers associated with'Khelo India Games’ for organising them successfully.

It is very pleasant for all of us to learn that the participation of athletes in 'Khelo India Games' is on the upsurge year after year. And this also tells you about the increasing inclination towards sports in our school children.I wish to tell all of you that in 2018, when 'Khelo India Games' were instituted, thirty-five hundred players took part, but in just three years the number of players has increased to more than 6 thousand, which translates to the fact that it has almost doubled. Not only this, in just three years, through 'Khelo India Games', thirty-two hundred gifted children have emerged on the sporting horizon!Many of these children grew up amidstdearth and poverty. The stories of the patience and determination of these children who participated in 'Khelo India Games' as well as their parents will inspire every Indian. Now take the example of Purnima Mandal of Guwahati, a sanitation worker in Guwahati Municipal Corporation!But whereas her daughter Malvika showed her mettle in football, one of her sons Sujit represented Assam in Kho-Kho, while the other son Pradeep did the same in hockey.

Somewhat similar is the story of Yogananthan of Tamil Nadu which fills you with great pride!Yogananthanmakesbeedis in Tamil Nadu, but his daughter Purnashree won everyone's heart by bagging the Gold Medal in Weight Lifting. If I now take the name of David Beckham, you will think whether I’m referring to the legendary International Footballer. But now we also have a David Beckham amidst us and he has won a gold medal at the Youth Games in Guwahati. That tooin the 200-meter Sprint eventin Cycling!You know, some time ago I had visited Andaman-Nicobar Islands! There was David, a denizen of Car-Nicobar who had lost his parents while he was an infant! His uncle wanted him to become a footballer, and hence had named him after the famous footballer. But young David was obsessed with cycling. He was selected under the 'Khelo India' scheme and today you can witness for yourself that he has created a new record in cycling.

Prashant Singh Kanhaiya of Bhiwani broke his own national record in the Pole vault event. Prashant, 19, hails from anagrarian family. You will be surprised to know that Prashant used to practice Pole vault on clay! After knowing this amazing fact, the Sports Department helped his coach to run the academy at Jawaharlal Nehru Stadium, Delhi and today Prashant is being coached there.

The never say die story of KareenaShanktaof Mumbaiinspires everyone. Kareena competed in the 100 metre breast-stroke event in swimming, won the gold medal in the Under-17 category and also set a new national record. However there was a time for Kareena, a10^thstandard student when she had to foregoher training due to a knee injury.But Kareena and her mother did not lose courage and the result of that fortitude is evident in front of all of us today. I wish all the players a bright future. Along with this, I also, on behalf of all ourcountrymen, bow in honouring those parents, who did not permit poverty to become a hurdle for the future of their children. We all know that National Games is an arena, where players get a chance to display their passion besides becoming acquainted with the culture of other states. Therefore, we have decided to organize 'Khelo India University Games' every year on the pattern of 'Khelo India Youth Games'.

Friends, next month, the first edition of 'Khelo India University Games' is being organized in Cuttack and Bhubaneswar, Odisha from 22^ndFebruary to 1^st March. And more than 3000 players have qualified for participating in these games.

My dear countrymen, the exam season has arrived, and obviously all the students will be busy giving final shape to their preparations. After my experience with millions of students of the country through the platform of ‘ParikshaPeCharcha', I can say with confidence that the youth of the country is brimming with self-confidence andis readyto face every challenge.

Friends, on the one hand,we are facing examinations; on the other,the winter season. Betwixt these two I urge you to try & keep fit. Do some exercises or play a little! Sports & games is the key to keeping fit. By the way, these days, I see that many events pertaining to 'Fit India' are being organised. On January 18, our young friends organized a Cyclothon throughout the country. Millions of countrymen participating in this Cyclothonspread the message of fitness. Efforts to ensure that our New India remains fit that are evident at every level fills us with fervour & enthusiasm. The 'Fit India School'campaign, which started in November last year, is also bringing results. I have been told that till date, more than 65,000 schools have obtained the 'Fit India School' certificates through online registration. I urge the rest of the schools in the country to integrate physical activity and sports with education and ensure that they become a 'fit school'. Also concomitantly, I appeal to all countrymen to promote more physical activity in their daily routine. Remind yourself every day that if we are fit India is fit!

My dear countrymen, a couple of weeks ago, different parts of India were celebrating a variety of festivals. When Punjab was spreading the warmth of enthusiasm by celebrating Lohri, sisters and borthers of Tamil Nadu were celebrating Pongal and birth anniversary ofThiruvalluvar. Assam was aglow with the fascinating lustre of Bihu. In Gujarat, everywhere you could see kites in the sky and the pomp of Uttaraayan. In such anatmosphere, Delhi witnessed a historic event. A significant agreement was signed in Delhi. With it, the close-to-25-year-old Bru-Reang refugee crisis, a painful chapter, was put to an end forever and ever. Due to the busy routine and festive season, you might not have been able to learn about this historic agreement in detail. So I thought, I should definitely discuss this in Mann kiBaat. This problem pertains to the 90s. In 1997, ethnic tension forced the Bru-Reang tribe to leave Mizoram and take refuge in Tripura. These refugees were kept in temporary camps in Kanchanpur in North Tripura. It's painful that the Bru-Reang community lost a significant part of their life as refugees. Life in camps meant that they were deprived of all basic amenities. For 23 years – no home, no land, no medical treatment for their families, no education facilities for their kids. Just imagine, how difficult it must have been for them to live 23 long years in trying circumstances in camps! How painful it would have been to spend every moment, every day of their lives hurtling towards an uncertain future! Governments came and went, but there was no cure for their pain. Despite that, their unwavering belief in the Indian Constitution and culture continued. It's a result of that belief that their life is on the threshold of a new dawn today. As per the agreement, the path to a dignified life has been opened for them. Finally the new decade of 2020, has brought a new ray of hope in the life of the Bru-Reang community. Around 34000 Bru refugees will be rehabilitated in Tripura. Not just that, the government will provide an assistance of close to Rs.600 crores for their rehabilitation and all-round development. Each displaced family will be provided a plot of land. They will be assisted in construction of a house. In addition, rations will be provided to them. They will now be able to benefit from the public welfare schemes of the state and central governments. This agreement is special for many reasons. It symbolises the spirit of cooperative federalism. The Chief Ministers of both Mizoram and Tripura were present during the signing of the agreement. This agreement was made possible only because of the consent and good wishes of people from both the states. I would like to especially express my gratitude to the people and the Chief Ministers of both the states for making this possible. This agreement also epitomises the inherent compassion and sensitivity of Indian culture. Considering everyone as its own and living with the spirit of togetherness is embedded in the ethos of this holy land. I would once again like to congratulate the residents of these states and the Bru-Reang community.

My dear countrymen, Assam, which hosted the grand 'Khelo India' games successfully, was witness to another great achievement. You might also have seen it in the news, that a few days ago, 644 militants pertaining to 8 different militant groups, surrendered with their weapons. Those who had strayed twards the path of violence, have expressed their faith in peace and decided to become a partner in the country's progress and return to the mainstream. Last year, in Tripura as well, more than 80 people left the path of violence and returned to the mainstream. Those who had picked up weapons thinking that violence could solve problems, now firmly believe that the only way to solve any dispute is peace and togetherness. Countrymen will be thrilled to know that insurgency in the North-East has considerably reduced. And the biggest reason for that is that every issue of this region is being honestly and peacefully solved through dialogue. On the solemn occasion of Republic day, I would appeal to anyone in any part of the country, who's still seeking solutions to problems through violence and weapons, to return to the mainstream. They should have faith in their own capabilities and the capabilities of this country to resolve issues peacefully. We live in the 21^st century, that is the era of knowledge, science and democracy. Have you ever heard of a place where life has turned better due to violence? Have you ever heard of a place where peace and goodwill have been impediments in the quest of a good life? Violence never resolves any issue. No problem in the world can be solved by creating another problem. It can only be solved by seeking an optimal solution. Come, let's together forge a new India, where every issue is resolved on a platform of peace. Solidarity should be the key to resolving every issue. And brotherhood, should foil every separatist attempt to divide us.

My dear countrymen, on the solemn occasion of Republic Day, it gives me great joy to tell you about 'Gaganyaan'. The country has taken another step towards this goal. In 2022, we will be celebrating 75 years of Independence. And on that occasion, we have to fulfil the pledge to take an Indian into space through the Gaganyaan mission. Gaganyaan mission will be a historic achievement in the field of science and technology for India in the 21^st century. It will prove to be a milestone for New India.

Friends, you would be aware that four candidates have been already selected as astronauts for this mission. All of them are pilots of the Indian Air Force. These promising youngsters symbolise India's skill, talent, ability, courage and dreams. Our four friends are about to go to Russia in a few days for their training. I am confident that this would script another golden chapter in India-Russia friendship and cooperation. They will be trained for over a year. After that, the responsibility of carrying the hopes and aspirations of the nation and soaring into space, will rest on the shoulders of one of them. On the auspicious occasion of Republic Day, I congratulate these four youngsters and the Indian and Russian scientists and engineers associated with this mission.

My dear countrymen, in March last year, a video had become the centre of attention in the media and the social media. The buzz was about how a 107 year old elderly motherly figure broke the protocol to bless the President. This lady was SaalumaradaTimmakka (सालुमरदअतिम्मक्कअ), who is famous in Karnataka as 'VrikshaMaataa' (Tree Mother). And the ceremony was the Padma Awards distribution. The country recognised and honoured the extraordinary contribution of Timmakka who comes from an ordinary background. She was being decorated with the Padma Shri award ceremony.

Friends, today India feels proud of such great personalities and feels honoured to honour such down to earth, rooted individuals. Like every year, last evening Padma awards were announced. I urge you to read up about each of the awardees. Discuss their contribution with your family. This year over 46000 nominations were received for the 2020 Padma awards. This number is more than 20 times the number of nominations received in 2014. This statistic reveals the faith of every one of us and tells us that the Padma Awards have now become the Peoples' awards. The entire process of the Padma Awards is now completed online. Earlier, the decision was taken by a select few. Now, it's completely people driven. We could even say that there is now a new found faith and respect for these awards in the country. Many among the awardees are those who have risen from the bottom of the pyramid through dint of their hard work. They have overcome limitations of resources and a terrible atmosphere of despair around them and forged ahead. In fact, their strong resolve, spirit of selfless service, inspires us all. Once again, I would like to congratulate all the Padma award recipients. I urge you to read up about them and gather more information. The extraordinary stories of their lives, will inspire the society in the true spirit.

My dear countrymen, once again many many good wishes for the Republic Day celebrations. May this new decade bring new resolve and new achievements for each of you, and for the country. And may India surely achieve the capabilities to fulfil the expectations that the world has from India. With this belief, come, let's start a new decade. Let's serve Mother India with a new found resolve. Many many thanks. Namaskar. (Goodbye).

My dear countrymen, Namaskar. The moment to bid adieu to 2019 is round the corner knocking at our doors!  In a matter of just 3 days, not only will 2019 wave good bye to us; we shall usher our selves  into a new year and a new decade; the third decade of the 21^st century! I extend my heartiest greetings to all countrymen on the arrival of year 2020. One thing is certain about the decade to come. And that is, it will witness the active contribution of those who were born in the 21^st century, in the country’s progress; these are people who are growing up, understanding the significant issues pertaining to this century. The young people such as these, are known by myriad terms. For some they are millennials; others call them generation Z or Gen Zee too; and broadly speaking, one thing that has captured the collective psyche is that this is the ‘Social Media Generation’. All of us experience that this generation is extremely talented. It thrives on the dream to do something new, something different. It has its own set of opinions. And the best part is; especially in the case of India; according to me, they appreciate the system. Not just that, they prefer to follow the system. And in the event of the system not responding properly, they get restless and even courageously question the system itself! I consider this attribute as a virtue. One can even say with certitude here, that the country’s youth detests anarchy of any sort. They despise any element of lack of governance and instability; abhorring any shades of nepotism, casteism, favouritism or gender discrimination. There are times when we see them at an airport or a cinema theatre; if someone tries to break a queue, the first to react vociferously are these young people. And we have noticed; if such an incident takes place, the youth present around make a video of it on their mobile phones, which goes viral within no time! And the culprit instantly realizes the consequence. Thus, our new generation is an embodiment, a reflection of a new system, a new order, a new age, a new thought. Today, India eagerly awaits this generation expectantly. These are the very people who have to elevate the country to greater heights. Swami Vivekanand ji had observed, “My faith is in the younger generation, the modern generation; out of them will come my workers”. Referring to the youth, he had remarked, “The value of youth can neither be ascertained, nor described!” Youth is the most valuable phase, of one’s life. Your life & future entirely depends on the way your utilized your youth. According to Vivekanand ji, young people are the one’s full of energy and dynamism, possessing the power to usher in change. I am of the firm belief that for India, this decade will be, not only about development & progress of the youth; it will also prove to be about the country’s progress, harnessing their collective might. This generation will play a major role in modernizing India; I feel it beyond any doubt. On the birth anniversary of Vivekanand on the 12^th of January, on the occasion of National Youth Day, every young person should give a thought to this responsibility, taking on resolve or the other for this decade.

My dear countrymen, many of you must be aware of the rock in Kanyakumari where Swami Vivekanand ji had entered into the meditative state, the spiritual ‘Antardhyan’. That very rock Memorial is completing 50 years of existence. For the last five decades, it has earned a place of pride for India. Kanyakumari exudes a special attraction, nationally as well as for the world. For anyone seeking to experience spiritual consciousness filled with national pride, this has become a centre of pilgrimage, a temple of faith. Swamiji’s Memorial has inspiringly instilled a sense of national pride amongst people, irrespective of their sect, age or class. It has shown the way to realize & follow the mantra, ‘In service of the poorest of the poor’. Whoever visits the place, naturally experiences a surge of inner energy, a sense of positivity; the resolve to contribute something to the country.

Recently, in connection with the 50 years, our Honourable President paid a visit to the Rock Memorial. And it’s a matter of joy that our Vice President too visited the Desert Festival held in Rann of Kutch, Gujarat for the inauguration. When our Hon’ble President & Vice President are visiting such important tourist destinations in India, it is bound to inspire our countrymen. I urge you too to travel & visit these places.

My dear countrymen, all of us study  in myriad colleges, universities & schools. But after completing studies, Alumni Meets are joyous occasions. At any Alumni Meet, members come together, sharing youthful memories, going back 10, 20 or even 25 years. At times, such meets turn out to be  a special attraction that gets noticed. And it is also important for it to catch the attention of our countrymen. Actually, an alumni meet is an occasion for old friends to come together, refresh memories; these are happy moments indeed. Alongside, if this union comprises a shared purpose, a resolve, an emotional connect, it lends additional hues to the event. You must have seen alumni groups at times, contributing something or the other to their schools. Some arrange for systems for computerization, some organize a better library, others go for revamping drinking water facilities or new rooms. Some have gone to the extent of facilitating sports complexes. One thing or the other! It gives them inner joy to do something for the place that shaped their life…. everyone feels so and should feel so.And people do come forward for the same. But today, I wish to present before you a special occasion. Just recently, I came across on the media, a story on the Bhairavganj Health Centre in the West Champaran district of Bihar. It was such a nice feeling that I could not stop myself from sharing it with you. At this Bhairavganj He3alth Centre, thousands of people from neighbouring villages converged for a free health check up. Of course, you will not be surprised at that! You may say, “So what? What is new in that? People must have thronged there, as usual!” Not at all. A lot about it was new. This was not a government programme, nor was it a government initiative. This was a step taken as part of an Alumni Meet organized by former students of the local K.R. High School. And they named it ‘Sankalp 95’. ‘Sankalp 95’ means, the resolve undertaken by the 1995 Batch of that High School. Actually, students of this batch held an Alumni Meet and thought of doing something different. Under this, the former students resolved to do something for society and decided to shoulder responsibility in the area of Public Health Awareness. Under the aegis of 'Sankalp Ninety Five', Government Medical College of Bettiah and many hospitals also joined in this campaign. And after that, an entire movement centred on public health got started. Be it free medical tests, distribution of free medicines, or, just spreading awareness, 'Sankalp Ninety Five' has become a shining beacon for everyone. We often say that when every citizen of the country takes a step ahead, our nation moves 130 crore steps forward! And when such things are witnessed first-hand in the society, then everyone gets elated, derives satisfaction and is infused with motivation to do something in life! On one hand, in Bettiah in Bihar, a group of alumni took up the task of health care delivery, on the other, some of Phulpur in Uttar Pradesh have inspired the entire region with their tenacity.

These women have proved that if a resolution is taken with the true spirit of solidarity, nothing can stop conditions changing for the better. Till some time ago, these women of Phulpur were hampered by financial constraints and poverty, but, they had the resolve to do something for their families and society. These women aligned withthe women self-help group of Kadipur, joined in learning the skill of making slippers, and thus not only managed to pluck the thorn of helplessness from their feet, but by becoming self-reliant, also became the support of their families. With the help of ‘Gramin Ajivika Mission,’a slipper manufacturing plant has also been established here, where slippers are being made with the help of modern machines.

I especially congratulate the local police and their families, who encouraged these women entrepreneurs by purchasing slippers for themselves and their families made by these women. Today, due to the resolve of these women, not only the financial condition of their families have been fortified; their standard of living has also improved. Whenever I hear about the police personnel of Phulpur or their families, you will also recollect, that I had urged from the ramparts of Red Fort on the 15^th of August, requesting the countrymen to buy local produce preferably. Today once again I suggest, can we promote locally made products? Can we prioritize them in our shopping? Can we link local products with our status and pride? Can we become a medium to bring prosperity to our fellow countrymen with this spirit?

Friends, Mahatma Gandhi viewed this spirit of  Swadeshi as a lamp illuminating the lives of millions as well as bringing prosperity in the lives of the poorest of the poor. A hundred years ago, Gandhiji started a huge public movement to promote Indian products as one of its objectives. This was the path shown by Gandhi ji towards self reliance. The India that we breathe freely in was liberated by millions of worthy sons and daughters who underwent numerous tortures and hardships; many even sacrificing their lives.  We attained freedom owing to sacrifice and penance of innumerable people; a freedom that we are fully enjoying. We hardly know the names of those countless beings who made the supreme sacrifice for the country, who went through untold hardships for Her. Of some we know; others will always stay anonymous. They all made sacrifices, firmly carrying that dream in their hearts….that of a free India…for the sake of a prosperous, flourishing and free India.

My dear countrymen, can we pledge, that by 2022, when we achieve 75 years of independence we insist and remain steadfast at least, for about two-three years on buying local products? Products made in India, made by the hands of our citizens, carrying the fragrance of the sweat of our countrymen, can’t we resolve to buy such things? I do not advocate this for a long time, just till 2022, till the completion of 75 years of independence. And this work should not be carried out by government, instead of this young people should step forward at various places, form small organizations, motivate people, explain and decide –“Come, we will buy only local, products, emphasize on local products, carrying the fragrance of the sweat of our countrymen - That will be the exultant moment of my free India; let these be the dreams with which we proceed!

My dear countrymen, it is very important for all of us, that the citizens of our country become self-reliant and live their lives with dignity. I would like to discuss one such initiative that has caught my attention and that is the ‘Himayat Programme’of Jammu- Kashmir and Ladakh. The ‘Himayat Programme’ is actually associated with skill development and employment. In this programme, teenagers and youth from 15 to 35 years of age, those denizens of Jammu and Kashmir whose studies, for some reason, could not be completed, who had to leave school and college midstream are associated.

My dear countrymen, it would gladden you that under the aegis of this programme, during the last two years, eighteen thousand youths, have been trained in seventy seven different trades. Out of these, around five thousand people are working somewhere or the other, and many have moved towards self-employment. The success stories of lives which have changed under the aegis of the ‘Himayat Programme’, truly touch the heart!

Parveen Fatima has become a Supervisor-cum-Coordinator following a promotion in a Garment Unit in Tirupur, Tamil Nadu. Until a year ago, she was living in a small village in Kargil. At present, her life has undergone a major change, she has become confident - she has become self-reliant and has also brought an opportunity for prosperity for her entire family! Like Parveen Fatima, the ‘HimayatProgramme’ has changed the fate of other daughters and residents of Leh-Ladakh region and all of them are working in the same firm in Tamil Nadu today. Similarly, the ‘Himayat Programme’ came as a boon for Fiaz Ahmad of Doda district. Fiaz passed the 12thclass examination in 2012, but due to an illness, he could not continue his studies. Fiaz, battled a heart disease for two years. Meanwhile, one of his brothers and a sister also died. In a way, his family was overwhelmed by trials and tribulations! Eventually, he was helped by the ‘Himayat Programme’. He received training in ITES i.e. ‘Information Technology Enabled Services' uder the aegis of the ‘Himayat Programme’ and today he is employed in Punjab.

Fiyaz Ahmed's graduate studies, which he continued simultaneously with his training under the ‘Himayat Programme’, is also nearing completion. Recently, he was invited to share his experience at a ‘Himayat Programme’ Fiyaz while narrating his story, had tears welling in his eyes. Similarly, Rakib-ul-Rahman of Anantnag could not complete his studies due to financial constraints. One day, Rakib came to know about the ‘Himayat Programme’ through a mobilisation camp in his block. Rakib immediately enrolled himself in the Retail Team Leader course. After completing his training today he is working in a corporate house. There are many examples of talented youth who have become symbols of change in Jammu and Kashmir, benefiting from 'Himayat Mission'. The ‘HimayatProgramme’is a perfect example of a great synergy between the government, training partners, job providing companies and the people of Jammu and Kashmir.        

This program has given a new found confidence to the youth in Jammu and Kashmir, and shown them a way to forge ahead.

My dear countrymen, on the 26^th of this month, we witnessed the last solar eclipse of this decade. Possibly, this solar eclipse prompted Ripun to write a very interesting comment on the MyGov portal. He writes, “Hello sir. My name is Ripun...I belong to the North-East, and am currently working in south India. I would like to share something with you. I remember that due to the clear skies in our region,  we used to gaze at the stars in the sky for hours together. I used to enjoy star-gazing. Now I am a professional, and because of my daily routine, I am unable to find time for such activities...can you discuss this topic in your show. Particularly, on how to popularise  astronomy among the youth.

My dear countrymen, I receive a lot of suggestions, but it would be safe to say that this suggestion is unique. I have often spoken about many aspects of science. Especially the insistence of the youth has given me an opportunity to talk about science. But this topic has never been broached, and since the solar eclipse occurred on the 26^th of this month, possibly you might also be interested in this topic. Like my countrymen, especially the youth among them, I too was eager to watch the solar eclipse on the 26^th of December. But unfortunately, on that day overcast skies in Delhi prevented me from enjoying the sight. Though, I did get to see beautiful pictures of the solar eclipse that was visible in Kozhikode and some other parts of India. The sun was visible in the form of a shining ring. On that day, I had the opportunity to talk to some experts in this field...and they told me, that this is caused due to the fact that the moon is located far away from the earth and hence, it is unable to completely cover the sun. Hence, a ring-like shape is formed. This solar eclipse is an annular solar eclipse, also referred to as 'Valay Grahan' or 'Kundal Grahan'. The eclipse reminds us that that we are travelling in space while residing on the earth. Sun, moon and other planets and celestial bodies are orbiting in space. Due to the shadow of the moon, we get to see the various forms of solar eclipse. Friends, India has an ancient and glorious history of astronomy. Our connection with the twinkling stars in the sky is as old as our civilisation. Many of you might be aware that at various places in India, there are magnificent observatories (Jantar Mantars) – which are worth seeing. And these observatories have a deep bond with astronomy. Who doesn't know about the prodigious talent of the great Aryabhatta.

During his career, he has expounded in great detail about the solar eclipse, as well as the lunar eclipse. And he has explained it both from a philosophical as well as a mathematical standpoint. Mathematically, he has described how to calculate the size of the shadow of the earth. He has also provided accurate information on how to calculate the duration and extent of the eclipse. His disciples like Bhaskara, strived hard to further this spirit of inquiry and knowledge. Later, in the fourteenth or fifteenth century, Maadhav of Sangam village in Kerala, used calculus to calculate the position of planets in the universe. The night sky, was not merely something that whetted the curiosity. It was an important source for mathematicians and scientists. A few years ago, I had unveiled a book called “Pre-modern Kutchi Navigation Techniques and Voyages'. This book, in a way, is the diary of Maalam. Maalam was a navigator and whatever he experienced professionally, he recorded it in his diary. Even in the modern age, the very same “Maalam's volume' exists as a collection of ancient Gujarati manuscripts. It describes ancient navigation technology, and  that 'Maalam's volume'  repeatedly references, the sky, the stars, the speed of the stars, and clearly describes how the direction is determined in sea voyages with the help of stars; it is stars that navigate us towards our destination.

My dear countrymen, India is quite advanced in the field of astronomy, and we have taken path-breaking initiatives in this field. We have a giant meter-wave telescope near Pune. Not just that, in Kodaikkaanal, Udagamandala, Guru Shikhar and Hanle Ladakh as well, powerful telescopes are located. In 2016, the then prime minister of Belgium and I, had inaugurated the 3.6 metre Devasthal optical telescope in Nainital. This is known as Asia's largest telescope. ISRO has an astronomical satellite called ASTROSAT. ISRO is planning to launch a satellite called Aditya, to study the sun. Whether it be our ancient knowledge in astronomy, or modern achievements in this field, we should strive to understand them and feel proud of them. Today, our young scientists not only display a great desire to know their scientific history, but also are resolute in fashioning astronomy's future.

The planetariums in our country, in addition to increasing the understanding of the night sky, also motivate people to develop star gazing as a hobby. Many people install amateur telescopes on their balconies or terrace. Star gazing can also encourage rural camps and rural picnics.

And there are many such schools and colleges that form astronomy clubs, and such steps must be encouraged.

My dear countrymen, we consider our Parliament as the temple of our democracy. Today, I wish to proudly mention, that the parliamentarians that you have elected have broken all the records of the last 60 years. In the last 6 months, both the sessions of the 17^th Lok Sabha have been very productive. Lok sabha's productivity stands at 114%, while that of Rajya Sabha is 94%. And prior to that in the budget session, it had a productivity of 135%. Often, Parliament functioned till late at night. I am mentioning this because all Parliamentarians deserve to be congratulated and complimented for this. The Parliamentarians that you elected, have broken all the records of the last 60 years. So much accomplishment, in itself shows the strength of Indian democracy and the faith in democracy. I wish to congratulate all the Presiding officers, all political parties and all members of parliament for their active role in this regard.

My dear countrymen, the movement of the sun, moon and earth doesn't just determine eclipses, rather many other things are also associated with them. We all know, that based on the sun's motion,  various festivals will be celebrated throughout India in the middle of January. From Punjab to Tamil Nadu...from Gujarat to Assam...people will celebrate various festivals. Makar Sankraanti and UttaraayaN is celebrated with great fervour in the month of January. They are considered a symbol of energy. During this time, we will see the celebration of Lohri in Punjab, Pongal in Tamil Nadu and Maagh Biihu in Assam. These festivals have a close link with the prosperity of farmers and their crops. These festivals remind us of India's unity as well as its diversity. The countrymen have the proud privilege to celebrate the last day of Pongal as the birth anniversary of the great Tiruvalluvar . This day is dedicated to the great writer-philosopher-saint Tiruvalluvar and his life.

My dear countrymen, this is the final episode of “Man ki Baat” in 2019. We will meet again in 2020. New Year, new decade, new resolutions, new energy, new enthusiasm, new zeal – come let's move forth. Let's enable ourselves to fulfill our resolutions. We have to walk far, we have to achieve a lot, we have to take our country to new heights. Let's show immense faith in the pursuits (actions), the abilities and the resolve of 130 crore countrymen, and come – let's move forth. Many many thanks, many many good wishes .  

My dear countrymen, welcome to ‘Mann Ki Baat’. Today’s episode begins with the young people of the young nation; their enthusiasm, patriotism and the sense of selfless service that envelops them. As you know, every year, the fourth Sunday of the month of November is celebrated as NCC Day. Generally speaking, our young generation is more likely to remember ‘Friendship Day’, without fail. But there are many people who, equally keep in mind NCC Day. So let’s talk about NCC today. I too will get an opportunity to refresh a few memories. At the outset on the occasion of NCC, Day, I extend my best wishes to all NCC Cadets, both former & present. More so, since I too have been a cadet once; I consider myself to be a cadet even, today. All of us know that India’s National Cadet Corps, NCC is one of the largest uniformed youth organizations of the world.

It is a Tri-services organization comprising the Army, the Navy and the Air Force. NCC means, cultivating the qualities of Leadership, patriotism, selfless service discipline & hard work as an integral part of one’s character; the thrilling journey of imbibing them into one’s habits. To discuss more about this journey, let’s call up a few young people, who have made a name for themselves in the NCC. Let’s talk to them.

PM: Friends, how are you?
Tarannum Khan : Jai Hind, Hon’ble Prime Minister
PM: Jai Hind
Tarannum Khan: Sir, this is Junior under Officer Tarannum Khan
PM: Tarannum, where are you from?
Tarannum Khan: I belong to Delhi sir.
PM: Okay. So how many years have you been with the NCC?
How were your experiences?
Tarannum Khan: Sir I was enrolled in the NCC in 2017; these
three years have been the best years of my life.

PM: Great… it’s nice to hear that

Tarannum Khan: Sir, I would like to share my best experience during an ‘Ek Bharat – Shreshth Bharat’ Camp. This camp was held in August and had children from the North Eastern Region, NER too. We stayed with those cadets for 10 days. We learnt elements from their way of life, their lifestyle. We were introduced to their language. We learnt a lot about their tradition & culture. Such as ‘Vaizomi’ means ‘Hello,’ how are you? Similarly, during our Cultural Nite they taught us their dance. It is called Tehra. And they taught me wearing the ‘Mekhla’ attire. Believe me, our Delhi group was looking pretty, as well as our friends from Nagaland. We also took them around on a tour of Delhi; we showed them the National war Memorial & India Gate too. There we treated them to Delhi’s snack ‘Chaat’ & also the Bhelpuri. But they found it a bit hot & spicy. They told us they generally like having a soup, along with a few boiled vegetables. So they didn’t like it much. But, other than that, we clicked a lot of pictures with them and shared many experiences.

PM: Are you still in touch with them?

Tarannum Khan: Yes Sir. We still contact each other.

PM: Great. That’s good

Tarannum Khan: Yes sir

PM: Who else is there with you?

Hari G.V: Jai Hind Sir

PM: Jai Hind

Hari G.V: This is senior under Officer Sri Hari G.V. I belong to

Bengaluru, Karnataka.

PM: And where do you study?

Hari G.V: Kristujayanti College, Bengaluru Sir.

PM: Okay, in Bengaluru?

Hari G.V: Yes sir.

PM: So, tell me

Hari G.V: Sir, I came back from the youth Exchange Programme,

Singapore just yesterday.

PM: That’s great

Hari G.V: Yes sir

PM: So you got an opportunity to go there!

Hari G.V: Yes sir

PM: How was your experience in Singapore?

Hari G.V: Six countries had come together, there, comprising United Kingdom, United States of America, Singapore, Brunei, Hong Kong & Nepal. Here we learnt an exchange on combat lessons & International Military exercises. Our performance there was one of its kind. It was here that we learnt water sports and adventure activities. Sir, the Indian team won the Water Polo tournament. And in the cultural segment, we were adjudged as overall performers. They admired our Drill & word of command, sir.

PM: Hari, how many of you were there?

Hari G.V: 20 of us Sir. We were 10 boys & 10 girls.

PM: Okay. Were they from different States of India?

Hari G.V: Yes sir.

PM: Fine. Your friends must be eager to listen to your experiences. I liked it. Who else is there with you?

Vinole Kiso: Jai Hind Sir

PM: Jai Hind

Vinole Kiso: This is senior under Officer Vinole Kiso. I belong to the North Eastern Region, Nagaland State sir.

PM: Yes Vinole. Tell us about your experience.

Vinole Kiso: Sir, I’m studying B.A. History (Honours) at St. Joseph’s College, Jakhama (Autonomous). I joined NCC in the year 2017. It was the greatest & the best decision of my life Sir.

PM: With NCC, where all did you get a chance to travel to?

Vinole Kiso: Sir NCC taught me a lot, and gave me many opportunities.

I would love to share one of my experiences. This year in June I attended a camp. It was the combined Annual Training Camp held at Sazolie College, Kohima. 400 cadets attended the Camp.

PM: So, all your friends in Nagaland must be eager to know about the various places in India, you visited, what all you saw! Do you share all your experiences with them?

Vinole Kisu: Yes sir.

PM: Who else is there with you?

Akhil: Jai Hind Sir, this is Junior under Officer Akhil.

PM: Yes Akhil, tell me

Akhil: I belong to Rohtak, Haryana Sir.

PM: Okay

Akhil: I am doing Physics Honours from Dayal Singh College, Delhi University.

PM: That’s good.

Akhil: Sir, the best thing I like about the NCC is discipline.

PM: Great!

Akhil: It has made me a more responsible citizen Sir. I love the drill and the uniform of a NCC cadet.

Prime Minister: How many camps you have had a chance to attend? What places did you get the opportunity to visit?

Akhil: Sir, I have done 3 camps. I recently was a part of the attachment camp at Indian Military Academy, Dehradun.

Prime Minister: How long was that camp?

Akhil: Sir, it was was a 13-day camp.

Prime Minister: Good

Akhil: Sir, there I witnessed from close quarters how officers are inducted into the Indian Army … and after that my resolve to become an officer in the Indian Army has become even firmer.

Prime Minister: Great ...

Akhil: And Sir, I also participated in Republic Day Parade! It was a matter of great pride for me and my family.

Prime Minister: Well done…

Akhil: My mother was much happier than me, sir. When We used to get up at 2 in the morning to go and practice on Rajpath, the enthusiasm in us was worth seeing! People from the rest of the contingents also encouraged us quite a lot. It was while marching on Rajpath, we had goosebumps!

Prime Minister: All right I got a chance to have a word with all four of you, and that too on NCC Day. It is matter of joy for me because I also had the good fortune to be an NCC Cadet in my village school as a child, so I know that this discipline, this uniform, enhances the confidence level, all these things I had a chance to experience as an NCC Cadet during childhood.

Vinole: Mr. Prime Minister I too have a question.

Prime Minister: Sure, ask!

Vinole: That you have also been a part of NCC

Prime Minister: Who? Is that Vinole speaking ?

Vinole: yes sir, yes sir

Prime Minister: Yes, Vinole please tell me.

Vinole: Did you ever get punishment?

Prime Minister: (laughing) That means that you people get
punishment?

Vinole: Yes sir.

Prime Minister: No! It never happened because I was in a way quite disciplined! But yes once a misunderstanding crept up. While we were at camp I climbed a tree. At first sight it seemed that I had broken some rule but later everyone came to realize that a bird was stuck in a kite string. So I climbed the tree to save it. So, at first it seemed that there would be some disciplinary action against me, but later I garnered a lot of praise. So I had a different sort of experience in this manner!

Tarannum Khan: Sir, it was great to know that.

Prime Minister: Thank you.

Taranum Khan: This is Taranum speaking.

Prime Minister: Yes Tarannum, tell me…

Tarannum Khan: If you permit sir, I would like to ask you a question?

Prime Minister: Yes, please tell me.

Tarannum Khan: Sir, in your messages you have told us that every
Indian citizen should visit to 15 places in 3 years. Would you like to tell us what places we should visit? And what was the one place that made you feel good rather best?

Prime Minister: Well I have always had a certain fondness for the Himalayas.

Tarannum Khan: Yes ...

Prime Minister: But even then I will urge the people of India that if you love nature,

Tarannum Khan: Yes Sir.

Prime Minister: Dense forests, waterfalls, If you want to see a unique type of environment, then I tell everyone to go to the North East.

Tarannum Khan: Yes sir.

Prime Minister: I always tell this fact and because of this I hope Tourism will also increase a lot in the North East; the economy will also benefit a lot and the dream of ‘Ek bharat! Shrestha Bharat!' will also get strengthened there.

Tarannum Khan: Yes sir.

Prime Minister: But there are lot of places everywhere in India which are worth visiting, worth studying, worth imbibing.

Shri Hari G.V. : Prime Minister sir, I am Shri Hari speaking!

Prime Minister: Yes Hari Please tell me.

Shri Hari G.V. : I want to know from you; had you not been a politician, what would you have been?

Prime Minister: Now this is a very difficult question because every child goes through multiple phases in life. Sometimes one wants to become this, sometimes one wants to become that, but it is true that I never had the desire to go into politics, nor ever thought about it, but now that I have reached here, I keep thinking how I can work for the welfare of the country with all my heart, and the mere thought that 'Where would I have been if I hadn't been here' should never enter my thought. Now, wherever I am, I should live life to the fullest and I should wholeheartedly work ceaselessly for my country, not worrying whether it is day, or night. I have now dedicated myself for this purpose only.

Akhil: Prime Minister ...

Prime Minister: Yes ...

Akhil: If you are so busy during the day, then I’m curious to know whether you get time to watch TV, movies or read books?
Prime Minister: By the way, I was always fond of reading books since it is not a time bound activity. I have never had any interest in watching films, nor do I watch TV with the same intent. I watch very little. Earlier I used to watch Discovery channel for the sake of curiosity. And I used to read books. But these days I am unable to read and due to Google, the habit of reading has deteriorated because if you want to seek a reference, then you immediately find a shortcut. So like everyone certain habits of mine have also been spoiled. Ok, friends, I loved talking to you all very much and through you I wish the very best to all the NCC cadets. Thanks a lot my friends, Thank You!

All NCC cadets: Thank you very much Sir, Thank You!

Prime Minister: Thank you, Thank You.

All NCC cadets: Jai Hind Sir

Prime Minister: Jai Hind

All NCC cadets: Jai Hind Sir

Prime Minister: Jai Hind, Jai Hind

My dear countrymen, we should never forget that Armed Forces Flag Day is celebrated on the 7th of December. This is the day when we pay homage to our brave soldiers, for their valour, their sacrifices; we also contribute. Only a sense of respect does not suffice. Participation is also necessary and every citizen should come forward on the 7th of December and everyone should possess the flag of the Armed Forces on that day; everyone should also contribute. Come. On this occasion, let us express our gratitude for the indomitable courage, valour and spirit of dedication of our Armed Forces and remember the brave soldiers.

My dear countrymen, by now you must be familiar with the Fit India Movement. CBSE has taken a commendable initiative of introducing the concept of ‘Fit India week’. Schools can celebrate ‘Fit India week’ anytime during the month of December. There are many types of events to be organized with regards to the aspect of fitness. This includes quiz, essays, articles, paintings, traditional and local sports, yogasana, dance, sports and games competitions. Students as well as their teachers and parents can also participate in the Fit India Week. But don't forget that Fit India doesn’t mean just exercising the mind or making fitness plans on paper or merely looking at fitness apps on the laptop or computer or on a mobile phone. Not at all you’ve to sweat it out. The food habits have to change. The habit of maximising focus activity should be inculcated.

I appeal to the school boards and management of all the states of the country that Fit India Week should be celebrated in every school, in the month of December. This will inculcate the habit of fitness in our daily routine. In the Fit India Movement, schedules have been drawn for ranking schools in accordance with fitness. The schools that achieve this ranking will also be able to use the ‘Fit India’ logo and flag. The Schools can declare themselves as Fit by visiting the Fit India portal. Fit India three star and Fit India five star ratings will also be given. I appeal that all schools should enroll in the Fit India ranking system and Fit India should become innate to our temperament. That it become a mass movement and bring awareness is what we must strive for!

My dear countrymen, our country is so large…so full of diversity. It is so ancient… that so many things just slip our mind…and that’s quite natural. But I do wish to share something with you. I happened to glance at a comment on the MyGov portal a few days ago. Mr Ramesh Sharma from Nagaon in Assam has written this comment. He writes, that a festival is being celebrated on Brahmaputra river. It’s called Brahmaputra Pushkar. This festival was held between 4th and 16th November, and people had come from all corners of the country to take part in this Brahmaputra Pushkar. Weren’t you also surprised to hear this? See, that’s the thing, this is such an important festival, and our forefathers have fashioned it in a way that once you hear the full details, you will be even more surprised. But unfortunately, the extent to which this should have been publicized, the extent to which this information should have been disseminated to every corner of the country, it isn’t done. And it is also true, that this event in a way signifies the concept of one country-one message. And that we are all ONE. It fills us with that feeling, it energises us.

First of all let me thank Shri Ramesh for having shared his thoughts with the entire country through the Man Ki Baat forum. You have also agonized about the fact that such an important event is not adequately publicized, not discussed as much as it should be. I can empathise with you.
Not many people in the country know about this. Well, if someone would have given it the moniker “International River Festival”, or used some other highfalutin lingo to reference it, well then, it might have resulted in some sort of discussion around this topic in the country.

My dear countrymen, Pushkaram, Pushkaraalu, Pushkaraha. – have you ever heard these terms? Do you know what these are? Let me tell you. These are the different names by which festivals organized on 12 different rivers across the country are called. One river every year…that means it would recur on that particular river after 12 years…and this festival is held sequentially every year in 12 different rivers spread across the country …and it lasts for 12 long days. Just like the Kumbh festival, this too, encourages the concept of national unity. And echoes the philosophy of “Ek Bharat-ShreshTh Bharat” (One India Best India)…Pushkaram is a festival in which the greatness of the river, the glory of the river, the importance of the river in our lives…all these are brought forth naturally.
Our forefathers put a lot of emphasis on nature, on environment, on water, on land, on forests.

They understood the importance of rivers, and tried to inculcate a positive mindset towards rivers in the society. They constantly strove to conflate the river with the cultural stream, the stream of tradition, and with the society. And the interesting thing is that, not only did it bring the society closer to the rivers, it also brought people closer to each other. Last year the Pushkaram was held on the TaamirabaraNi river in Tamil Nadu. This year it was held on the Brahmaputra river. Next year it will be held in Telangana, Andhra Pradesh and Karnataka on the Tungabhadra river.

In a way, you can travel to all these 12 places, as part of a tourist circuit as well. Here I would like to appreciate the warmth and hospitality of the people of Assam, who acted as wonderful hosts for pilgrims from all over the country. The organizers also paid great attention to cleanliness. They ensured plastic free zones. Bio-toilets were also provided at many places. I hope that this ancient festival, that has helped create a positive mindset towards rivers among us, will continue to bring our future generations also closer to the rivers. Nature, environment, water – all these things should not only be part of our tourism – they should also be a part of our lives.

My dear countrymen, young Shweta writes in from Madhya Pradesh on the NaMo app. And she says, sir, I am studying in Class 9, and there is still a year to go before I sit for my board examinations. But I regularly listen to your conversations with students and exam warriors. The reason I am writing to you is that you have not yet shared with us the scheduled date for your next interaction on examinations. Please schedule it at the earliest. If possible, please schedule it in January.

Friends, this is something I really like about the “Man Ki Baat” programme. The love and sense of entitlement with which my young friends complain to me, instruct me or give suggestions to me – I really am gladdened by them. Shveta ji, you have raised this issue at an opportune time. Exams are round the corner…so like every other year, we need to discuss examinations. And you are right, that this program needs to be scheduled a bit earlier.

After the last exam interaction, many people have written in with suggestions to make it more effective. Some have even complained that it was held too close to the date of the exam. And Shweta is right that I should conduct it in the month of January. The HRD ministry and the MyGov team are jointly working on it. It will be my endeavour to hold this discussion on exams in the beginning or middle of January. Student friends across the country have two opportunities. One, they can become part of this through their respective schools. Alternatively, they can be part of the program being conducted here in Delhi. Students participating in the Delhi event will be selected through the MyGov portal. Friends, we have to banish the fear of examinations collectively. I want to see my young friends smiling during examinations, their parents should be stress-free, teachers should be assured. We have been constantly striving to achieve this objective – through the Man ki baat program, through the “Discussions on Examinations” Townhall or through the Exam Warriors book. Students, parents and teachers from across the country have taken this mission forward, and I am grateful to all of them. We will all celebrate the upcoming program on Examination Discussion together – I cordially invite you all.

Friends, in the last edition of Man Ki Baat, we had discussed the 2010 Allahabad High Court Judgment on the Ayodhya issue. And I have referred to how we had maintained peace and harmony back then. Whether it was before the verdict, or after the verdict. This time too, when the Supreme Court pronounced its judgment on 9th November, 130 crore Indians once again proved, that for them, national interest is supreme. The values of peace, unity and goodwill are paramount in our country. When the verdict on Ram Mandir was pronounced, the entire country embraced it with open arms. They accepted the verdict with ease and with peace. Today, through the Man Ki Baat program, I would like to appreciate and thank my countrymen. I am particularly grateful to them for the patience, restraint and maturity shown by them. On the one hand, a protracted legal battle has finally come to an end, on the other hand, the respect for the judiciary has grown in the country. In the truest sense, this verdict has also proved to be a milestone for the judiciary in our country. After this historic verdict of the Supreme Court, the country has moved ahead on a new path, with a new resolve…full of new hopes and aspirations. It is my hope and wish that New India imbibes this feeling and forges ahead in a spirit of peace, unity and goodwill. It is the wish of each one of us.

My dear countrymen, our civilization, culture and languages preach the message of unity in diversity to the entire world. 130 crore Indians belong to a country about which it is said, “The taste of the water changes after every couple of kilometers, the lingo changes every few miles. Hundreds of languages have blossomed and flourished in our country for centuries. At the same time, we are also concerned about the possible extinction of these languages and dialects. Recently I read a story from Dhaarchulaa in UttaraakhanD. That gave me a lot of satisfaction. After reading that story, I got to know how people are coming forward to promote their languages. In innovative ways…I was attracted to this story from Dhaarchulaa since I too have stayed there while travelling. It has Nepal on one side, Kali Ganga on the other side – so it’s natural that my attention was drawn to this story from Dhaarchulaa. There are many people of the Rang community who inhabit Dhaarchulaa in PithauraagaRh.

They converse among one another in the Ranglo language. They are quite saddened by the fact that the number of people who speak this language is rapidly dwindling. And then, one fine day, they got together and resolved to save their language. And in no time, people from the Rang community joined in. You will be amazed to hear that there are only a handful of people in this community. Roughly, their number is estimated to be around ten thousand. But in order to save the Ranglo language, everyone contributed their mite. Be it an 84 year old elderly man Diwan Singh, or a 22 year old youth Vaishali Garbyaal. Be it a professor or a trader, everyone contributed – in whatever way they could. In this mission, ample use was also made of the social media. Many WhatsApp groups were formed. Hundreds of people were connected to this mission through these groups. This language does not have a script. It finds usage only in the spoken form. So, people started posting stories, poems and songs. They started correcting each other’s language (errors). So, in a way WhatsApp became a kind of classroom, where everyone was a student and a teacher at the same time. There is an effort to conserve the Ranglo language in all this ?? Different kinds of programs are being held, magazines are being published, and social institutions are also assisting in this effort.

Friends, another important thing to note is that the United Nations has declared 2019 as the “International Year of Indigenous Languages”. That means, efforts are being made to conserve those languages which are on the verge of extinction. Hundred and fifty years ago, the father of modern Hindi Bharatendu Harishchandra had also said

“The progress of one’s language, is the source of one’s overall progress
All progress is meaningless if one’s mother tongue is neglected”
That means, no progress is possible without the knowledge of one’s mother tongue. This initiative of the Rang community, thus, is sure to be showing the path to the rest of the world. If you too, have been inspired by this story, then start using your language or dialect from today. Inspire the society and your family to do so.

Towards the end of the 19th century, Mahakavi (Great Poet) Subramanya Bharati had said, and he had said in Tamil.
முப்பது கோடி முகமுடை யாள். Mupppadu kODi mugam uDai yaaL
உயிர் மொய்ம்புற ஒன்றுடையாள்- uyir moim bura onDruDaiyaaL
இவள் செப்பு மொழிபதி னெட்டுடையாள் ivaL seppu mozhi padineTTuDaiyaaL
எனில் சிந்தனை ஒன்றுடையாள் enil sindanai onDruDaiyaaL

And he said it back then, I am referring to the second half of the 19th century. And he said that Mother India has 30 crore faces, but one body. She speaks 18 languages, but thinks as one.

My dear countrymen, there are times when mundane things in life enrich us with a great message. Just the other day, I was reading a story in the media on scuba divers. This is a story that can be inspiring for all Indians. One day, these scuba divers, who impart training in Vishakhapattanam, were obstructed by plastic bottles and pouches on their way back from sea on Mangamaripetta beach. While cleaning the litter, they found the matter grave. They were appalled at the way our sea is being littered with garbage. For the last many days, these divers go up to 100 mts. away from the coast; dive deep and take out the garbage lying around. And I am told that just within 13 days ie 2 weeks, they have removed more than 4000kg of plastic waste from the sea. This small beginning by the divers is being transformed into a big mission.

They are being helped by local people now. Local fishermen have also started to help them by all means.

Pondering over, taking inspiration from these scuba divers, if we too, take a pledge to rid our surroundings of plastic waste, "Plastic Free India" can become a new example for the whole world.

My dear countrymen, the 26th of November is just two days away.. This day is special for the whole country. This is especially important for our republic since we celebrate this day as Constitution Day. This year it is even more special as we are completing 70 years of the adoption of the constitution. This occasion will be marked by a special programme in Parliament followed by many other events organised across the country throughout the year. Let us pay our respects and gratitude to all the members of the constituent assembly. Our constitution guards the rights and dignity of every citizen which has been ensured owing to the farsightedness of the architects of our constitution.

I pray that the 'Constitution Day' reinforces our obligation towards upholding the constitutional ideals and values thus contributing to nation building. After all, this was the dream of the makers of our constitution.

My dear countrymen, winter is knocking on the door. We can feel the pink of the season all around us. Parts of the Himalaya have begun to don sheets of snow, but this is the season of the ‘fit India movement’ too. You, your family, your friends, your friend circle, your companions, should not miss the opportunity. Use the weather to your advantage to take the ‘Fit India Movement ‘forward.

Many good wishes. Many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. On the pious festival of Deepawali, greetings to all of you. We are familiar with the lines of the Shlok-
Shubham Karoti Kalyanam, Aarogyam Dhansampadaa. Shatrubudhdhi Vinashaay, Deepajyoti Namostute!!

What a fine, purposeful message! The shlok says: It is Light that ushers in joy, health and prosperity into our lives, dispelling negative thought, bringing in positivity. I salute the divine flame respectfully. To make this Diwali memorable, what could be a better way than an attempt to let light spread its radiance, encouraging positivity, with a prayer to quell the feeling of animosity? These days Diwali is celebrated across many countries. And notably, it is not limited to Indian communities; even governments, citizens and social organisations wholeheartedly celebrate Diwali with gaiety and fervour. In a way, they nurture a microcosm of India at their respective places.

Friends, festival tourism has its own exciting attractions. Our India, the country of festivals, possesses limitless possibilities in the realm of festival tourism. It must be our endeavour to ensure that we should welcomingly include people of other states, other countries when we celebrate Holi, Diwali, Onam, Pongal or Bihu, spreading their true spirit. Here, every state, every region is replete with distinct festivals, generating a lot of interest in people from other countries. Hence, the Indian Diaspora has a significant role to play in promoting festival tourism in India .

My dear countrymen, in the previous episode of Mann Ki Baat, we had decided to do something different this Diwali. I had urged all of you to celebrate India’s Nari-Shakti, the power and achievement of women, thereby felicitating the Lakshmi of India. And within no time, there followed a slew of innumerable inspirational stories on social media. Kodipaka Ramesh from Warangal has written on Namo App-“My mother is my strength. In 1990, when my father expired, the responsibility to raise five sons fell on her shoulders. Today, all five brothers are doing well in their respective professions. My mother is God to me. She is the Lakshmi of India in every sense of the term.” Ramesh ji , respectful greetings to your mother. Geetika Swami, who is active on Twitter, says that for her, Major Khushbu Kanwar, daughter of a bus conductor, who has led an all women contingent of Assam Rifles, is the Lakshmi of India. For Kavita Tiwari, her daughter is the Lakshmi of India, her strength. She is proud of her daughter’s excellent painting ability. She has also secured a good rank in the CLAT exam. Whereas Megha Jain has mentioned that a 92 year old woman has been offering free drinking water to passengers at Gwalior Railway Station. Megha Ji is truly inspired by the humility and compassion of this Lakshmi of India. Many such stories have been shared by people. Do read them, get inspired and share similar instances. I respectfully salute all the Lakshmis of India.

My dear countrymen, the well known 17th century poetess Sanchi Honnamma has penned a poem in Kannada that embodies the same thought, the same words pertaining to every Lakshmi of India that we referred to. One feels the foundation of the idea was laid in the 17th century itself. You will notice the beauty of word, sentiment and thought in this poem in Kannada:

(Penninda permegondanu himavantanu.
Penninda broohu perchidanu
Penninda janakaraayanu jasuvalendanu)

Which means, Himwant, Lord Mount attained fame on account of daughter Parvati, Rishi Brighu on account of his daughter Lakshmi and King Janak because of daughter Sita. Our daughters are our pride…their prodigious virtuosity cradles our social fabric, ensuring its bright future.
My dear countrymen, the 12th of November, 2019 is the day when the 550th Prakashotsav of Guru Nanak dev ji will be celebrated across the world. The luminescence of Guru Nanak Dev ji’s influence can be felt not only in India but around the world. Many of our Sikh brothers and sisters settled in other countries committedly follow Guru Nanak dev ji’s ideals. I can never forget my visits to Gurudwaras in Vancouver and Tehran. There is much about Guru Nanak Dev ji that I can share with you, but it will require many an episode of Mann ki Baat. He accorded the highest significance to the spirit of service. Guru Nank Dev ji firmly believed that any service done selflessly was beyond evaluation. He stood firm against social ills such as untouchability. Sri Guru Nanak Dev ji radiated his message to all corners of the world. He was the widest travelled of those times. And wherever he went he won hearts through his straightforwardness, humility and simplicity. Guru Nanak Ji undertook many significant spiritual journeys called ‘Udaasi’. Carrying the message of harmony and equality, he travelled north, south, east and west, meeting people, saints and sages. It is said that the revered Assamese saint Shankar Dev too was inspired by him. He also travelled to the holy land of Haridwar. There is a holy place in Kashi named ‘Gurubagh Gurudwara’. It is believed that Guru Nanak Dev Ji had halted there. He also went to Buddhist holy sites such as Rajgir and Gaya. His journeys to the south took him to Sri Lanka, as well. During his Yatra to Bidar, Karnataka, he devised a solution for water woes the place was grappling with. Gurunanak Jhira Sahib is a famous place in Bidar dedicated to him, cherishing reminiscences of him. During one Udaasi, Gurunanak Dev Ji travelled north to Kashmir and neighboring areas. This forged a strong bond between Sikh followers and Kashmir. Guru Nanak Dev Ji also went to Tibet where people accorded him the status of a Guru. He is revered in Uzbekistan too, which he had visited. During one Udaasi, he widely travelled to Islamic countries including Saudi Arabia, Iraq and Afghanistan. He secured a revered place in the hearts of millions who followed his messages with complete devotion, a practice that continues even in the present times. Just a few days ago, Ambassadors of approximately eighty-five countries went to Amritsar from Delhi. There in the Golden Temple itself, they undertook a holy Darshan, commemorating the 550th Prakash Parv of Guru Nanak Devji. Besides Darshan, all these Ambassadors had the opportunity to know more about Sikh traditions and culture. Following that, many Ambassadors shared those photos on social media, writing about their glorious experiences.It's my devout wish to imbibe Guru Nanak Dev Ji's thoughts and ideals into our lives; may we be all the more inspired to make it happen.

My dear brothers and sisters, I am sure all of you remember the significance of the 31st of October. This day marks the birth anniversary of the Iron Man of India, Sardar Vallabhbhai Patel, the unifying force in bonding us as a Nation; our Hero.On the one hand Sardar Patel, possessed the rare quality of uniting people; on the other, he was able to strike a balance with people who were not in ideological agreement with him. Sardar Patel used to observe even the minutest of things in-depth; assessing and evaluating them simultaneously.

He was a 'Man of Detail' in the true sense of the term. Along with that, he was also adept at organising skills. Chalking out plans and devising strategies was his core forte'. When we read and hear about Sardar Saheb's style of working, we come to know of the sheer magnitude of the meticulousness in his planning. In 1921, in the Congress Session in Ahmedabad, thousands of delegates from across the country were slated to participate. Sardar Patel was entrusted with overlooking all the arrangements. He utilized this opportunity in improving the city’s water supply network. He ensured that not a single person would face a problem on account of water. Not just that, he was also concerned about the safety and security of the delegates’ shoes and baggage. To ensure that, what he did will surprise you.He contacted farmers and urged them to craft khadi bags. These were made and sold to the delegates. They carried the bags with their shoes inside, free from any tension of the footwear getting stolen. On the other hand, it led to a major rise in the sale of khadi. Our country will always be indebted to Sardar Patel for his steller role in the Constituent Assembly. He strove to ensure enshrinement of fundamental rights that obliterated any possibility of discrimination on the basis of caste and community.

Friends, all of us know that as India’s first home minister, Sardar Patel undertook the colossal, historic task of integrating Princely states. Scrutinizing the minutest of events closely was his rare quality. On the one hand, he concentrated on Hyderabad, Junagarh and other States; on the other, he was watching far flung Lakshadweep intently. Actually, when we refer to Sardar Patel’s endeavour, his role in the unification of just a few notable States is discussed. He played a far more significant role, when it came to a small region such as Lakshadweep too. Lakshadweep is one of the most beautiful landscapes in India. Soon after Partition in 1947, our neighbour had cast an eye on Lakshadweep; a ship bearing their flag was sent there. When Sardar Patel was informed of this, he wasted no time in initiating stern action. He urged the Mudaliar brothers, Arcot Ramaswamy Mudaliar and Arcot Laxman Swamy Mudaliar to immediately undertake a mission with people of Travancore to Lakshadweep and take the lead in unfurling the Tricolour there. Following his orders, the Tricolour was promptly unfurled there and the nefarious dreams of the neighbour of annexing Lakshadweep were decimated within no time. After this incident, Sardar Patel asked the Mudaliar brothers to personally ensure all assistance for development of Lakshadweep. Today, Lakshadweep is contributing significantly in India’s progress. It is an attractive tourist destination too. I hope you get the opportunity to visit the picturesque islands and its pristine beaches.

My dear countrymen, the 31st of October, 2018, is the day when the 'Statue of Unity',in memory of Sardar Saheb was dedicated to the nation and the world. It is the tallest statue in the world. It is double in height compared to the 'Statue of Liberty' located in the US. The distinction of having the world's highest statue fills every Indian with pride; the head of every Indian is held high. You will be happy to note that in a year, more than 26 lakh tourists visited the 'Statue of Unity'. This means that an average of eight and a half thousand people witnessed the grandeur of the 'Statue of Unity' every day. The reverence and devotion for Sardar Vallabhbhai Patel in their hearts was reflected in the form of homage paid to him. Besides, at present,it houses many centres of attraction such as Cactus Garden, Butterfly Garden, Jungle Safari, and Children’s Nutrition Park, Ekta Nursery, which are all constantly evolving and providing a fillip to the local economy. Local people are not only getting innovative opportunities of employment but for the convenience of visiting tourists, many villagers are providing facilities like home stays. And these hosts are being professionally trained in the technique of running a home stay. The locals have now started the cultivation of Dragon fruit and I am sure that it will soon become a major source of livelihood for the people there.

Friends, for our nation and the constituent states, as well as for the tourism industry, this 'Statue of Unity' can be a subject of research. We are all witness to the fact that how within a year a place developed as a world famous tourism destination. People arrive there from the country and abroad. And one after the other, ancillary services like transport, lodging, guides and eco-friendly services are getting inducted by themselves. A large economy is developing and people are generating facilities as per the requirement of the tourists. The government is also playing its role. Friends, which Indian will not be imbued with pride for the fact that recently, Time magazine has included the ‘Statue of Unity’in its list of 100 important tourist destinations around the world. Of course I hope, that all of you will devote some of your precious time to visit the ‘Statue of Unity’. But my appeal is, that every Indian who takes out time to travel must visit at least 15 Tourist Destinations of India with family and experience a night stay at whichever place you go to; this still remains my appeal.

Friends, as you know that 31st October every year since 2014 has been celebrated as 'National Unity Day'. This day imparts the message to protect the unity, integrity and security of our country at any cost. On 31st October, this year too ‘Run for Unity’ is being organized in consonance with previous years. It will include people from all walks of life, from every segment of our society. ‘Run for Unity’ is a symbol of unison, that the nation being united, is moving in one direction and collectively aims for- One goal! Ek Bharat, Shreshth Bharat!

The last five years have witnessed - not only in Delhi but in hundreds of cities of India, union territories, state capitals, district centres, even in small cities belonging to tier two or tier three categories, innumerable men, women, be they the city folk, village folk, children, the youth, the elderly, divyang, all are participating in‘Run for Unity’in large numbers. Anyway, at present, people have adopted and found a passion for the marathon. ‘Run for Unity’ is also one such unique provision. Running is beneficial for the mind, body and soul. During ‘Run for Unity’not only do we have to run, but in doing so the spirit of FIT India is also reflected. We also find ourselves connected with Ek Bharat- Shrestha Bharat! And so, not just our body, but our mind and value system get integrated with ushering unity in India to take India to loftier heights! And so, in whichever city you reside, you can find out about the ‘Run for Unity’ schedule. A portal namely runforunity.gov.in has also been launched for dissemination of information about this event. In this portal, information has been provided about the venues where ‘Run for Unity’ is to be organized across the country. I hope you will all run on October 31st –not only for the unity of India, but also for your physical fitness!

My dear countrymen, Sardar Patel integrated the nation with the thread of unison. This mantra of unity is like a sacrament in our life and in a country like ours filled with diversities, we should continue to strengthen this mantra of unison on all paths, at every bend, and at every pit-stop. My dear countrymen, our nation has always been very proactive and alert in strengthening unity and communal harmony in the country. If we look around us, we will find many examples of individuals who have been working ceaselessly to foster communal harmony. But sometimes it so happens, that the efforts of the society and its contribution, get wiped from our collective memory.

Friends, I remember when the Allahabad High Court gave its verdict on Ram Janmabhoomi in September 2010. You could jog your memory a bit and reflect about the atmosphere then. Various kinds of people took to the arena! Various interest groups were playing games to take advantage of that situation in their own way! The kind of language that was spoken in order to generate tension in the atmosphere! There was also an attempt to instill shrillness in the tone of different speakers. Some of the loudmouths and the braggarts had the sole intention of hogging the spotlight at that time. And we all know what kind of irresponsible talk was floating around! But this scenario had continued for five days, or seven days, or ten days, but, the delivery of the court’s decision generated a pleasant and surprising change of mood in the country.

On the one hand, the machinations went on to generate tension for week or two, but, when the decision was taken on Ram Janmabhoomi, the government, political parties, social organizations, civil society, representatives of all sects and saints gave restrained and balanced statements. There were attempts to reduce the tension in the sociopolitical environment. But I remember that day vividly. And whenever I do that, I get happy that the dignity of the judiciary was very proudly honoured and no allowance for any heated discourse or tension was made anywhere. These incidents should always be remembered as they impart us a lot of strength. That day, that moment, instills in us all a sense of duty. It is an example of how the voice of unison can bestow strength upon our country.

My dear countrymen, on 31st October, on the same day… the former Prime Minister of our country Smt Indira ji was assasinated. It was a traumatic moment for our country. Today, I pay homage to her too.

My dear countrymen, today, if one story that rings from home to home, and rings far and wide,is heard from north to south, east to west and from every corner of India, then that IS the story of cleanliness and sanitation. Every person, every family, every village wants to narrate their pleasant experiences in relation to the cleanliness mission, because behind this effort of cleanliness is the effort of 125 crore Indians.

The outcome also belongs to 125 crore Indians. But therein lies a pleasant and interesting experience too. I heard it and I think, I will share it with you too. Just imagine the highest battlefield in the world, where the temperature drops from zero to 50-60 degrees minus. Oxygen in the air is also at a miniscule level. Living in the midst of such adverse conditions and challenges is not less than any display of valour. In such a difficult situation, our brave heart soldiers are not only protecting the borders of the country, but are also running a ‘Swacch Siachen’ campaign in that arena.

On behalf of our countrymen, I commend the Indian Army for this amazing commitment. I also express my gratitude. It is so cold there that its near impossible for anything to decompose. In such a situation, the segregation and management of garbage is a very important task in itself. In this scenario, to remove 130 tons and more of garbage from the glacier and its surrounding area’s fragile eco-system is a great service! It is an eco-system which is home to rare species like the snow leopard and rare animals like ibex and brown bears. We all know that Siachen as a glacier is a source of rivers and clean water. Therefore, running a cleanliness campaign here means ensuring clean water for those who live in low-lying areas and also use the water of rivers like Nubra and Shyok.

My dear countrymen, festivals are occasions that awaken a new consciousness in our lives. And especially during Diwali, it is customary in every family to buy something new, get something from the market in smaller or larger quantity. I had once said that we should try to buy local products. There is no need to go to the tehsil if our need is met in our village. If it is found in Tehsil, then there is no need to go to the district. The more we try to buy our local things; the 'Gandhi 150' will become a great event in itself. And I keep insisting that we must buy some handloom products made by our weavers, our khadi artisans.
Even during this Diwali, you must have bought quite a few or a lot of things before Diwali. But there are many people who think that if they go shopping after Diwali then may be they could get a good bargain. So there will be many people, who still have their shopping left. Hence along with the best of wishes on Deepawali, I would urge you to come forward and become a patron of local things and buy local. And witness for ourselves, how we can play an important role in making Mahatma Gandhi's dream come alive. I once again wish you all the very best on this auspicious festival of Diwali. In Diwali we burst fire crackers of all kinds! But, sometimes fire is caused due to carelessness. An injury can also occur. I urge all of you to take utmost care of yourself and also celebrate the festival with great enthusiasm. I extend many felicitations to you.

Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar,Friends, in today’s episode of Mann Ki Baat, I shall also talk about a great personality of the country, cherished by all Indians with respect and affection from the core of their hearts. There must be hardly an Indian citizen who does not show deep regard for her, does not revere her. She is elder to most of us and has been a witness to myriad phases, different eras the country has passed through. We address her as “DIDI”, elder sister…. Lata Didi. She turns ninety this 28th of September. Before leaving on the foreign tour, I was blessed with an opportunity to converse with her on the phone. This chat was akin to a younger brother speaking to his elder sister affectionately. I usually refrain from sharing such personal conversations; but today, I want you to listen to the tete a tete; listen to Lata Didi. Listen to it for yourself how Lata Didi is earnestly concerned and eager about everything concerning the country. Her satisfaction and reassurance too, lies in the progress being made by India; the India on the path of change; the India that is gaining newer heights.

Modi Ji    :      Lata Didi, Pranaam. This is Narendra Modi speaking.

Lata Didi:       Pranaam.

Modi Ji    :      I gave you a call, since on your birthday this time, I would be travelling on a flight.

Lata Didi:       Okay.

Modi Ji    :      So, I thought, before leaving, I would wish you in advance… heartiest best wishes on your birthday. May you stay healthy, may your blessings always be showered upon us, we pray. And I called you up before leaving to greet you.

Lata Didi:       I was touched when I came to know that you would be giving me a call. When are you returning?

Modi Ji    :      I am returning in the intervening night of the 28^th & the 29^th, slightly past your birthday.

Lata Didi:       Okay, Okay. What’s there to celebrate on a Birthday! Just at home with near & dear ones.

Modi Ji    :      Didi, you see….

Lata Didi:       I seek your blessings.

Modi Ji    :      It is we who seek your blessings, you are much elder to us.

Lata Didi:       There are many who are elder just by age, but greater are the blessings of those who do great work, and hence are greater.

Modi Ji    :      Didi, you are greater, not only in terms of age, but also, in terms of your illustrious work. Your attainment through your glorious achievements are the result of your perseverance, your Sadhana & Tapasya.

Lata Didi:       All this is just the fruit of the blessings of my parents; the blessings of my listeners. I am a nobody.

Modi Ji    :      That is your humility. For everyone from the new generation, it is a lesson. For us it is an immense source of inspiration that even after reaching glorious heights, you have always accorded the highest priority to acknowledge the upbringing, the sanskar bestowed by your parents and also to being humble.  

Lata Didi:       Jee…

Modi Ji    :      And it gives me joy when you proudly say that your mother was a Gujarati.

Lata Didi:       Yes.

Modi Ji    :      And whenever I visited you, you offered me a variety of Gujarati dishes.

Lata Didi:      You do not have an idea of what you are. I know for sure that your advent is transforming the landscape of India. It gives me joy, feels nice.

Modi Ji    :      Didi, all we want is that you continue blessing us, blessing the whole country, may we keep on doing the good work. I keep getting your letters and gifts as well. Our close bond feels like family and gives me immense joy.

Lata Didi:       Of course. I do not wish to trouble you further, since I can see how busy you are with myriad pressures on the work front. There are so many things that you have to think of. After you had gone to touch your mother’s feet, I too sent someone to her to seek her blessings.

Modi Ji    :      Yes. My mother remembered. She was telling me that.

Lata Didi:       And she blessed me over the telephone. I felt overjoyed.

Modi Ji    :      Your affection made Mother very happy. And I am extremely thankful to you for the concern that you show towards me. Once again, I extend my heartiest wishes for your birthday. This time when I had come to Mumbai, I felt like meeting you in person.

Lata Didi:       Yes, certainly.

Modi Ji    :      But I could not be there because of paucity of time. But I shall come very soon to your place. And I would love you to feed me a Gujarati dish.

Lata Didi:       Of course, sure. I shall feel fortunate & privileged.

Modi Ji    :      Pranaam, Didi.

Lata Didi:       Pranaam.

Modi Ji    :      Lots of good wishes to you

Lata Didi:       Greetings to you.

Modi Ji    :      Pranaam Didi.

My dear countrymen, with the advent of Navaratri today, the air is bound to be full of new hopes, new energy, newer zest and newer resolves, once again. After all, it’s the festival season. The ensuing weeks shall be witness to the sparkle of festivals throughout the country. All of us shall celebrate the NavaratriMahotsava, Garba, Durga Puja, Dussehra, Diwali, BhaiyaDooj, Chhath Puja…. in fact innumerable festivals. Heartiest greetings to all of you for these festivals to come. During festivals, families come together. Homes will be filled with joy! But… you must have felt this… there are many people around us who remain deprived of these celebrations. And this is what is termed as “Chiragh Tale Andhera”, darkness just beneath the lamp! Perhaps this adage is not just a set of words; for us, it is an order a philosophical thought, or an inspiration. Just think about it; there are some homes, bathed in shimmering lights; on the other hand, just close by, there are some homes mired in darkness.

There are homes where sweetmeats are left to rot; there are homes where children yearn for a sweet; at places almirahs run out of space to store more clothes; elsewhere, people have to slog to earn a decent covering for their bodies. So, is thisnot the darkness, just beneath the lamp? Indeed it is. The true joy radiating out of festivals is only when the darkness subsides and dissipates and a radiant glow emerges. Let us distribute joy, where there is a paucity of it… let it come naturally to us. On the one hand, when we experience the ‘Delivery In’ of sweetmeats, apparel, gifts and so on, let us think for a moment on the process of ‘Delivery Out’. At least in our homes, items that are in excess and thus, not required anymore, could be allocated for ‘Delivery Out’. In many cities, many NGOs run by young friends have formed Start ups for this endeavor. They collect clothes, sweets, food from homes, look for the needy and hand them over discreetly. Can we, this time, during the festival season, dispel some of the darkness beneath the lamp with due awareness and resolve? The smiles thus accrued on the faces of numerous underprivileged families will more than double your joy during festivals… your faces will be lit up with a glow that will brighten your Diwali immensely.

My dear brothers and sisters, Laxmi, the goddess of wealth, makes an entry into each and every household in the form of fortune and prosperity. Of course, Laxmi should be welcomed in the traditional way. Can we, this time, introduce a novelty in welcoming her? In our culture, daughters are considered Laxmi, since they are harbinger of fortune and prosperity. Can we, this time around in society, organize programmes to felicitate daughters in villages, towns and cities? It could be in the form of a public function. There must be numerous daughters amongst us who, through there perseverance, diligence and talent have brought glory to their families, society and the country. This Diwali, can we arrange programmes to honor the Laxmi of India? If you look around, you’ll find many daughters and daughters-in-law who are performing extraordinarily. Some must be engaged in teaching underprivileged children, others could be occupied in spreading awareness in the field of sanitation and health, while many could be doing society a service by working as Doctor and Engineers. Or striving for justice to someone by working as Lawyer!

Our society must recognize such daughters, honor them and feel proud of them. Programmes to felicitate them should be held throughout the country. We could do something more; we could highlight the achievements of these daughters by sharing their achievements on social media, using the hashtag # BHARAT KI LAXMI. The way we jointly ran a mega campaign “Selfi with daughter”, which spread globally. Similarly, this time, let us do a campaign BHARAT KI LAXMI. Encouraging the Laxmi of Bharat amounts to strengthening the paths of prosperity for the country and her citizens.

My dear countrymen, as I have mentioned earlier, a great advantage of Mann Ki Baat is that, I’m blessed with the opportunity to converse with a lot of people, known or unknown, directly or indirectly.A few days ago, AleenaTaayang, a student from far off Arunachal has written an interesting letter to me. And the contents are… Let me read out the letter to you.

Respected Mr. Prime Minister, my name is Aleena Taayang. I hail from Roing, Arunachal Pradesh. On my exam result this time, some people asked me if I had read the book Exam Warriors! I replied in the negative. But on returning, I purchased the book and read it more than twice. My experience after that has been very good. I felt, had I read the book before my exams, I would’ve benefitted a great deal. I liked quite a few aspects of this book, but I noticed that it contains may mantras for students, but for parents and teachers this book does not have much. I wish;if you are thinking anew on a new edition, do include a few mantras for parents and teachers and of course new content.

See… even my young friends bear this trust that whatever they ask the Pradhan Sevak, the principal servant of the country to do; it will be done.

My young student friends, first of all, I thank you for writing to me. Thank you for reading Exam Warriors more than twice and special thanks for pointing out shortcomings in the book. At the same time, my little friend has entrusted me with a task, in fact there are orders for me. I shall certainly comply with your directions. As you have told me, I shall positively try to write something for parents as well as teachers, as and when I get the time to pen a new edition. But I urge all of you… can you be of help to me? It is about experiences in your daily lives. I call upon all students, teachers and parents to come up with your experiences and suggestions on aspects of stress free exams. I shall duly go through them, study them. I’ll give it due thought and whatever comes across as apt, I shall try and incorporate that in my own words. And quite possibly, if the suggestions are sufficiently large in number, it will lend certitude to the idea of a new edition. So, I shall eagerly wait for your thoughts to flow. Once again, I express my gratitude to our little friend, student Aleena Taayang from Arunachal.

My dear countrymen, you update yourselves with the busy schedule of the Prime Minister of the country through newspapers and television, you even discuss the engagements. But, I hope you are aware that I am just as common a being as you are. Being an ordinary citizen, whatever affects you has the same effect on me, since I’m just one amongst you. Just see how on the one hand, victory in the U.S. open was discussed; on the other, runner up Daniil Medvedev’s speech was equally doing the rounds in public discourse, especially on social media. Hence I too heard the speech and watched the match. The sheer simplicity and maturity displayed by the 23 year old Daniil Medvedev touched everyone. It surely stirred me. Moments before this speech, he had suffered defeat at the hands of Tennis legend Rafael Nadal, 19 times grand slam winner. An event such as this would have pushed anyone towards remorse and despair; in the case of Medvedev, there was no sign of the slightest pallor on his countenance. Rather, his expression lit up the faces of those watching him with meaningful smiles. He won hearts with his humility and simplicity; the epitome of the spirit of sportsmanship in the truest sense that he is, in letter and spirit. Spectators welcomed his reflections with warmth and fervor. He also touched upon Nadal being the inspiring force in Tennis for millions of young people, adding how difficult it was to face him in the game.

The way Medvedev heaped praise on his opponent after a defeat in a fierce duel makes him a living example of the true essence of the spirit of sportsmanship. Of course, on the other hand champion Nadal too showered glowing praise on Daniil’s game. The display of the indomitable ardour of the defeated and the sheer humility of the victorious in the same frame was a sight to behold. If you haven’t heard Medvedev’s speech yet, I shall urge you, especially young friends to watch this video. It holds much for people across the age and class spectra to see and learn. These are moments that go way beyond winning and losing, wherevictory and defeat cease to be. It is life that is victory…. This has been beautifully articulated in our scriptures. The wisdom of our ancestors is truly praiseworthy. Our ancient texts observe:

विद्या विनय उपेता हरति
न चेतांसि कस्य मनुजस्य
मणि कांचन संयोग:
जनयति लोकस्य लोचन आनन्दम

Meaning, when ability and humility amalgamate in a person, whose heart will he not be able to win over? As a matter of fact, this young player has won the hearts of people across the globe.
My dear countrymen and especially my young friends, what I am going to tellyou now is directly for your benefit. Discourses and debates will continue, the support and opposition will continue, but, if some things are checked before they proliferate, then there is a huge benefit. Things that spawn and spread a lot are very difficult to stop at later stages. But, if we become aware at an early stage and put a stop to it, then a lot can be saved. Continuing in the same vein, I feel, today, that I should definitely have a talk with my young friends.

We all know that addiction to, tobaccois very harmful for health and it becomes very difficult to quit this addiction. People who consume tobacco are vulnerable to high risk diseases like cancer, diabetes, blood pressure etc. Everyone knows that. Tobacco intoxication occurs due to the nicotine present in it. Brain development is hampered by its consumption during adolescence. But, today, I want to have a discourse with you on a new topic. You must be knowing that, recently the e-cigarette got banned in India. An e-cigarette is a type of electronic device unlike a typical cigarette.In ane-cigarette, theheating of nicotine-containing fluids creates a type of chemical smoke and this is the pathway through which nicotine is consumed. While we all understand the dangers of common cigarettes, a misconception has been generated about e-cigarettes.

The myth that has been spread is that e-cigarettes pose no danger. Like the conventional cigarette, it does not spread odour as fragrant chemicals are added to it. We have seen around us, that, even if the father in any house is a chain smoker, still he tries to stop the rest of the household from smoking and wants his children not to fall prey to the habit of cigarettes or bidis. His effort is that no family member should take to smoking. He knows that smoking or tobacco causes great damage to the body. There is no confusion about the dangers posed by a cigarette. It only causes harm and this even its seller too knows. The smoker also knows this fact and so do people around. But the case of e-cigarettes is quite different. There is little awareness among people about e-cigarette. They are also completely unaware of its danger and for this reason sometimes e-cigarettessneak into the house out of sheer curiosity. And Kids at times pretending to be showing some magical trick, blow smoke in the presence of Peer Company or their parents, without lighting a cigarette or striking a match to light it! And as if a magic show is going on, the family members respond with applause! There is no awareness! There is no knowledge that once the teenagers or our youth get caught in its clutches, then, slowly, they become hookedand fall prey to this noxious addiction.

And our real wealth -the youth become condemned to tread on the path of waste, quite unaware! In fact, many harmful chemicals are added to e-cigarettes, which have a deleterious effect on health. You are aware of the fact that when someone smokes around us, we come to know about it through its odour. Even if there is a packet of cigarettes in someone’s pocket, the smell can be detected. However, this is not the case with an e-cigarette and many teenagers and young people, unknowingly and sometimes proudly displaying an e-cigaretteas a fashion statement, keep itbetwixt their books, in their offices, in their pockets, sometimes hold it in their hands and thus fall prey to it. The younger generation is the future of our country. The e-cigarette has been banned so that this new form of intoxication does not destroy our demographically young country. It does not trample the dreams of a family and waste the lives of our children. This scourge and this obnoxious habit should not become rooted in our society.

I urge all of you to quit the addiction to tobacco and do not harbour any misconceptions about e-cigarettes. Come, let us all build a healthy India.
Oh Yes! Do you still remember Fit India? Fit India does not mean that if we go to the gym for two hours every morning and evening, it will suffice! All these addictions have to be avoided to be a part of Fit India. I am sure you will not misconstrue whatever I’ve said, but rather happily accept my counsel; I will definitely like it.

My dear brothers and sisters, it is a matter of great providence that our India has been the birthplace and work-place of extraordinary denizens, who spent all their lives, not for themselves, but for the good of the society.

Our Mother India, our country is a bountiful land! Many gems of human beings took birth here. India has not only been the birthplace of such extraordinary people, but also the land of their karma. And these are the people who have spent themselves in service of others. One such illustrious Indian is being honoured in Vatican City on 13th October. It is a matter of pride for every Indian that, on the coming 13thOctober, His Holiness Pope Francis will declare Sister MariamThresia a saint. Sister MariamThresia, in her short lifespan of 50 years, worked for the good of humanity becominganoble example for the entire world.Whatever task Sister MariamThresiaundertook and accomplished, she did so withutmost dedication and devotion.She rendered service in the fields of education and social service. She had built many schools, hostels and orphanages, and throughout her life, remained devoted to this cause.

She founded the Congregation of the Sisters of the Holy Family which is still continuing on the path of her life’s philosophy and mission. I once again pay heart felt tributes to Sister MariamThresia and congratulate the citizens of India, and especially our Christian brothers and sisters, for this achievement.
My dear countrymen, it is a matter of pride not only for India but for the entire world today, while we are celebrating ‘Gandhi 150’, our 130 crore countrymen have pledged to be rid from the menace of Single Use Plastic. In view of the kind of lead that India has taken towards environmental protection, today the countries of the entire world are looking towards India as a model example. I am confident that you will all be a part of the campaign for liberation from the menace of Single Use Plastic on 2ndOctober. In India, citizens are contributing in this campaign in their own way. But, a young man from our country has initiated a very unique campaign.

My attention was drawn towards his work, so, I talked to him on the phone and tried to understand the new experiment being attempted by him. It could be that this attempt of his may work for other people of our country. Mr. RipudamanBelviji is making an unique effort by attemptingplogging! When I first encountered the term Plogging, it was novel even to me. Perhaps this word is in usage in certain measure in foreign lands. But, in India, RipudamanBelviji has promoted it to a great extent. Let's talk to him.

PM’S PHONE CALL WITH RIPUDAMAN BELVI

That is why you are worthy of praise. Ripudaman ji, I felt nice talking to you. You have designed this entire programme in a very innovative manner, in a way that it will be liked, especially by young people. Heartiest congratulation to you. And friends this time on the anniversary of revered Bapu, the Ministry of Sports too is organizing a ‘Fit India Plogging Run’. On the 2nd of October, plogging for two kilometers; and it will be held across the country. We heard through the experiences of Ripudaman Ji, how this programme should be organised; what it should consist of. What we have to do in this campaign that commences on 2nd of Octoberis that while we jog for 2 kilometers; and on the way, collect all kinds of plastic waste. Through endeavor, we shall not only pay better attention to our health; we shall also take a step towards ensuring protection for Mother Earth. This campaign is resulting in raising awareness levels in people; as far as sanitation and cleanliness, along with fitness levels. I do believe that a single step towards freedom from single use plastic taken by 130 crore countrymen will give India a lead by a 130 crore steps. Ripudaman ji, once again, many thanks to you. And to your team, and your imaginative, innovative bent of mind, heartiest congratulations from my side. Thank you.

My dear countrymen, groundwork for 2ndOctober is going on all over the country and also the world over, but we want to transmute 'Gandhi 150' as a task on the path of our duty. We want to move forward devoting our lives in the interest of the nation. I would like to remind you one thing in advance. Although in the next episode of 'Mann Ki Baat' I shall dwell upon it in detail, still today I am telling this ina advance so that you get time to prepare. You do remember that, 31stOctober is the birth anniversary of Sardar Vallabhbhai Patel and that ‘Ek Bharat Shreshth Bharat’ is our common dream; hence for that reason, every year on 31 October, we run for fostering unison in the country as 'Run for Unity', all over the nation. We have to run for the unity of the country on that day in in large numbers; elders, everyone, schools, colleges, all of us have to run for unity in lakhs of villages across the span of Hindustan. So, better start preparing from this instant onwards! I shall talk about it in detail later, but right now we have time on our hands; some people can begin their practice, whereas some can chalk out a plan.

My dear countrymen, you will remember, that on 15 August, I had in my address said from the ramparts of Red Fort that by 2022, you should visit 15 tourist destinations in India. At least 15 places and if possible, make a program to stay over there for an over night, two-night stay. You should observe, understand and experience India. We have so much diversity. And when holidays come in the shape of Diwali and allied festivals, people do travel and that's why I urge you to visit any 15 such places in India.

My dear countrymen, the 27th of September, two days prior to today, was celebrated as World Tourism Day and you will be happy to know that certain reputed tourism agencies of the world which rank standards of travel & tourism have shown that India has displayed a lot of improvement in the Travel & Tourism Competitive Index. And all this has been possible due to your cooperation and especially because understanding the importance of tourism has increased. The Swachhata Abhiyan also has a big role to play in all of this. And you will be delighted to know that today our rank is thirty four on this index whereas five years ago we were ranked65th, which in a way is a big jump. If we tried all that harder, then by the 75th year of our independence, we would have carved a place for ourselves amidst the major tourist destinations of the world.

My dear countrymen, once again I wish you all the best for various festivals that would be celebrated in the oncoming season in India, which is filled with diversity! Yes! Also, please see to it that during the celebration of Diwali, firecrackers do not lead to incidents of fire or loss of a life. Whatever precautions or preventive care is to be taken, should be taken during Diwali. Happiness should co-exist with joy, and of course there must also be enthusiasm and our festivals do indeed bring the aroma of collectiveness, and also the rituals connected with communal harmony. Symbiotic living provides us with renewed vigour and the festive season is the symbol of culmination of that renewed vigour. Come! Together brimming with enthusiasm, renewed dreams and resolutions we should celebrate. Once again here’s wishing many felicitations to you all. Thank you.

My dear countrymen, Namaskar. On the one hand, these days, our country is enjoying the feast of rains; on the other, every corner of the country is celebrating festivals and fairs. And this will go on till Diwali. Perhaps our ancestors intricately wove the annual seasonal cycle, the economy cycle and social & life systems in a way that ensured, that under no circumstances, dullness crept into society. We celebrated quite a few festivals in the days gone by. Yesterday, Krishna- Janma Mahotsav, the festival of the birth of Lord Krishna was celebrated throughout India. Can anyone even imagine the greatness of his personality, that, even after thousands of years, the festival comes along with renewed novelty, a new inspiration with fresh energy. And the noble being that he was; although millennia ago, yet it is relevant in providing solutions to problems as well as inspiration even today. Everyone can find solutions to present day problems from Shri Krishna’s life.

Despite the tremendous might that he possessed, there were times when he would immerse himself in performing the RAAS; at other times he would be in the midst of cows and cowherds; sometimes indulging in sports & games; often playing the flute. A personality brimming with diverse talents and immense capability, yet devoted to empowering society and people, a persona that embodied pioneering accomplishments, a repository, a savior of people. What qualities should the virtue of friendship possess? Who can forget the incident of Sudama? And on the battlefield? Despite his myriad facets of greatness, assuming the role of a charioteer! Or running errands such as lifting a hillock, or at other times picking up leftover leaf plates! One feels a sense of newness in whatever he does. And that’s why today, as I converse with you, my attention is drawn towards two Mohans. One is the Sudarshan Chakra bearing Mohan and the other is the Charkha bearing Mohan.

The Sudarshan Chakra bearing Mohan left the banks of the Yamuna for the sea beach of Gujarat, establishing himself in the city of Dwarika, while the Mohan born on the sea beach reached the banks of the Yamuna, breathing his last in Delhi. Sudarshan Chakra bearing Mohan, thousands of years ago, had amply used his wisdom, his sense of duty, his might, his worldview to avert war, to prevent conflict, a sign of the times then. And spinning-wheel bearing Mohan too chose a similar path, for the sake of Freedom, for preserving human values, for strengthening the basic elements of personality & character- for this he lent a certain hue to the Freedom struggle, a turn, that left the whole world awe struck, which it still remains today. The importance of selfless service, the importance of knowledge, or be it marching ahead smilingly, amidst the trials and tribulations of life, we can learn all these from Lord Krishna’s life’s message. And that is why Shri Krishna is known as Jagatguru – teacher to the world… ‘Krishnam Vande Jagadgurum’.

Today, as we discuss festivities, preparations are under way for a mega festival in India. Not just in India, it is a part of the discourse in the whole world. My dear countrymen, I’m referring to the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi. On the 2nd of October, 1869, at the beach of Porbandar, in Kirti Mandir as it is known today,… in that tiny abode, not just a person; an era was born, that charted the course of human history on an altogether new path, with trail blazing accomplishments on the way. One attribute has always been part & parcel of Mahatma Gandhi’s being – and that was his sense of service and the sense of duty towards it. If you view his life in entirety, you will note that he served communities in South Africa that were bearing the brunt of apartheid – in those times, it was, by no means a small feat. He served farmers in Champaran who were being discriminated against. He served millworkers who were being underpaid. He served the poor, the destitute, the weak and the hungry… he took it as life’s prime duty. There were many myths associated with leprosy then. In order to dispel them, he closely served people suffering from leprosy. He presented shining examples through the medium of service in his own life. He set examples of the sense of service for others to learn- not through words, but through deeds. Gandhiji shared an unbreakable bond with truth; he shared a similar unique bond with the spirit of service. Whoever, needed him, and wherever, Gandhiji was present to serve. He emphasized not only on the spirit of service, but also on the inner happiness it led to.

Service as a virtue is meaningful when it is performed with a sense of joy-‘Seva Parmo Dharmah’. But simultaneously, deep inner joy, the essence of ‘Swantah Sukhaayah’ is inbuilt in the spirit of service. We can understand this from Bapu’s life. Mahatma Gandhi, of course, became the voice of innumerable Indians, in the larger backdrop of upholding human values & human dignity; in a way, he had become the voice of the world. For Mahatma Gandhi, the individual and society, human beings & humanity was everything. Whether it was the Phoenix Farm or the Tolstoy Farm in Africa, the Sabarmati Ashram or Wardha, he laid special emphasis on community mobilization in his own distinct way. I have been extremely fortunate to have been blessed with the opportunity to visit a number of significant places associated with revered Mahatma Gandhi and pay my homage. I can say that Gandhi emphasized on the spirit of collectiveness through a sense of service. Community service and community mobilization are virtues which we have to imbibe into our real lives.

This would be the real way of paying true tributes to Mahatma Gandhi, the Karyanjali, the offering of deeds. Opportunities like these come often & we get associated with them. But should Gandhi 150 just come & go; will it be acceptable to us? No dear countrymen. All of us should introspect, dwell upon it, discuss it, bring it into collective discourse. Joining hands with more people of the society, from all strata, from all age groups; people from villages, cities, men, women, we should ask ourselves. As an individual, what can I add to the effort? What value addition could be there from my side? And being collective acquires its own strength. In all the programmes of Gandhi 150, let there be a sense of collectiveness, let there be a spirit of service. Why don’t we join hands and let the entire neighbourhood move together? If there is a football team, then the entire team. Of course we’ll play football, but along with it, we’ll pick up a deed to perform in conformity with one of Gandhi’s ideals of service. There could be a Ladies’ club! Routine tasks of a modern day Ladies’ club shall be taken up, but besides that, let all members of the Ladies’ club come together & perform an activity of service! We can do a lot. Collect old books, distribute them amongst the poor, spread the glow of knowledge. And I do believe that perhaps 130 crore countrymen are endowed with 130 crore ideas & there could be 130 crore endeavours. There is no limit- whatever that comes to your mind- but only with a genuine wish, a noble intention, within the realms of harmony, and with complete dedication… that too for the sake of enjoying that rare inner bliss, the core of ‘Swaantah Sukhaayah’.

My dear countrymen, a few months ago, I was in Dandi. In our Freedom struggle, the salt satyagrah at Dandi was an important turning point. There I’d inaugurated a state of the art museum dedicated to Mahatma Gandhi. I sincerely urge you to visit at least one place associated with Mahatma Gandhi in the days to come. It could be any site… such as Porbandar, Sabarmati Ashram, Champaran, the Ashram at Wardha or spots in Delhi related to Mahatma Gandhi. When you visit them, do share your photographs on social media so that others may be inspired. And do pen a couple of sentences or couplets to express your feelings. Emotions that emanate from the core of your heart will be more compelling than any great literary composition. And it is possible that in present times, from your viewpoint, the pen-picture of Gandhi sketched by you, may perhaps appear more relevant. In the times to come, many programmes, competitions & exhibitions have been planned. In this context I feel like sharing with you something very interesting. There is a famous art show called the Venice Biennale’, where people from the world over congregate. This time, in the India Pavilion at the Venice Biennale’, a very interesting exhibition based on memories of Gandhiji was organized. Of special interest were the Haripura Panels.

You may remember that in the Haripura Congress Session in Gujarat, Subhash Chandra Bose being elected as President is recorded in history. These Art Panels have a beautiful past. Before the Haripura Session, in 1937-38, Mahatma Gandhi had invited the then Principal of Shantiniketan Kala Bhavan, Nandlal Bose. It was Gandhiji’s wish that the lifestyle of the people of India be depicted through the medium of art and this artwork may be exhibited during the session. This is the same Nandlal Bose whose artwork adorns our Constitution; lends to the Constitution a new, unique identity. The very commitment & reverence of Nandlal Bose have made him, along with the Constitution, immortal. Nandlal Bose toured villages around Haripura, concluding with a few works of art canvas, depicting glimpses of life in rural India. This invaluable artwork was a high point of discourse at Venice. Once again, along with greetings on Gandhiji’s 150th birth anniversary, I express my expectations from every Indian, of one resolve or the other. One should do something for the sake of the country, society or just for someone else. This will be a good, true & genuine Karyanjali to Bapu, a tribute through a good deed.

O glorious children of Mother India, you may remember that for the last few years, we have been running a countrywide campaign ‘Swachchata Hi Sewa’, ‘the quest for cleanliness is service’, around a couple of weeks before the 2nd of October. This time around it will commence on the 11th of September. During this period, all of us will move out of home, donating toil & sweat through ‘Shramdaan’, as a ‘Karyanjali’ to Mahatma Gandhi. Home or the neighbourhood lane, street circles, crossings, or drains, schools and colleges … we have to involve ourselves in a Mega campaign of ensuring cleanliness at public places. This time our emphasis must be on plastic. On 15th August, I had urged you from the Red Fort…the way one hundred & twenty five crore countrymen ran a campaign for cleanliness with utmost enthusiasm and energy, and toiled tirelessly towards freedom from open defecation; in a similar manner, we have to join hands in curbing ‘single use plastic’. This campaign has enthused people from all strata of society. Many of my merchant brothers & sisters have put up a placard at their establishments, boldly mentioning that customers ought to carry shopping bags with them. This will result in monetary savings, as well as one would be able to contribute towards protection of the environment.

This year, on the 2nd of October, when we celebrate Bapu’s 150th birth anniversary, we shall not only dedicate to him an India that is Open Defecation Free, but also shall lay the foundation of a new revolution against plastic, by people themselves, throughout the country. I appeal to all strata of society, residents of every village, town & city, take it as a prayer with folded hands; let us celebrate Gandhi Jayanti this year as a mark of our plastic free Mother India. Let us celebrate 2nd October as a special day. Let us celebrate Mahatma Gandhi’s birth anniversary as a special ‘Shramdaan’ Festival, where everyone will donate one’s own labour. I urge all municipalities, municipal corporations, District Administration, Gram Panchayats, Government & non Governmental bodies, organizations; in fact each & every citizen to work towards ensuring adequate arrangement for collection & storage of plastic waste. I also appeal to the corporate sector to come out with ways & means proactively for appropriate disposal of all accumulated plastic. It can be recycled; it can be transformed into fuel. This way we can accomplish our task of ensuring safe disposal of plastic waste before this Diwali. All that is needed is a resolve. And for inspiration, there’s no need to look hither- tither; what can be a greater inspiration than Gandhi?

My dear countrymen, our Sanskrit Subhashit, epigrammatic verses are, in a way, gems of wisdom. We can derive from them whatever we need in life. These days I’m not in regular touch with the form… earlier it was frequent. Today I want to touch upon a very important point from a Sanskrit Subhashit. These lines were written centuries ago, but even today, carry great relevance. There is an excellent Subhashit that mentions –

“ पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् |
मूढैःपाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा प्रदीयते” ||

That is, water, grain and subhashit are the three gems found on earth. Imprudent people call stones as gems. In our culture much glory has been ascribed to food. We have even converted the knowledge about food into a science. Balanced and nutritious food is essential for all of us, more so for women and the new-born, since these two categories are the foundation of the future of our society. Under the ‘Poshan Abhiyaan’ campaign, nutrition made available with the help of modern scientific methods is being converted into a mass movement all over the country. People are fighting a battle against malnutrition in innovative and interesting ways.

Once, an interesting fact was brought to my notice. The ‘Mutthi Bhar Dhaanya’ initiative has turned into a big movement in Nashik. In this novel scheme, during the harvest period, Anganwadi workers collect a handful of rice grain from the people. This grain is used to make piping hot food for children and women. In this way, the person contributing the handful of grain transmutes into a conscientious civil social worker. In the process, he gets himself dedicated to this cause and becomes a soldier of that movement. All of us have heard about the ‘Ann Praashan Sanskar’, the first solid morsel ritual for toddlers in families all across India. This ritual is performed when the toddler starts feeding on solid food for the first time; solid and not liquid food!
In 2010, Gujarat embarked upon planning to provide kids complimentary food on the occasion of 'Ann Praashan Sanskar' so that this initiative spreads awareness among the masses. This is a great initiative that can be adopted anywhere. In many states, people run meal campaigns on certain dates. If the family celebrates a birthday, certain auspicious day or observe an in- memoriam day, then the family members with self-prepared nutritious and delicious food, go to the Anganwadis and also to the schools and these family members themselves serve the children and feed them. They not only share their happiness but in the process receive happiness magnified manifold! There is a wonderful confluence of a sense of service and satisfaction.

My Friends, there are many little things that can be employed in our country’s effective fight against malnutrition. Today, due to lack of awareness, both poor and affluent families are affected by malnutrition. The month of September will be celebrated as ‘Poshan Abhiyaan’ across the country. You must get connected with it, get information about this initiative, add some new facet to ‘Poshan Abhiyaan’ by contributing to it. If you manage to save a few people from malnutrition, it would mean that we can bring the country out of the circle of malnutrition.

Srishti Ji thank you for your phone call and just like you KK Pandey ji from Sohna, Haryana, and Aishwarya Sharma from Surat and many other people have expressed a desire to know more about the 'Man vs. Wild’ television episode aired on Discovery Channel. This time when I was thinking about 'Mann ki Baat', I was sure that a lot of questions would crop up about this subject and that’s what exactly happened. In the last few weeks wherever I went and met people, 'Man vs. Wild' gets a mention! With this one episode, I have not only formed a connect with the youth around the world but I had never thought that I would find a certain place in young hearts in this way. I had never thought that the youth of our country and the world pay attention to diverse things.
I had never thought that there would be an opportunity in my life to touch the hearts of young people around the world. And look what happens? Just last week I went to Bhutan.

I have seen that whenever I have had the opportunity to go as Prime Minister, and of course credit also goes to International Yoga Day, the situation now is that wherever I go in the world or interact with someone, people invariably spend close to 5-7 minutes asking questions on yoga.
There must hardly be a major world leader who has not discussed yoga with me and this has been my experience all over the world. But these days I’m experiencing something new. Whoever I meet or wherever there is a chance to talk, the focus is on Wildlife, discussions about the environment, the Tiger, the Asiatic Lion, evolution etc. and I am amazed how interested people are in nature.

The Discovery Channel plans to broadcast this programme in 165 countries in their respective languages. Today, when there is a global churning of thought on environment, Global Warming, and Climate Change, I do hope that in such circumstances, this episode of Discovery Channel will help greatly in familiarizing the world with the message from India, the traditions of India and the empathy for nature in India's trail of glorious traditions.
It is my firm belief that people want to know the steps taken in the direction of climate justice and clean environment in India. But there is another interesting thing, some people ask me one thing albeit with some hesitation -Modi ji, you were speaking in Hindi and Bear Grylls does not know Hindi, so how did you carry on such a fast conversation between the two of you? Was this episode edited later? How many times did the shooting happen for this episode and how it happened? They ask with great curiosity.

Now, there is no secret in this. Many people have this question in their minds, so I will unravel this secret. Well, in a way it is no secret at all! The reality is that technology was used extensively in my conversation with Bear Grylls. Whenever I spoke immediately there was a simultaneous translation into English or simultaneous interpretation and Bear Grylls had a small cordless instrument in his ear. So I used to speak in Hindi but he heard it in English and because of that the communication became very easy and this is an amazing aspect about technology.

After the broadcast of this show, a large number of people have been discussing about Jim Corbett National Park. You must also visit sites associated with nature and wild life and animals. As I have said before, and I emphasize, that you must visit the north-east in your lifetime. What a glorious abundance of nature exists there. You will be left wonderstruck! Your horizon will expand. On 15th August, I urged all of you from the ramparts of the Red Fort to visit at least 15 places within a span of the next 3 years, 15 places within India and for 100% tourism, visit these 15 sites! Witness and observe. Do take the family and spend some time there.

Our country is full of diversity and this wide range of diversity will also inculcate variations within you as a teacher. Your life will be enriched. Your thinking will expand. And trust me, there are places within India from where you will come back with renewed energy, enthusiasm, zeal and inspiration, and maybe you will feel like returning to certain places again and again; your family too would feel the same.

My dear countrymen, the concern and care for the environment in India seems natural. Last month I had the privilege of releasing the tiger census in the country. Do you know how many tigers there are in India? The tiger population in India is 2967, two thousand nine hundred sixty seven.

A few years ago, we were with great difficulty at a figure half of what we have at present. The Tiger summit took place in 2010 at St. Petersburg, Russia. At this summit, a resolution was taken expressing concern about the dwindling tiger population in the world. It was resolved to double the number of tigers worldwide by 2022. But this is New India, where we accomplish goals in the quickest time possible. We doubled our tiger numbers in 2019 itself. Not only the tiger population in India was doubled, but the number of protected areas and community reserves has also increased.

At the time I was releasing the data on tigers, I also remembered the Asiatic lion of the Gir in Gujarat. I had the charge of the Chief Minister of Gujrat at a period of time when the habitat of lions in the forests of Gir was shrinking. Their number was decreasing. We took several innovative steps, one after the other in the Gir. In 2007, it was decided to deploy female guards. There were improvements in the infrastructure to increase tourism. Whenever we talk about nature and wildlife, we only talk about conservation. But, we now have to move beyond conservation and think about compassion. Our scriptures have provided great guidance with respect to this subject. Our scriptures have said centuries ago: -

निर्वनो बध्यते व्याघ्रो, निर्व्याघ्रं छिद्यते वनम |
तस्माद् व्याघ्रो वनं रक्षेत्, वनं व्याघ्रं न पालयेत् ||

That is, if there are no forests, tigers are forced to venture into the human habitat and are killed, and if there are no tigers in the forest, then man cuts the forest and destroys it, so in fact the tiger protects the forest and not that the forest protects the tiger - our forefathers explained this great truth in a befitting manner. Therefore, we need to not only conserve our forests, flora and fauna, but also create an environment wherein they can flourish properly.

My dear countrymen, who can forget the historic speech of Swami Vivekananda delivered on September 11, 1893. This young monk of India, who shook the conscience of the human race of the entire world, imparted onto this world a glorious identity of India. The enslaved India which was gazed at by the world in a much distorted manner was forced to change its way of looking at India due to the words of a great man like Swami Vivekananda on September 11, 1893. Come, let us look anew at India which Swami Vivekananda had seen and let us put in practice the inherent strength of India realized by Swami Vivekananda. We possess everything within us, let us proceed with confidence.

My dear countrymen, all of you will remember that the 29th of August is celebrated as 'National Sports Day'. On this occasion, we are going to launch the 'Fit India Movement' across the country. We have to keep ourselves fit and the nation has to be made fit. It will be a very interesting campaign for everyone - children, the elderly, the young and women and it will be your own movement. But today I am not going to reveal its specifics; you must wait for 29thAugust! I will tell you about 'Fit India Movement' in detail on 29thAugust and I am not going to forget connecting you with the movement because I want to see you fit! I want to make you aware about fitness and for a fit India, we should unite to set some goals for the country.

My dear countrymen, I will be waiting for your participation on 29th August in 'Fit India Movement', in ‘Poshan Abhiyaan’ during the month of September and especially in the 'Swachhata Abhiyan' beginning from the 11th of September to the 2nd of October. And 2nd October as a day has been totally dedicated to riddance from plastic. All of us with all our might must try to get rid of plastics from our home and everywhere outside our houses. And I know that all these campaigns will make a big splash on social media. Come, let us proceed with a new zeal, new resolve and renewed strength.

My dear countrymen, this is all that this episode of ‘Mann Ki Baat’ has in store for you today. I shall be meeting you later. I will wait for your say and your suggestions. Come, let us all march together to make the India which was dreamt of by our freedom fighters and realize Gandhi's dreams - 'Swantah: Sukhayah'. Let us proceed, enjoying our inner bliss, expressing our spirit of service.
Many many Thanks.

Namaskar

My dear countrymen, Namaskar. As usual, you and I eagerly keep waiting for ‘Mann Ki Baat’. This time too, numerous letters, comments & phone calls have poured in – full of stories, suggestions & inspiration – everybody wants to do something or the other; also wanting to say it out. One can feel that sentiment. All this touches upon myriad facets which I wish to sum up, but cannot do so on account of constraints of time duration. It seems I am being put to test. Yet, once again I want to offer you your own precious thoughts, woven together on the singular thread of Mann Ki Baat.

It must be part of your recent memory that in the earlier episode, I had referred to a collection of short stories by Premchand ji, We had decided that on reading any book, some of its facets should be shared with all through the Narendra Modi App. I have seen that people in large numbers have shared a lot of information on a variety of books. It is heartwarming to see them discuss books published on subjects such as Science, Technology, innovation, history, culture, business, life-sketches and so on. Some have advised me to dwell upon many other books. Fine. I shall discuss with you on other books as well. But I must candidly admit here that I am not able to devote much time to reading books these days. But I have gained a lot, in the sense that based on your correspondence here, I got opportunities to know about the themes of many kinds of books. But the experience over the last one month makes me feel that we need to take it forward. Why don’t we create a permanent book corner on the Narendra Modi App, so that, whenever we read a book, we write about it and discuss it on this platform! And you can even suggest an apt name for our book corner. I want this book corner to be an active forum for readers & writers alike. So keep reading & writing; sharing with all friends of Mann Ki Baat alongside.

Friends, I touched upon the subject of water conservation in Mann Ki Baat and today I feel that it was an issue close to your heart even before I referred to it, a matter of universal human interest. I have experienced the fact that this topic has stirred the nation’s heart strings collectively. Many an informed, effective endeavour is afoot across the country. People have shared information on traditional methods. The media has embarked upon quite a few innovative campaigns. Be it the Government or NGOs, something or the other is being carried out on a war footing. Witnessing the might of the collective is in itself heartwarming & satisfying. A case in point is village Aara Keram under the Ormanjhi block, not very far from Ranchi in Jharkhand. The fervour & Zeal displayed by villagers there towards water conservation has turned out to be exemplary for one & all. The rural folk donated sweat, toiling collectively, to change the course of a mountain spring. It was a purely indigenous, home grown method. This has led to not only stopping soil erosion & prevention of crop damage, but also facilitated effective irrigation of fields. And you will be happy to know that the beautiful North Eastern State of Meghalaya has become the first state to have formulated its own water-policy. I congratulate the Government of Meghalaya.

In Haryana, crops that require meagre water are being encouraged. Farmers thus are saved from suffering losses. I specially congratulate the Haryana Government for establishing a connect with the farmers to wean them away from conventional modes of farming towards crops that do not require much water.

It is the season of festivals. Many fairs are held on these occasions. Why don’t we use these fairs to spread the message of water conservation? All sections of society turn up in fairs in large numbers. Here, we can effectively spread awareness on the need to save water through forums such as exhibitions and street plays, thus using the festive fervour to convey the message of water conservation with ease.

Friends, certain turns in life make our hearts swell with joy & zest; especially our children’s achievements, their feats fill us up with energy. And that is why today, I feel like mentioning about a few children. They are Nidhi Baipotu, Monish Joshi, Devanshi Rawat, Tanush Jain, Harsh Devdharkar, Anant Tiwari, Preeti Nag, Atharva Deshmukh, Aronyatesh Ganguli & Hrithik Alaamandaa.

What I tell you about them will fill your hearts with pride & verve as well. All of us know that just the word CANCER is more than enough to scare the world. It conjures images of Death waiting at the doorstep. But each of these Ten children, not only fought against the dreaded disease cancer in their battle of life, but also brought glory & laurels to the country. In sports and games, we often get to see a player becoming a champion after winning a tournament or bagging a medal; this was a rare occasion when the participants were champions BEFORE they entered the contest… they were champions of LIFE, the battle.

Actually, this month, the World Children’s Winners Games were held in Moscow. It is a unique sports tournament meant for young cancer survivors; only they who have emerged fighting cancer, can take part. In this tournament, sports & games such as shooting, chess, swimming, running, football & table-tennis are organized. All Ten champions of our country won medals in this tournament. Out of these, some players even won more than one medal.

My dear countrymen, I firmly believe that you must have felt immensely proud on India’s achievement beyond the skies… in outer space… Chandrayaan II.
People from across the country, such as Sanjiv Haripura from Jodhpur, Rajasthan, Mahendra Kumar Daga from Kolkata, P. Arvind Rao from Telangana, and many others have written to me on Narendra Modi App and mygov, urging me to speak on Chandrayaan II in Mann Ki Baat.

In fact, in the realms of Space, 2019 has been a very fruitful year for India. Our scientists launched the A-Sat in March. After that, amidst the hectic engagements during Elections, an important development such as the A-Sat could not be a prominent part of the discourse. Whereas the fact is, through the A-Sat, we have acquired the capability of destroying a satellite three hundred Kilometres away in a mere three minutes. India became the fourth country in the world, possessing this capacity. And now, on the 22nd of July, the nation watched with pride Chandrayaan II taking strides into space from Sriharikota. Visuals of Chandrayaan II lifting off filled our countrymen’s hearts with glory, zest and joy.

Chandrayaan II is a mission that is special on many counts. It will lead to a better understanding of the Moon on our part. We will be able to gather detailed information & knowledge. But if you ask me what the two greatest lessons I have received from Chandrayaan II, I shall say they are Faith & Fearlessness. We should trust our talents & capacities; we should have faith in them. You will be glad to know that Chandrayaan II is INDIAN to the core. It is thoroughly Indian in heart & spirit. It is completely a swadeshi, home grown mission. This mission has proved beyond doubt, once again, that when it comes to attempting an endeavour in new age, cutting edge areas, with innovative zeal, our scientists are second to none. They are the best… they are world class.

The second important lesson is – never lose hope in the face of stumbling blocks or obstacles. The way our scientists rectified Technical issues in record time, burning the midnight oil, is in itself an exemplary, unparalleled task. The world watched the Tapasya, the awesome perseverance of our scientists. We should also feel proud of the fact that despite hindrances, there is no change in the arrival time… many are amazed at that. We have to face temporary setbacks in life… but always remember- the capacity to overcome them resides within us. I fervently hope that the Chandrayaan II mission will inspire our youth towards Science & Innovation. After all, Science is the path to progress. We are now expectantly waiting for the month of September, when Lander Vikram & Rover Pragyan will land on Lunar surface.

Through Mann Ki Baat today, I wish to share with students, my young friends, information on a very interesting competition … I invite young boys & girls to a Quiz Competition. Your inquisitiveness regarding Space, India’s Space Mission, Science and Technology will be the salient features of this Quiz Competition. For example, How is a rocket launched, how is a satellite placed in orbit, what information do we gather from a satellite, what is A-Sat… and many more of these. The details of this competition will be available on the Mygov website.

I urge my young friends, students to participate in this competition and make it interesting and memorable through their participation. I specially call upon schools, parents, enthusiastic teachers & mentors to strive hard to ensure victory for their respective schools. Encourage all students to join. And the most thrilling part is that students scoring the highest in their respective states will be invited to visit Sriharikota, with expenses borne by the Government. There in September they will get an opportunity to witness the moment when Chandrayaan would be landing on the surface of the Moon. For these winners, it will be a historic event of their life. But for that, you will have to participate in the Quiz competition, score the highest & be a winner.

Friends, I’m sure you must have liked my suggestion… isn’t this an interesting opportunity? So, let us not forget to participate in the Quiz… let us encourage & inspire as many friends & fellow students to do the same.

My dear countrymen, you must have observed one thing. Our chain of Mann Ki Baat has lent pace to the cleanliness campaign from time to time. Similarly, efforts towards ensuring cleanliness have always inspired Mann Ki Baat. A journey that began five years ago gathered momentum with mass participation & is now setting up newer benchmarks in cleanliness & sanitation. It is not that we have reached the ideal yet, but the way we have achieved success in ODF & clean public spaces, it displays the collective will & strength of the resolve of a hundred & thirty crore countrymen. But we are not stopping at that. This movement has now advanced from cleanliness towards beautification. Just a few days ago, I was watching the story of Shriman Yogesh Saini and his team on the media. Yogesh Saini is an engineer who left his job in America and returned to serve Mother India. Recently, he has picked up the gauntlet to not just clean up Delhi, but to beautify it. With his team, he began with the garbage bins of Lodi Garden. Through the medium of street art, he has decorated many localities of Delhi with aesthetically appealing paintings. From over bridges to school walls to hutments he gave a free hand to his talent, garnering huge public support on the way, on the lines of an effective campaign. Remember how, during the Kumbh, Prayagraj was decorated with street paintings! I came to know that Yogesh Saini & his team played a stellar role in it. Colours & lines may be mute, but when they merge to form a picture, the rainbow that emanates speaks louder than a thousand words. We experience this in the beauty, the aesthetics of the Swachchata Abhiyan. It is imperative that the culture of transforming waste to wealth develops in our society. In a way, we have to move ahead on the path of converting garbage to gold.

My dear countrymen, a few days ago, I read a very interesting comment on My gov. This comment came from Brother Muhammad Aslam who stays in Shopian, Jammu & Kashmir.

He wrote, “I like listening to the programme Mann Ki Baat. I am happy to let you know that I played a positive active role in organizing the community mobilisation programme- Back to Village in my state Jammu & Kashmir. This programme was organized in the month of June. I feel such programmes should be organized every quarter. Simultaneously, there should be a provision for online monitoring too. According to me, this was a one of a kind programme where the public directly entered into a dialogue with the Government.

Brother Mohd Aslam ji had sent me a message upon reading which I felt curious to know more about the ‘Back to village’ programme and when I got to knew it at length, I felt that the entire nation should get to know about this programme.

The people of Kashmir are eager to join the national main stream, their enthusiasm is reflected in the mechanism of this programme. For the first time, senior officials reached the villages, directly, even those officials who had never visited a village were available to the villagers at their doorsteps, to judge for themselves to gauge the obstacles in the path of progress and to remove the hurdles. This week long programme encompassing about 4500 panchayats witnessed the govt. officials briefing the villagers about the schemes and programmes implemented by the Government and also inquired whether these facilities were available to them or not.

How to impart more might to the Panchayats? How to increase their income? And how the facilities rendered by panchayats can affect the day to day life, were topics that were discussed and people too interacted in a participatory fashion telling about their problems. Literacy, sex ratio, health, hygiene, water conservation, electricity, water, Girl education, senior citizen’s concerns etc. were some of the topics that were discussed at length.

Friends, this programme was not a mere Government formality that officials roam around the village and return to base, instead of this the officials spent two days and a night at the panchayat, enabling them to spend time in the village and meet almost every denizen of the village and to reach across to every establishment in the village. To make this programme even more interesting many other means were employed. Many sports competitions for kids were organized under the aegis of ‘Khelo India’. Sports Kits, MNREGA job cards and SC/ST certificates were distributed. There were Financial Literacy camps and Agriculture and Horticulture Department set up stalls where knowledge about govt. schemes was disseminated. In this manner, this programme became a festival celebrating development, a festival of people’s participation and a festival of people’s awakening! .
The people of Kashmir open heartedly became equal stakeholders in this festival. The most heartening aspect of ‘Back to village’ programme is the fact, that it was organized in such remote villages, where even officials had to traverse difficult terrain and climb mountains while walking on foot over a period of day or day and a half. These officials also reached the panchayats on the border which live under the shadow of cross-border firing, not only this the officials reached the sensitive villages in the districts of Shopian, Pulwama, Kulgam and Anantnag, without any fear. Some officers were so overwhelmed by the reception they received, that they decided to extend their stay upto two days in these villages. The organizing of Gram Sabhas in these villages, wherein the people participated in large numbers and chalked out schemes for themselves is something that is an extremely pleasant experience. A new resolve, a new fervor and grand results. Programmes like these and people’s participation or stake holding indicates that our brothers and sisters in Kashmir want good Governance and proves the dictum that the power of development is stronger than the might of bullets and bombs. It is clear that those who wish to spread hatred en route to development, pose hurdles will never succeed in their sinister plans.

My dear countrymen, Shriman Dattatraya Ramchandra Bendre, gyanpith laureate and poet has described the significance of the month of Sawan in this manner- in his poem.
होडिगे मडिगे आग्येद लग्ना | अदराग भूमि मग्ना |

Meaning that the relationship between drizzling rain and stream of water is wondrous and earth gets bedazzled by such spectacle! In entire India, people of different cultures and languages, celebrate the onset of rainy season in their own fashion. Whenever we look around us in this season it appears as if earth has draped itself in a sheet of greenery! There is generation of renewed energy all around us. In this pious season many devotees perform the Kanwad Yatra and many proceed on the Amarnath pilgrimage, many observe fasts and eagerly wait for festivals like Janamasthmi and Nag Panchmi. It is during this season that the festival of Raksha Bandhan symbolizing the bond between a brother and sister also falls.

While we are talking of the month of sawan, you will be glad to learn that the number of pilgrims in the Amarnath Yatra this year has been the greatest in the past 4 years. A total of 3 lakh pilgrims have had the darshan of the holy Amarnath shrine from 1st July till now. In 2015, the number of devotees who performed this pilgrimage over 60 days has been crossed over by the number of pilgrims in mere 28 days this year!

I would especially like to thank the hospitality of the people of Jammu- Kashmir while referring to successful organization of Amarnath Yatra. Those who return after performing this pilgrimage become imbued with the feelings of warmth and kinship displayed by the people of the state. These are portents of booming tourism in the future. I have been told that within a span of a month- and- a half of the commencement of Chardham Yatra in Uttarakhand this year, more than 8 lakh devotees have had the darshan of Kedarnath Shrine. This is a record number of pilgrims post the apocalyptic events of 2013.

I appeal to all of you to visit those tourist spots within our country whose scenic beauty is to behold during the monsoon. There are no better ways to witness this nation’s beauty and people’s sentiments and no better teachers than tourism and pilgrimage.

I extend my felicitation to you all, that may this beauteous and lively month of Sawan fill all of us with new energy, new hopes and new expectations. The month of August also brings the memories of ‘Quit India’ movement. I wish that all of us celebrate 15th August with special preparations and find out new ways to observe this festival of freedom with greater participation of masses. You must ponder over the fact how 15th August could be celebrated as a folk-festival and also as a people’s festival? On the other hand, heavy rainfall in many parts of the country has resulted in countrymen suffering due to floods. Floods wreak havoc at various levels. I assure all the citizens affected by floods, that the Centre in tandem with State govts. is working at lightning pace to provide relief and succour. On television, we witness just one aspect of monsoon- floods everywhere, water logging and traffic jam! The other picture of monsoon- the overjoyed farmer, chirping birds, gurgling waterfalls and earth wrapped under a green cover, to witness this you will have to step out along with your family. Rains bring freshness and happiness with them, my heartiest wish is that the monsoon keep on bringing happiness to you and you all enjoy best of health.

My dear countrymen, where to begin ‘Mann Ki Baat’ and where to end it, is a difficult task! But there is a time limit! I’ll be back after a month’s wait and meet you again. You’ll have lots to tell me after a month’s interval and I’ll incorporate the information in the next episode of ‘Mann Ki Baat’ and let me remind my young friends that do not forget to participate in the quiz competition, do not forgo the opportunity to visit Sriharikota at any cost. Many thanks to you all. Namaskar.

My dear countrymen Namaskar. After a rather long pause, we are resuming once again, our series of touching upon matters close to people and their hearts; in fact subjects close to every person’s heart… I am once again amidst you with our ‘Mann Ki Baat’. The rigours of Elections called for hectic preoccupation, but the one thing that was missing was the sheer joy of ‘Mann Ki Baat.’ For me, it was like experiencing a kind of void. It used to be a chat in a genial atmosphere amidst the warmth of one’s own family of 130 crore countrymen; we would listen, we would re-iterate; at times our expressions would turn into an inspiration for someone close to us. You can imagine how this period must have made one feel. Sunday, the last Sunday, at 11 o’clock, even I used to be uneasy, with a nagging feeling of a kind of emptiness… you too felt the same, didn’t you? I am sure you did. Perhaps, this was not a lifeless programme. It was full of liveliness, warmth and fondness. And that is why, for me the intervening period was very difficult to bear. I used to miss something every moment; when I express myself through ‘Mann Ki Baat,’ the one speaking is me, the words are mine, the voice is mine, but the story is yours, the ‘Purusharth’ pertaining to your pursuits and goals is yours, the ‘Parakram’, the achievement is yours. I just used my words and my voice and that is why, I was not missing the programme… I was missing you. I was undergoing a bout of emptiness. There came a moment when I felt the need to reach out to you immediately after the Elections concluded. Then I thought… No! The established Sunday sequence should be maintained. But this Sunday has made one wait endlessly! Anyway, finally the opportunity has dawned. In a family like atmosphere, these plain, simple reflections become the reason for change in life, in society. Begetting a new spirit, in a way fortifying the spirit of New India, let us wish this endeavour embarks upon its onward journey.

Over the last few months, many messages have poured in, with people stating that they have been missing ‘Mann Ki Baat’. When I read them, when I hear them, it gives me joy. It’s a warm feeling of kinship. There are times when I feel that this is my journey from the self to the unabridged whole; my journey from ‘I’ to ‘We’. For me, this nonvocal conversation with you was a part of my feelings during my spiritual journey. Amidst hectic Election engagements, many people asked me a flurry of questions on why I had gone up to Kedarnath. You have every right; I can understand your curiosity… and I too feel that my sentiments reach you. But today, I think, if I change the course of the conversation that way, the entire complexion of ‘Mann Ki Baat’ will change. Amidst the rigours of the Election, speculations on victory or defeat, before the polling was yet to start; I undertook the journey. Most people have derived political conclusions out of that. For me, it was an opportunity to meet myself. In a way, I undertook the journey to meet my inner self. I shall not reveal other things today, but I certainly want to tell you that perhaps in that solitary cave, I got an opportunity to fill up the vacuum caused due to the long pause that ‘Mann Ki Baat’ had to go through. The rest is your inquisitiveness… I think, someday I’ll talk about that too. WHEN, I can’t say, but I’ll do it for sure. You have every right as far as I am concerned. The way people have expressed their wish to know about Kedar, I feel a similar effort on your part to lay emphasis on positive things, which I get to know through your expressions.

The letters which steadily pour in for ‘Mann Ki Baat’, the inputs that are received are entirely different from routine Government matters. One way, a letter from you can act as a source of inspiration for me; on the other it may turn out to be a source of energy for me. There are times when some of your words act as a catalyst in sharpening my thought process. People bring to the fore challenges facing the country and society; they also come out with solutions for the same. I have seen for myself that in their letters, people go to great lengths in describing their problems; it is fascinating to see that in the same breath, they express directly or indirectly, a relevant solution or two, one suggestion or the other, or even an idea! If someone refers to sanitation and cleanliness, he or she invariably voices angst against filth & dirt, but on the same page appreciates efforts being under way to ensure cleanliness. When somebody talks about the environment, one can easily sense his or her crucial concerns on the matter; at the same time, experiments that the person has attempted or seen also come to the surface, with vivid descriptions of new ideas on the issue. This means, I can closely get a fair idea of your point, in terms of extrapolating a solution to a certain problem on a society- wide scale. ‘Mann Ki Baat’is like a mirror to the country & our society. It conveys to us that there is no dearth of inner fortitude, strength & talent within our countrymen. The need of the hour is to synergise those strengths and talents, to provide opportunities, to implement them. ‘Mann Ki Baat’ also tells us that a 130 crore countrymen wish to be, strongly and actively, a part of the nation’s progress. I receive a lot of letters and phone calls in ‘Mann Ki Baat’, but the element of complaint is negligible and I would like to tell you that in the last five years, I have not come across a single instance where somebody has asked for something for personal gain. Just imagine… a person writing to the Prime Minister of the country, but seeking nothing for one’s own self… it is a reflection on the lofty collective demeanour of crores of people in the country. When I analyse this, you can visualise how heartening it must be for me, what a source of energy it is for me. You possibly don’t know that you are the ones who make me walk, who make me run and keep me full of life and zest… this is the very bond that I used to miss. My heart is filled to the brim with joy today. When it was about to end, I had stated that we would meet once again after 3 or 4 months, people assigned a political hue to it, saying ‘Hey, Modi ji is so full of confidence, he is certain!’

The confidence was not Modi’s. This trust was the trust of your foundation. You were the ones who transformed yourself into a pillar of trust. And that is why in the last episode of ‘Mann Ki Baat’, then, I effortlessly said that I would be back after a few months. Actually speaking, I have not RETURNED; you brought me back, you positioned me here and gave me the opportunity to speak once again. With this sentiment, come, let’s take ‘Mann Ki Baat’ forward.

When Emergency was imposed on the country, resistance against it was not limited to the political arena or politicians; the movement was not curtailed to the confines of prison cells. There was an outrage in the conscience of one and all. The collective torment on the loss of democracy was evident. Day and night, when one gets to eat food on time, one doesn’t realize what hunger pangs are. Similarly, in day to day life, it is difficult to savour the joy of democratic rights, unless they are snatched away. During Emergency, every citizen of the country had started getting the feeling that something that belonged to him had been snatched away. If what was snatched had never been enjoyed by that person, ever, it had to eventually precipitate into a painful inner agony. And it was not just on account of the fact that the constitution of India has made certain provisions that enabled Democracy to blossom. Of course, in order to ensure smooth conduct of the social order, a constitution is required… laws & rules are necessary, rights and duties should be part of due discourse. But, India can proudly proclaim that for us, beyond laws & rules, Democracy is embedded in our sanskar; Democracy is our culture. Democracy is our heritage; we grew up, nurturing ourselves on the fruits of that very heritage. And that is why the lack of it can be felt deeply by our countrymen, which is what we underwent during Emergency. And precisely for that, the country sacrificed one full Election, not for her own sake, but for the sake of protecting democracy. Perhaps, nowhere else in the world had citizens voted, without bothering about other rights & requirements, just for the sake of saving democracy. And the country had witnessed one such Election in ’77. Just recently, our country celebrated a mega festival of democracy, a mammoth Election Campaign, from the rich to the poor, all were happily eager in this festival to decide the fate of their country.

When something is in close proximity of us, we tend to underestimate its importance; we ignore even amazing facts about it. We have been blessed with a Democracy so invaluable, yet we take it for granted so easily. But, we must keep reminding ourselves that our Democracy is gloriously great, it flows in our veins, through centuries of Sadhana, dedicated practice, through the sanskar, attributes that have been passed on from generations over, through a collective largeness of the heart. In the 2019 Loksabha Election, India saw over 61 crore voters exercising their franchise… yes 61 crores. We can think of this figure as one ordinary but if I place it in a global perspective, if you exclude China, the number of people who voted in India exceeds the population of any other country in the world. The number of people who voted in the 2019 Lok Sabha Election is more than the entire population of America, close to double the figure. The total number of voters in India exceeds the entire population of Europe. This stands for the sheer size & spread of our Democracy. The 2019 Lok Sabha Election in history by far, was the largest democratic Election ever held in the world. You can imagine the kind of resources and manpower that was required for such a mammoth exercise. Lakhs of teachers, officers & staff strived day & night to make it possible. In order to successfully conclude this ‘Mahayagya’, on the one hand, whereas close to three lakh paramilitary personnel discharged their duty; on the other, 20 lakh Police personnel of various states too, persevered with due diligence. It is on account of these people that this time voting took place on a larger scale compared to the previous Election. For the voting, there were around 10 lakh polling stations, more than 40 lakh EVM machines, over 17 lakh VVPAT machines… you can imagine the gargantuan task! All this was done, just to ensure that no voter was deprived of his or her voting rights. In a remote area of Arunachal Pradesh, just for a lone woman voter, a polling station was created. You will be amazed to know that it took a journey of two days for personnel of the Election Commission, just to reach there… this is honour to democracy at its best. The world’s highest located polling station too, is in India. At an altitude of 15,000 feet, it is located in the Lahaul Spiti region of Himachal Pradesh. Besides this, there is another fact pertaining to these Elections, that swells our hearts with pride. Perhaps, this is the first time ever, that women have enthusiastically voted, as much as men did. This time the ratio of men & women who voted was almost the same. Another encouraging fact is that, today, there are a record 78 women Members of Parliament. I congratulate the Election Commission and every person connected with the electioneering process and salute the aware voters of India.

My dear countrymen, you may often have heard me say “No bouquet, just a book”! I had urged all to choose books over flowers in welcome or felicitation ceremonies. Since then, people have been offering books at many a place. Just recently, someone gave me a book entitled ‘Premchand Ki Lokapriya Kahaniyan’, popular short stories by Premchand. It was a great feeling. Of course, I couldn’t get much time, but during my travelling, I got an opportunity to read some of his short stories once again. Images of the stark social realities that Premchand has portrayed in his stories vividly start forming in one’s mind when you read them. Each & every element of his writings comes alive. His stories are expressions of human emotions through simple, lucid language… they have touched my heart. His stories embody the collective psyche’, the cumulative being of the country, of the land. While reading one of his stories ‘Nashaa’, I couldn’t help but notice the scourge of economic disparity plaguing society. I was reminded of my younger days… how debates on this subject would carry on through entire nights! The moral of this story featuring the landholder’s son Eeshwari and Beer from a poor family is that if you are not careful enough, you will never know when the bane of bad company engulfs you. The other story that touched the core of my heart was ‘Eidgah’… the sensitivity of a young lad, his unsullied love for his grandmother, such maturity at that early age! When 4-5 years old Hamid comes back to his grandma with a pair of tongs, indeed, it stirs human emotions to their supreme pinnacle. The concluding line of this story makes one very emotional since it holds a vital truth about life, “Young Hamid played the role of aged Hamid – aged Ameena had turned into child Ameena”.

Another such poignant story is 'Poos Ki Raat'. In this story, the living depiction of the paradoxes in a poor farmer's life is seen. Halku the farmer is happy even after his crops are destroyed by frost, because now he will not be forced to sleep in his fields in the cold winter. Though these stories were written about a century ago but remain relevant all the same even today. After reading these stories, I felt myself to be empathetic.

Now that we are conversing about reading, then in some extension of media, I had read about the Akshara Library in Kerala. You will be surprised to learn that this library lies in a village nestling within the dense forests of Idukki. A Primary school teacher, P.K.Muralidharan and P.V.Chinnathampi who runs a small tea shop, have between them worked tirelessly for this library. There was a time when the books were brought here stuffed in sacks and carried on the back. Today this library is a beacon guiding tribal children on a new path.

The Vaanche Gujarat campaign carried out in Gujarat was a successful experiment. Participants hailing from every age group in lakhs, participated in this campaign to read books. I will still urge you in today's digital world and in the time of Google Guru, to take some time out from your daily routine and devote it to the book. You will really enjoy it a lot and do write about whichever book you read on the NarendraModi App so that all the listeners of Mann Ki Baat' also get to know about it.

My dear countrymen, I am happy that the people of our country are thinking about issues, which are posing a challenge not only at the present but also the future. I was reading your comments on NarendraModi App and Mygov and I saw that many people have written a lot about the prevailing water problem. Pawan Gaurai of Belagavi, Sitanshu Mohan Parida of Bhubaneswar, Yash Sharma, Shahab Altaf and many others have written about the challenges related with water. Water is of great importance in our culture. Rigveda's Apah Suktam says this about water:

आपो हिष्ठा मयो भुवः, स्था न ऊर्जे दधातन, महे रणाय चक्षसे,
यो वः शिवतमो रसः, तस्य भाजयतेह नः, उषतीरिव मातरः |

Meaning that it is water which is the life force and also, the source of energy. Please bless us like a mother and may your blessings continue on to be showered upon us.

Water scarcity affects many parts of the country every year. You will be surprised that only 8% of the water received from rains in the entire year is harvested in our country. Just and just 8%! Now the time has come to find a solution to this problem. I believe, like the other problems on hand, we can also solve this predicament by the participation of the people, Janbhagidari and their power, Janshakti we are bound to find a solution through the strength, cooperation and resolution of one hundred and thirty crore citizens.

Therefore keeping the importance of water in mind, a new Jalashakti ministry has been created in the country. This will allow faster decision-making on all subjects related to water. A few days ago I tried to do something different. I wrote a letter to the Sarpanchs and Gram Pradhans across the country. That in order to save water, to collect water, to save the very drops of the rainwater, they should convene a meeting of the Gram Sabha and sit and discuss the resolution to this problem with the villagers. I am happy that they have shown exemplary enthusiasm on this front and on 22nd of this month crores of people contributed free labour, Shramdaan across thousands of panchayats. People in village after village resolved to accumulate every single drop of rainwater.
Today, I want to narrate the story of a sarpanch in the 'Mann Ki Baat' programme. Come let’s listen to what the Sarpanch of Lupung Panchayat of Katakmasandi block in Hazaribagh district of Jharkhand has to say to all of us through this message:

DILIP KUMAR RAVIDAS

This is Birsa Munda's land, where cohabiting in harmony with nature is a part of the culture. The people here, once again, are ready to play their active role in water conservation. For my part I wish good luck to all the village heads and all the sarpanchs for their dynamism. There are several Sarpanchs across the country who have taken the lead in water conservation. In a way, entire villages have grasped this opportunity as collective responsibility. And it seems that the denizens of the villages have become involved in the competition for raising a ‘water temple,’ in their respective villages. As I’ve said, a collective effort begets massive positive results. There cannot be a single formula for dealing with water crisis across the country. For this, efforts are being made in different parts of the country, in diverse ways. But the goal remains the same, and that is to save water and adopt water conservation.

The drainage lines are being fixed in Punjab. This effort would rid of the problem of water logging. The construction of the water-tank in Telangana's Thimmaipalli is changing the lives of the people of the village. There has been a major change through construction of small ponds in the fields at Kabirdham in Rajasthan. I was reading about the collective endeavour in Vellore of Tamilnadu where 20 thousand women came together to revive the Nag river. I have also read about those women of Garhwal, who are working together on the good work of implementing rainwater harvesting. I believe that many such attempts are being made and we can turn impossible in to possible when we are together and strive with collective resolve. When people will join hands, water will be conserved. Today, through the 'Mann Ki Baat' programme, I am entreating 3 requests to the fellow countrymen.

My first request is that just like cleanliness drive has been given the shape of a mass movement by the countrymen, let's also start a mass movement for water conservation. We together should all resolve to save every drop of water and I believe that water is God's prasad to us, water is like philosopher's stone! Earlier it was said that by the touch of philosopher's stone, iron could be transmuted in to gold. I tell you, water is philosopher's stone and its mere touch creates and regenerates life! Let us start an awareness campaign to save even a single drop of water. In this campaign not only should we focus on water related problems but propagate ways to save water as well. I specifically urge the luminaries belonging to different walks of life to lead promotion of water conservation through innovative campaigns. Whether it be from the world of films, sports, our friends in the media, people belonging to social organizations, people associated with cultural organizations or people involved in conducting devotional congregations such as Katha - Kirtan, everyone should lead this movement in their own fashion. We must wake up the society, unite the society and join the society in this endeavour. You’ll see, we will find change occurring in front of our own eyes.

My second request to the countrymen is to share many traditional methods that have been in use over the centuries in our country for the conservation of water. I urge all of you to share these traditional methods of water conservation. If any of you gets an opportunity to go to Porbandar, the place of birth of revered Bapu, then there is a house behind the house of revered Bapu, where a 200-year old water tank still exists. It is still capable of storing water and has a mechanism to harvest rain water! As I always say that whosoever visits Kirti Mandir, should also pay a visit to that Water Tank. And there must be many types of such examples of experimentation in water conservation throughout our nation!

My third request to all of you is that share the information concerning the people who are making significant contributions towards water conservation, NGOs and everyone else associated in the area of water conservation in order to create an intensive database of individuals and organizations dedicated to water preservation. Come let us join water conservation, and involve ourselves in making a list of more and more innovative methods to motivate people to conserve water. You can all share your content using the # JanShakti4JalShakti hashtag.

My dear countrymen, I must express my gratitude to you and to the people of the world for one more thing! On 21st June, once again, Yoga Day was celebrated together with fervor and enthusiasm, there were instances of three-four generations of each family coming together to participate on Yoga Day. The awareness about Holistic Health Care has enhanced the glory of yoga and Yoga day. In any corner of the world, yoga enthusiast welcomes the sun as soon it rises and then there is the complete journey ending with sunset. There must hardly be a place where a human being exists without a bond with Yoga; Yoga has assumed such an iconic form. In India, over the Himalayas, across the Indian Ocean, from the lofty heights of Siachen to the depths of a Submarine, from air-force to aircraft carriers, from air-conditioned gyms to hot desert and from villages to cities - wherever possible, yoga was not just practiced everywhere, but was also celebrated collectively.

The Presidents, Prime Ministers, celebrities and ordinary citizens of many countries of the world showed me on the Twitter how they celebrated Yoga in their respective nations. On that day, the world appeared to be like one big happy family.

We all know that healthy and sensitive denizens are required to build a healthy society and Yoga ensures this very principle. Therefore promotion of Yoga is a great example of social service. Should we not recognize such service and bestow it with honour? In the year 2019, the announcement of Prime Minister's Awards for excellence in the promotion and development of yoga was a matter of great satisfaction for me. This award would be bestowed on those organizations around the world, whose significant and unique contributions in the promotion of yoga you cannot even imagine!

For example, take ‘Japan Yoga Niketan', which has made Yoga popular throughout Japan. Japan Yoga Niketan runs many institutes and conducts various training courses. Italy's Ms. Antonietta Rozzi, has started “Sarv Yoga International,” and popularized Yoga throughout Europe. These are inspirational examples in themselves. If there is a topic related to yoga, then can Indians lag behind others? The Bihar Yoga Vidyalaya in Munger dedicated to yoga from past many decades was also honoured. Similarly, Swami Rajarsrhi Muni the founder of Life Mission and Lakulish Yoga University was also honoured. The widespread celebration of Yoga and honouring those missionaries taking Yoga to the doorsteps of the common folk made this Yoga day special.

My dear countrymen, we’re embarking on a new journey from today armed with new emotions, new realizations, new resolve and renewed vigour. But yes! I will keep on waiting for your suggestions. The process of linking with your thoughts through ‘Mann Ki Baat’ as a medium is a very important and personal journey for myself. Let us keep on meeting and keep on talking. Let me keep on listening to your thoughts, let me keep on understanding and cherish them. Let me sometimes try to live those very emotions. May your blessings remain there for me! You are my inspiration and you are my energy! Let's sit together and while enjoying ‘Mann Ki Baat’ try to fulfill the responsibilities of life. Once again next month we will meet again for another episode of ‘Mann Ki Baat’. I Thank all of you once again.

Namaskar

My dear countrymen, Namaskar. I begin ‘Mann Ki Baat’ today with a heavy heart. 10 days ago, Mother India had to bear the loss of many of her valiant sons. These brave hearts made the supreme sacrifice in securing the lives of a hundred & twenty five crore Indians. In order to ensure that their fellow countrymen could sleep peacefully, these brave sons toiled relentlessly, day or night. As a consequence of the Pulwama terror attack and the sacrifice of the brave jawans, people across the country are agonized and enraged. All around, there is a deluge of strong feelings of sympathy for the martyrs & their family members. The outrage that singes your being and mine on account of the terrorizing violence replicates itself in the collective inner psyche’ of every citizen of the country; it also echoes in pro-humanity communities of the world, which sincerely believe in humanity. I respectfully bow to all the brave sons of the country, who laid down their lives, protecting the honour of their motherland, India. This martyrdom will keep inspiring us relentlessly to uproot the very base of terrorism; it will fortify our resolve. We shall have to take up this challenge facing our country, forgetting all barriers of casteism, communalism, regionalism and other difference, so that, our steps against terror are firmer, stronger and more decisive. Our armed forces have consistently displayed unparalleled courage and valour. On the one hand, they have displayed exemplary capabilities in restoring peace; on the other, they have retaliated in equal measure, in a language the attackers understand.

You must have seen how within a hundred hours of the attack, retributive action was accomplished. The Army has resolved to wipe out terrorists and their harbourers. The martyrdom of these brave soldiers brought to the fore, through the media, touching, inspiring stories of their kin, which give hope and strength to the entire country. The fortitude displayed by Ram Niranjan ji, father of Martyr Ratan Thakur of Bhagalpur, Bihar, in this moment of tribulation is truly inspiring. He has expressed the wish of sending his second son too, to take on the enemy; if need be, he himself would go and fight. The country salutes the indomitable courage of Meena ji, wife of Martyr Prasanna Sahu of Jagatsinghpur, Odisha. She has vowed to send her only son to join the CRPF. When the mortal remains of Martyr Vijay Soren, draped in the tricolor reached Gumla, Jharkhand, his innocent son iterated that he too would join the armed forces. The mettle of this innocent lad is a representative sample of the feelings of each & every child of the Nation today. Similar sentiments are coming to the fore in the households of our brave heart martyrs. No martyr, no family is an exception to that.

Whether it be the family of Martyr Vijay Maurya of Devariya, the parents of Martyr Tilakraj of Kangra or the six year old son of Martyr Hemraj of Kota – the story of every family of martyrs is full of inspiration. I urge the young generation to know and understand the fortitude and the sentiment displayed by these families. To understand the virtues of patriotism, sacrifice and perseverance, one doesn’t need to revert to historical events. These are but living examples before your eyes… these very examples are a source of inspiration for the future of a rising & glowing India.

My dear countrymen, the rather long wait after Independence for a War Memorial is about to be over. It is natural for our countrymen to be curious about it. On the Narendra Modi App, Shri Onkar Shetty ji of Udupi, Karnataka has expressed his happiness on the completion of the National War Memorial. India not having a National War Memorial used to surprise me, pain me… a Memorial that would house the valour saga series of our brave soldiers who laid down their lives, safe guarding their nation’s security. And I took a resolve that the country must have such a Memorial.

We decided to erect the National War Memorial and I am contented to see it attaining completion in so little a time. Tomorrow, that is on the 25th of February, crores of we Indians will dedicate this National Soldiers’ Memorial to our Armed Forces. On part of the nation, this will be a small step towards repaying a great debt.

This new memorial has been instituted in the heart of Delhi, in close vicinity of India Gate and Amar Jawan Jyoti. I do believe that for our countrymen a visit to the National War Memorial will be akin to a pilgrimage to a holy place. The National Soldiers’ Memorial is a symbol of the nation’s gratitude to those men who made the supreme sacrifice after we gained Independence. The Memorial’s design symbolises the indomitable courage of our immortal soldiers. The concept of the National Soldiers’ Memorial is based on the notion of four concentric circles, which depicts the journey of a soldier from coming into being, culminating in his martyrdom. The flame of the Amar Chakra symbolizes the immortality of the martyred soldier. The second circle, Veerta Chakra, depicts the courage and bravery of our soldiers. It is a gallery whose walls are inscribed with soldiers’ tales of valour. This is followed by the Tyag Chakra. This circle stands for the sacrifice of our soldiers.

This bears the names of soldiers who made the supreme sacrifice, in letters of gold. Following that is the Rakshak Chakra which depicts the spirit of security. This circle houses a row of dense trees. These trees represent soldiers and send a reassuring message to the country’s citizens that our soldiers vigilantly guard borders round the clock and that they, the citizens are safe. If you take a holistic view, the National Soldiers’ Memorial is sure to turn out to be a sacred site, where people will throng, to get information on our great martyrs, to express their gratitude, to conduct further research on them. This place stands testimony to a series of sacrifices of men who laid down their lives for the sake of their country, so that we could live, so that the country could be safe & secure, paving the way for development. One falls short of words in assessing the enormous contribution of our Armed Forces, Police and Para Military Forces in the strides of progress achieved by the country.

In the month of October last year, I was blessed with the opportunity to dedicate the National Police Memorial to the nation. That too echoed the same sentiment, and we believe that we should be ever grateful to those policemen & police women, who relentlessly ensure our safety & security. I do hope that you will pay a visit to the National Soldiers’ Memorial and the National Police Memorial. Whenever you are there, do capture images and share them on social media so that others get inspired to come & visit this sacred site with eagerness.

My dear countrymen, for ‘Mann Ki Baat’, I keep getting thousands of letters and comments from your side, on various platforms. Once while I was going through your comments, I came across an interesting point by Atish Mukhopadhyay ji. He has written that on the 3rd of March, 1900, the British arrested Birsa Munda, when he was just 25 years old. Coincidentally, the 3rd of March is also the birth anniversary of Jamsetji Tata. He further states that despite both personalities hailing from diverse family backgrounds, they enriched the legacy and the history of Jharkhand. Paying tributes to Birsa Munda and Jamsetji Tata is, in a way, salutation to the glorious legacy and history of Jharkhand.

These two distinguished personalities brought glory & honour not just to Jharkhand, but the entire country. The country is indeed grateful for their contribution. Today, if an inspiring personality is required for ably guiding our youth, it certainly is that of Bhagwan Birsa Munda. The British tree treacherously arrested him when he was asleep, in a covert manner. Do you know why they had to resort to such a cowardly operation? Because even the British who raised a mighty empire used to be terrified of him. Bhagwan Birsa Munda took on the might of the guns & cannons of the British, using traditional bows and arrows, to shake them apart. The fact is, when people are blessed with exemplary leadership, the might of arms pales in comparison to the collective will power of the people. Bhagwan Birsa Munda not only waged a struggle against the British for political freedom; he also actively fought for the social & economic rights of the tribal folk. And he accomplished all this in his rather short life.

He let sunshine peep into the darkened lives of the deprived and the oppressed. Bhagwan Birsa Munda sacrificed his life at the tender age of twenty five. Illustrious sons of Mother India, such as Birsa Munda have come into being in each & every part of the country. There must’ve been hardly any part of India, which did not produce someone who contributed in the long freedom struggle, that spanned centuries. But it’s a misfortune that these tales of valour and sacrifice did not reach the new generations. If the valourous Bhagwan Birsa Munda made us aware of our existence & identity, far-sighted Jamsetji Tata created great institutions for the country. Jamsetji Tata was a true visionary, who not only foresaw India’s future, but also duly laid strong foundations. He knew very well that making India a hub of science, technology and industry was imperative for her future. It was his vision that culminated in the establishment of the Tata Institute of Science, which we know as Indian Institute of Science today. Not just that, he also established world renowned institutions and industries such as Tata Steel. On a voyage to America, Jamsetji Tata met Swami Vivekananda on the ship, and an important topic of their discussion was the outreach & spread of Science & Technology in India. It is said… this very discussion led to the founding of the Indian Institute of Science.

My dear countrymen, our former Prime Minister Morarji Desai was born on the 29th of February. All of you know that this day comes just once in four years. A simple, peace loving personality, Morarji bhai was one of the most disciplined leaders. In Independent India, the record of presenting the budget the maximum number of times is held by Morarji bhai Desai. Morarji Desai steered the course of the country through some difficult times, when the very democratic fabric of the country was under a threat. To save democracy, Morarji Desai flung himself in the movement against imposition of Emergency. For this, he had to pay a heavy price in his old age. The government of that time arrested and incarcerated him. But when the Janata Party won the general elections in 1977, he became the Prime Minister of the country. During his tenure, the 44th constitutional amendment was introduced. This was important because the 42nd amendment which was brought during the emergency, curtailed the powers of the Supreme Court and implemented provisions which stood to violate our democratic values, was struck down. The 44th amendment, made it mandatory that the proceedings of Parliament and Legislative Assemblies were made public through the newspapers. This amendment, restored certain powers of Supreme Court and declared that the fundamental rights granted under Article 20 and 21 of the Constitution could not be abrogated during the Emergency.

For the first time constitutional safeguards guaranteed that the President could only announce the emergency upon the written recommendation of the Cabinet, and that the period of emergency could not be extended more than six months at any stretch of time. In this way, Morarji Bhai ensured that the way democracy was assassinated in 1975 by imposition of emergency, could never be repeated again in the future. The upcoming generations of our nation will always remember his priceless contribution in maintaining the sanctity of Indian democracy. Once again I pay my homage to a great leader like him.

My beloved countrymen, this year too, there was a great buzz about the Padma award. Today as we head towards a new India, in which we want to honour those who are doing their work at the grass-root level without any care for a reward. They, by their diligence, are powering positive changes in the lives of others in myriad ways. In reality they are true ‘Karmyogis,’ who are selflessly engaged in public service, social service and, above all, in the service to the nation. You must have been a witness yourself to the curiosity in the air when the Padma awards are announced, and people are inquisitive about the awardees. In a way, I consider this to be a huge pat on the back because these are people who are not on the front page of a Magazine or Newspaper or on our TV screens. They are far removed from the world of glitter and glare, and are people who do not care about name or fame but simply believe in toiling at the proletarian level.

They believe in living in the manner as preached by the shloka of Srimadbhagvad Gita 'Yoga: Karmasu Kaushalam', or excellence in action is yoga. I would like to tell you about some of these people. You must have heard about Odisha's Daitari Nayak, who is not nicknamed the 'Canal Man of Odisha' for nothing, Daitari Nayak chiselled through the mountain literally with his hands and carved a three kilometers long canal in his village, and put to rest forever the problem of irrigation and water by the sheer dint of his labour. Take the case of Abdul Ghafoor Khatri of Gujarat, who has done an amazing job of reviving the traditional Rogan painting form of Kutch. He is doing a great job of extending this rare painting art form to the present generation. I had gifted a Rogan painting titled 'Tree of Life' done by Abdul Gafoor, to the former President of USA, Mr. Barack Obama.

Among the recipients of the Padma award, Shabbir Sayyed of Marathwada is known as the servant of Gau-Mata. The manner he has spent his entire life in the service of Gau-mata, is unique in itself. Madurai Chinna Pillai is the same person who at first tried to empower the downtrodden and the exploited through the Kalanjiyam movement in Tamil Nadu and initiated community based micro financing. America's Tao Porchon-Lynch will leave you astounded, Lynch has become a living institution of yoga today. Even at the age of 100, she is training yoga to people from all over the world and till now has trained 1500 as yoga teachers. Jamuna Tudu, famous nicknamed 'Lady Tarzan' in Jharkhand, most valiantly took on the Timber Mafia and Naxalites, and not only saved the 50 hectares of forest but also inspired ten thousand women to unite and protect the trees and wildlife. It is a tribute to Jamuna ji's diligence that today, on the birth of every child, villagers plant 18 trees. Also, 10 trees are planted on the marriage of a girl in the village.

The story of Muktaben Pankajkumar Dagali of Gujarat will fill you with inspiration despite being a divyang herself, it is difficult to find an example than what Muktaben did for the upliftment of divyang women by establishing the institution named Chakshu Mahila Sevakunj, through the medium of which she has been engaged in a virtuous endeavour to make visually challenged children self-reliant. The story of ‘Kisan Chachi’, i.e. ‘Farmer Aunty’ of Muzaffarpur in Bihar, or Rajkumari Devi is very inspiring. She has established a precedent in the direction of women empowerment and farming. Rajkumari Devi added 300 women of her area to a 'Self Help Group' and motivated the entire lot become financially self-reliant. She not only trained the women of the village in pursuing other gainful means of employment, but most importantly she integrated technology with agriculture and my dear countrymen, it has perhaps happened for the first time, that in the roll of Padma awards bestowed this year, 12 farmers have been the recipients. Generally, very few people associated with the agricultural world or those very few who can be labeled as real farmers have ever found their name in the list of Padmashree awards. This in itself presents the live and vibrant image of a changing India.

My dear countrymen, today I wish to narrate a heart rending experience with you which I’ve been wanting to do past few days. At present, whenever I’m touring, it is my sincere effort to meet people beneficiaries of ‘PMJAY’ scheme under Ayushman Bharat’s umbrella. ‘PMJAY’ means to some of the beneficiaries, like the single mother whose unable to set her small children treated due to lack of money or the head of the family who was sustaining his family by the sweat of his brow and met with an accident and was unable to work, he too has benefitted due to this scheme, regained his health and is virtually living a new life!

Brothers and Sisters, about 12 lakh impoverished families have benefitted from this scheme over a period of last five months. I have found that it brings about a transformation in the life of the have-nots. If you know a poor person who is unable to procure treatment due to lack of money, do inform him about this scheme. In fact this scheme is meant for the benefit of such underprivileged people.

My dear countrymen, exam time in schools throughout the nation is soon going to dawn upon us. In the next few weeks various education boards across the country will initiate the process for the board examinations of the tenth and twelfth standards. My best wishes to all the students who’re going to appear for their examinations, their parents and all the teachers as well.

A few weeks ago, an immense event entitled 'Pariksha Pe Charcha' was organised in Delhi in the format of a Town Hall programme. In this Town Hall programme, I had the opportunity to talk with crores of students from India and abroad, and also with their parents and teachers; a possibility through the aegis of technology. One of the focal points of 'Pariksha Pe Charcha' was that there were lively interactions on various topics related with the entire process of examinations. There are many such aspects which emerged out of these discussions which are definitely going to be beneficial for the students. All the students, their teachers and parents can watch the recording of this entire event on YouTube, and I take this opportunity to wish all the best to all my ’exam warriors’, for their upcoming examinations.

My dear countrymen, no mention of India can be complete without citing its festivals. It is just not possible that a day passes without any significance associated with it, or does not herald a festival! Our culture has a continuum spread over many millennia and it is a part of our heritage. In a few days from now, Mahashivrartri will be celebrated, and that too on a Monday, and when a Shivratri falls on a Monday, it becomes all that special in our heart of our hearts! I extend felicitations on this pious occasion of Mahashivratri to you all.

My dear countrymen, some days ago I went to Kashi and there I got a chance to spend time with my divyang brothers and sisters. Many topics were discussed in their company and their confidence was really striking – it was inspiring. During the conversation with one of them, a visually challenged young man, and he mentioned that he happened to be a stage artist, and specialized in mimicry during entertainment programs, so just like that I asked him as to who all he could imitate! And he told me that he could mimic the Prime Minister. So I requested a demonstration and a pleasant surprise was in store for me. He mimicked the very exact way I converse with you during ‘Mann Ki Baat’. I was very happy to hear that people not only listen to ‘Mann KI Baat’ but also remember it on many occasions. I was really impressed with the prowess of that divyang young man.

My dear countrymen, connecting with all of you, courtesy the ‘Mann Ki Baat’ program has been a really wonderful experience for me. Through radio I connect every month with millions of families. Many times while conversing with you, reading your letters or listening to your thoughts sent on the phone, I feel that you have adopted me as part of your family. This has been a very sublime experience for me.

Friends, elections are the biggest celebration of democracy. In the next two months, we will be busy in the hurly-burly of the general elections. I myself will also be a candidate during this election. In maintaining respect for healthy democratic traditions, the next episode of ‘Mann Ki Baat’ will be broadcast on the last Sunday of the month of May. This means I shall take up our thoughts and ideas accumulated over the three months of March, April & entire May after the Elections, with confidence anew. With the power of your blessings, once again I shall begin this series of conversations through ‘Mann Ki Baat’… and shall keep doing ‘Mann Ki Baat’ with you for years. Once again, I thank all of you from the core of my heart.

My Dear Countrymen,

Namaskar On the 21st of this month, our Country received very sad news. Dr. Shri Shri Shri ShivaKumar Swamiji of District Tumukur, Karnataka was no more. ShivaKumar Swamiji dedicated his entire life to Social Service. Lord Basaveshwar has taught us, “Kayakave Kailas”” meaning discahrging one’s duties with due dilligence and persevereance is akin to being in the abode of Lord Shiva ie Kailasha Dham. ShivaKumar Swamiji was a true follower of this tenet ... during his life spanning a hundred and eleven years, he strived tirelessly towards the social, educational and economic upliftment of thousands of people . He was renowned to be a masterly scholar of languages such as English, Sanskrit and Kannada. He was a social reformer. He dedicated his life in ensuring that food, shelter, education and spiritual knowledge reached out to people. The welfare of farmers was a priority in his life. The Siddhganga Mutt regularily used to organise cattle and agricultural fairs. I have had the fortunate opportunity to be blessed by Swamiji, many a time. In the year 2007 on the occasion of the Centenary celebration of Sri Sri Sri Shivakumar Swamiji our former President Dr. APJ Abdul Kalam had paid a visit to Tumukur. On this occasion Kalam Saheb had recited a poem dedicated to revered Swamiji.

I quote him:
“O my Fellow Citizens – In giving, you receive happiness,
In Body and Soul- You have everything to give,
If you have knowledge – share it,
If you have resources – share them with the needy,
You, your mind and heart.
To remove the pain and suffering, and cheer the sad hearts.
In giving, you receive happiness Almighty will bless, all your actions”

Dr. Kalam Saheb’s poem potrays the life of Shri Shri Shri Shivakumar Swamiji and the mission of the Siddhganga Mutt beautifully. Once again, I pay tribute to this great man.

My Dear Countrymen,

On the 26th of January, 1950, our Constitution came in to being; our Country was proclaimed a Republic. Yesterday, we celebrated Republic Day with pride and fervour. But today I want to speak to you on a totally different aspect. Our Country possesses a very important institution; besides being an integral part of our democracy, it is even older than our Republic – I am referring to our Election Commission. The 25th of January was the Formation Day of the Election Commission, which is celebrated now as the National Voters’ Day. The scale at which elections are held in India is a matter of great awe for the World. It is natural for every Citizen to feel proud of the Election Commission of its meticulous organising abilities. Our Country leaves, no stone unturned to ensure that every citizen of India who is a registered voter, rightfully avails of the opportunity to cast his vote.

Whereas we hear of a polling station at 15,000 feet above mean sea level in Himachal Pradesh we also learn about the same being organised in remote islands of the Andaman Nicobar archipelago. And you must have heard about Gujarat ... in a remote place in Gir forest, there is a polling booth for a sole voter. Just imagine ... for that one and only voter! These facts are bound to instil a sense of pride, of the commitment of the Election Commission. Caring for that lone voter, for ensuring that he or she enjoys full opportunity to exercise the right to vote, personnel of Election Commission travel to distant remote places to make necessary arrangements for the voting. This is the beauty of our democracy.

I appreciate the Election Commission for relentlessly striving to ensure the strengthening of our democracy. I hold in high esteem, the Election Commissions of all states, security personnel and other staff members who contribute in ensuring strict adherence to free and fair polling.

This year, our Country will undergo Lok Sabha elections. The first time ever, young persons born in the 21st Century will exercise their Right to Vote in the Lok Sabha Elections. They face the opportunity to shoulder responsibilities pertaining to the Country. They have embarked upon the journey of being partners in Nation building. The time has come for a confluence of individual dreams and the Nation’s dream. I urge the young generation to register themselves as voters, if they are eligible. All of us must realise that being a voter, earning the right to vote is an important rite of passage in one’s life; it’s one of its achievements. Simultaneously, the sentiment that voting is our sacred duty, should grow within us naturally. For any reason, if one is not able to vote, it should pain one. One should be saddened to witness any wrong taking place in the country.

“I had not cast my vote ... that day I did not go and vote ... and as a result, my Country has borne the brunt “. We have to realise the importance of this responsibility of ours. This must be our leaning; this should be our disposition. This inclination should be ingrained within us like a sanskaar. I urge eminent people of the country to come forward and jointly contribute in campaigning for spreading awareness on voter registration and casting one’s vote on the day of polling. I sincerely hope that large numbers of eligible young people will get themselves registered as voters, thus forging a partnership in the quest to further strengthen our democracy.

My Dear Countrymen,

This great land, India, has given birth to innumerable great men, men whose deeds for the sake for humanity have been extraordinary, truly unforgettable. Our country is ‘Bahuratna vasundhara’ ... the land of myriad gems. One among them was Netaji Subash Chandra Bose. On the 23rd of January, the country celebrated the birth anniversary of Netaji in an uncommon, special manner. On this occasion I was fortunate to get an opportunity to inaugurate a museum dedicated to heroes who fought in India’s freedom struggle. You may be aware of the fact that inside Red Fort, many chambers and structures lay locked & unused for several decades after Independence. Those very chambers have now been turned into exquisite museums. A museum dedicated to Netaji Subhash Chandra Bose and the Indian National Army; Yaad-e-Jalian, reminiscences of Jalianwala Bagh and 1857 – India’s first war of Independence constitute the premises of ‘Kranti Mandir’, that has been dedicated to the nation. Every inch, every brick of these museums is redolent with the fragrance of our glorious history. Tales of valour of the heroes of our freedom struggle emanating from every nook & corner of these museums inspire us to delve deeper into our history. This was the very site where three heroic sons of Mother India – Col. Prem Sehgal, Col. Gurbaksh Singh Dhillon and Major General Shahnawaz Khan had to face a trial under British Rule.

On my visit to Kranti Mandir, Red Fort, as I was reflecting on memories of Netaji, his family members gifted me a special cap. There was a time when Netaji used to wear it. I dedicated that cap to the museum itself, for visitors to see and be inspired with the spirit of patriotism. The fact is, stories of the valour and patriotism of our heroes should be told and re-told to our newer generations in ways more than one. Just a month ago, on the 30th of December, I had gone to Andaman & Nicobar islands. At an event, our tricolour was unfurled at the very site where Netaji Subhash Bose had unfurled it exactly 75 years ago. In a similar manner, when the tricolour was hoisted at the Red Fort in October 2018, it surprised everyone, since conventionally, this is done on the 15th of August. The occasion was the completion of 75 years of the formation of the Azad Hind Government. Subhash Babu will always be remembered as a brave soldier and adept organiser; a valiant fighter who played a significant role in our Freedom Struggle. Through his clarion calls ‘Dilli Chalo’, ‘Tum mujhe Khoon do, main tumhe azadi doonga’, Netaji secured a special place in every Indian’s heart. That files associated with Netaji be declassified has been a long standing demand for years. And I am happy that we could manage to do the same. I remember the day when Netaji’s family paid a visit to the Prime Minister’s residence. We dwelt at length on myriad facets of Netaji Subhash Bose, offering him tributes.

It gladdens me to see many places associated with illustrious sons of India being developed in Delhi. Be it 26, Alipur Road, associated with Babasaheb Ambedkar, or the Sardar Patel museum or the Kranti Mandir! Whenever you come to Delhi, you must pay a visit to these places.

My dear countrymen, today as we refer to Netaji Subhash Chandra Bose, that too in ‘Mann Ki Baat’, I would like to share with you an incident from Netaji’s life. I have always considered Radio as an effective means of connecting with people. Similarly, Netaji shared a deep bond with the medium of Radio and he chose this very medium to converse with countrymen.

In 1942, Subhash Babu established Azad Hind Radio and through it he used to communicate with soldiers of the Indian National Army and other countrymen. Subhash Babu had a distinct style of opening a broadcast. In the opening he would begin with, “This is Subhash Chandra Bose speaking to you over the Azad Hind Radio...”. These words instantly stirred up listeners with a rush of a new energy, a new fervour.

I am told this radio station also used to broadcast weekly news bulletins in English, Hindi, Tamil, Bangla, Marathi, Punjabi, Pashto & Urdu languages. In managing the affairs of this radio station, a resident of Gujarat M.R. Vyas ji played a vital role. Programmes broadcast over Azad Hind Radio were very popular amongst the populace. Their programmes were a major source of inspiration & strength to our freedom fighters.

In this very Kranti Mandir, a visual arts museum has been established. India’s art & culture has been portrayed here in a very attractive way. The museum has 4 historical exhibitions which display more than 450 paintings and artworks which are of three centuries vintage. Exquisite works of great artists such as Amrita Shergill, Raja Ravi Verma, Avanindranath Tagore, Gaganendranath Tagore, Nandalal Bose, Jamini Roy, Sailoz Mukherjee have been exhibited. And I also specially request you to visit the place and see for yourself the works of Gurudev Rabindranath Tagore ji.

Now you must be thinking that we are discussing art and here I’m talking about seeing Gurudev Tagore's excellent works of art. You have probably known Gurudev Rabindranath Tagore till date as a writer and a musician. But I would like to tell you that Gurudev was also a painter. He had painted upon many themes. He did paintings of many animals and birds, he also painted many landscapes, and not only that he also tried to depict many human characters by etching them on canvas. And the most unique aspect was that Gurudev Tagore did not ascribe any name to most of his works. He believed that the person seeing his painting should comprehend the painting in totality, from his own perspective, understand the message imparted by him in the particularpainting. His paintings have been on display in European countries, in Russia and in America. I hope you will go and see his paintings in the ‘Kranti Mandir.’

My dear countrymen, India is a land of saints. Our saints have conveyed the message of goodwill, equality and social empowerment through their thoughts and deeds. One such Saint was - Sant Ravidas. On 19th February we will observe Ravidas Jayanti. The couplets or ‘dohas’ of Sant Ravidas ji are very well-known. Sant Ravidas used to convey a profound message through the few lines of his couplet or ‘doha.’ He had said

“जाति-जाति में जाति है,
जो केतन के पात,
रैदास मनुष ना जुड़ सके
जब तक जाति न जात”

Which would translate something like this that if you were to peel the stem of the banana tree, there appear leaves underneath which form the psuedostem, one can go peeling the leaves forming the stem till there isn’t any tree left at all ! Similarly man has been divided into castes and the human in him has disappeared. Sant Ravidas proposed that if God was present in every human being, then it was not fair to categorize him on the basis of caste, creed and other sociological demarcations.

Guru Ravidas ji was born in the holy city of Varanasi. Sant Ravidas ji tried to explain the importance of labour and the worker throughout his life via his messages. It would not be wrong to say that he has illustrated to the entire world the real meaning of dignity of labour. He would say -

“मन चंगा तो कठौती में गंगा”

That is, if your heart is pure, then the Absolute master resides within your heart. Sant Ravidas ji has influenced people cutting across every segment and class of the social milieu whether it was the Maharana of Chittor or his Queen or Meerabai, everyone was his follower were followers. I once again bow in reverence to Sant Ravidas ji.

My dear countrymen, Kiran Sidar has written on MyGov that I should highlight the aspects of India's space program and its future. He also wants me to request the students to take interest in the space programs and to think out of the box and inspire them to go beyond the frontiers of the sky- Kiran ji, I appreciate your thoughts and especially the message being imparted to our children.

A few days ago, I was in Ahmedabad, where I got the privilege of unveiling the statue of Dr. Vikram Sarabhai. Dr. Vikram Sarabhai has had an important role in India's space program. Our space program has been possible due to innumerable young scientists of the country. We take pride in the fact that the satellites developed by our students and Sounding Rockets have reached space. On 24th January 'KALAM SAT' fashioned by our students had been launched. The Sounding Rockets made by Odisha university students have also created many records. The number of successful space missions attempted since the country's independence till 2014 have been equal to those successfully completed in the past four years. We have also created a world record for launching 104 satellites simultaneously from the same spacecraft. We will soon register India’s presence on the moon through the Chandrayaan-2 campaign.

Our country is also using Space Technology in devices employed in saving assets and life. Whether it is cyclone, or rail and road safety, all of these safety measures are being augmented by Space Technology. Among our fishermen, NAVIC devices are being distributed, which contribute in their economic development as well as ensure their safety. We are using Space Technology to improve delivery and accountability of government services. "Housing for all" or the "House for everyone" scheme involves geo-tagging of about 40 lakh homes spread over 23 states. Along with this scheme, about thirty and a half million properties under MNREGA have also been tagged. Today our satellites are a symbol of the country's growing might. It has contributed a great deal in fostering better relations with many countries of the world. South Asia Satellites has been a unique initiative, which has also gifted hues of development to our neighbouring Allies. Through its highly competitive launch services, India today not only propels satellites of developing countries but also those of developed nations. The sky and stars have always enthralled children. Our Space Program provides an impetus to the children to think big and reach across those boundaries, which were considered impossible till today. It is a vision to inspire the children to discover new stars, while gazing at them!

My dear countrymen, I always say, those who play, also bloom and this time, many young players making their debut have bloomed in ‘Khelo-India’. In January about 6,000 players participated in 18 disciplines in the Khelo India Youth Games held in Pune. Only when the local ecosystem of our sports will be strong i.e. only when our base will be strong, then only our youth will be able to perform their best in the country and across the world. When the player performs his best at the local level,only then, he also shines globally. This time in 'Khelo India', participants from every state have performed well at their individual level. The life of many a medal winner is also immensely inspiring.

I was reading that young Akash Gorkha who won a silver medal in boxing had his father, Ramesh Ji working as a watchman in a complex in Pune. They live in a parking shed with their family. The captain of Maharashtra Under-21 Women's Kabaddi team, Sonali Helvi is from Satara. She lost her father at a very young age, and her brother and mother encouraged the talent and skills of Sonali.

It is often seen that girls are not encouraged much to participate in sports such as Kabaddi. In spite of the hurdles, Sonali not only chose Kabaddi but excelled in this discipline. 10-year-old Abhinav Shaw hailing from Asansol is the youngest gold medallist in the Khelo India Games. A farmer's daughter, Akshaya Basavani Kamat, from Karnataka won a gold medal in weightlifting. She credited her victory to her father, a farmer in Belgaum. When we talk about the creation of a New India, then determination exhibited by our youth is the veritable example of what is New India! These inspiring stories from the annals of ‘Khelo India,’ are ample proof , that the building of New India does not only involve contribution from the denizens of big cities but also from the youth, children, young sports talents, hailing from small cities, towns and villages.

My dear countrymen, you must have heard about many a prestigious beauty contest. But have you heard about the ‘Shining Toilet’ contest? Over the past month, more than 50 lakh toilets have participated in this unique contest. The name of this unique contest is "Clean beautiful Toilet". People are making their toilets clean and colourful, by having them painted and other rennovations, you will find lots of photos of such toilets participating in the "Clean beautiful Toilet" contest spread from Kanya Kumari to Kutchh till Kamrup on social media. I appeal to all the Sarpanchs and village heads to take a lead in this campaign in their respective Panchayats. And do share your "clean beautiful toilet" photos with me on #MylzzatGhar on social media.

Friends together, on October 2, 2014, we had embarked on a memorable journey together to clean our country and to get rid of open defecation. Due to the unequivocal support from the people of India, today India is moving towards liberation from defecation in the open much prior to October 2, 2019, so that we may pay our homage to Bapu on his 150th birth anniversary.

In this memorable journey of clean India, listeners have also contributed a lot to the ‘Mann Ki Baat' forum and that is why I’m happy to share the fact that more than five lakh fifty thousand villages and 600 districts have declared themselves free of open defecation and sanitation coverage has crossed 98% limit in rural India whereas latrines have been provided to nearly nine crore households.

My younger friends, the days of examinations are approaching . Anshul Sharma, resident of Himachal Pradesh has written on MyGov that I should talk about examinations and Exam Warriors. Anshul ji, I thank you for raising this issue. Yes, for many families, the first part of the year is Exam Season. Students, their parents and teachers, all are engaged in tasks related to examinations.

I wish all the students, their parents and teachers all the best. I would have liked to discuss this topic at length in ‘Mann Ki Baat’ of today, but you will be happy to know that just after a gap of two days ,on January 29, at 11 am, in the 'Pariksha Pe Charcha' program, I am going to interact with students from all over the country, and this time, along with the students, their parents and teachers are also going to be part of this program.And this time, students from other countries will also participate. In this 'Pariksha Pe Charcha' program, I will touch upon a lot of things related to all the facets of examinations with my young friends, especially on the topic of stress free exams. I had urged people to send me thir inputs and ideas with regard to this programme; and I am very happy that a large number of people are sharing their thoughts on MyGov. Some of these ideas and suggestions I will definitely put in front of you during the Town Hall program. You must also try to become a part of this program ...... and through social media and Namo App, you can also see its live telecast.

My dear countrymen 30th January is the death anniversary of revered Bapu. At 11am the whole country pays homage to the martyrs. Wherever we are, we must pay two minutes tribute to our martyrs. Remember our revered Bapu and take a vow to fulfill the dreams of Pujya Bapu, to build a new India, and to fulfill our duties as a citizen – let us move forward with this resolution. Let us ensure this journey of 2019 remains successful. Many many felicitations and thanks to all of you.

My Dear countrymen, Namaskar. The year 2018 is about to conclude. We shall soon enter 2019. At such a juncture, it is natural to reflect on the year gone by; it is equally so, to hear about resolutions for the year being ushered in. Whether it be the life of an individual, the life of a society at large or the life of a Nation collectively, everybody has to look back & ponder; at the same time one has to try & look forward to the best extent possible. Only then can the gains of experience be availed of, only then can one’s self-confidence renew further. What exactly should we do in order to ensure a change in our lives, simultaneously contributing our bit in taking our country & society forward? Many good wishes to all of you for the year 2019. You must have wondered how to keep 2018 etched in your memory! It is important to bear in mind HOW India as a country, as a collective entity powered by the might of a hundred & thirty crore people remembers the year 2018; something that swells our hearts with pride.

The year 2018 saw the launching of the world’s biggest health insurance scheme ‘Ayushman Bharat’. Electricity reached each & every village of the country this year. Noted world institutions have accepted that the country has taken strides in the area of poverty alleviation at a record pace. On account of the unwavering resolve of our countrymen, swachchata, sanitation coverage is rapidly advancing towards crossing the 95% mark.

After Independence, for the first time ever, the tricolor was hoisted at Red Fort on the 75th anniversary of the formation of the Azad Hind Government. In honour of SardarVallabhbhai Patel who bonded the entire country around a common thread of unity, India witnessed the coming up of the tallest statue in the world, ‘Statue of Unity’. The country secured a place of pride & glory in the entire world. The highest United Nations Environment Award ‘Champions of the Earth’ was conferred upon India. The world duly took notice of India’s efforts in the areas of Solar Energy & Climate Change. The first General Assembly of the International Solar Alliance was held in India. It is due to our collective efforts that our country has seen unprecedented improvement in the ‘Ease of doing business’ rankings. The country’s self defence mechanism got further reinforced. It was during this very year that our country has successfully accomplished the Nuclear Triad, which means we are now armed with nuclear capabilities-in water, on land and in the sky as well. Daughters of the country have done her proud by circumnavigating the globe through the NavikaSagarParikrama. India’s first inland waterway was launched in Varanasi. This has laid the foundation of a new revolution in the waterways sector.

The longest rail-road bridge, Bogibeel Bridge was dedicated to the Nation- Sikkim’s first & India’s hundredth airport, Pakyong commenced operations. India scripted a thumping win in the under- 19 Cricket World Cup and the Blind Cricket World Cup. This time, India clinched a large number of medals in the Asian Games. India also performed very well in the Para Asian Games too. By the way, if I continue enumerating examples of the Purusharth, the character & the mettle of Indians, or those of our collective endeavour, this episode of Mann Ki Baat will go on and on, perhaps to the point when 2019 makes an entry! And all this has been possible due to the relentless efforts of a 130 crore countrymen. I sincerely hope that India’s journey on the path of advancement & progress continues through 2019 too. Taking her to newer heights with her inner strengths.

My dear countrymen, this December we had to bear the loss of some extraordinary, exemplary countrymen. On the 19th of December, Dr. Jayachandran passed away in Chennai. People fondly called him ‘MakkalMaaruthuvar’ since he had a special place in their hearts. Dr. Jayachandran was known for his efforts of making the most economical treatment possible available to the poor. People tell us that he would be ever ready & eager, when it came to treatment of patients. In the case of elderly patients, he would even bear the cost of their travelling to and fro. On the betterindia.com website, I have read about many of his endeavours that serve as an inspiration to society.

On similar lines, on the 25th of December, I learnt of the loss of SulagittiNarsamma in Karnataka. SulagittiNarsamma was a midwife, aiding pregnant women during childbirth. In Karnataka, especially in far-off, remote places, thousands of women availed of her services. In the beginning of this year, she was honoured with a Padma Shri. There are many exemplary personalities such as Dr. Jaya Chandran and SulagittiNarsamma, who dedicated their lives to the welfare of all in society. Since we are referring to healthcare, I would like to mention the social endeavour of doctors in Bijnor, Uttar Pradesh. Recently, I was told by some of our party workers that a few young doctors in the town set up camps offering free treatment for the underprivileged. Every month, the Heart Lungs Critical Centre there organizes such camps, where free diagnosis and treatment for a host of ailments is done. Every month, hundreds of poor patients are benefitting from these camps. The dedication of these doctor friends engaged in selfless service is truly worthy of praise. Today, I’m saying it with pride that it was collective efforts that made the ‘Swachch Bharat Mission’ a successful campaign. I was told that a few days ago, in Jabalpur, Madhya Pradesh, over three lakh people came together to work for the sanitation campaign.

In this ‘Mahayagya’, grand undertaking, the Municipal Corporation, voluntary bodies, School- College students, the people of Jabalpur; in fact everyone participated with enthusiasm & Zest. I just referred to the betterindia.com, where I got to read about Dr. Jaya Chandran. Whenever I get the opportunity, I visit the better India website and try to know more about such shining, inspiring deeds. I am glad to observe that these days, there are many websites apprising us of inspiring life- stories of such remarkable gems. Just as thepoitiveindia.com is doing great work in spreading positivity and infusing more sensitivity into society. Similarly, success stories of young innovators & entrepreneurs are women beautifully on yourstory.com. In the same way, you can easily learn the Sanskrit language sitting at home through samskritabharati.in. Can we join hands in one endeavour?.. Let us share such websites amongst ourselves. Let’s come together to make positivity viral.

I do believe that by doing so more and more people will get to know about our heroes who brought a change in society. Spreading negativity is fairly easy. But some really good work is being done around us, in our society. And all this has been possible through the collective efforts of a 130 crore countrymen.

Sports has its own significance in every society. When a game is being played, the spectators too experience a rush of energy in their beings. We observe name, fame and laurels when it comes to sportspersons. But, at times, in the background, there exist many things that are much higher, much greater than the world of sports. Let me tell you about one of our daughters from Kashmir who won a gold medal in a Karate Championship in Korea. Hanaya is 12 years old and lives in Anantnag, Kashmir. Hanaya trained hard in Karate with perseverance & fervor, studied its nuances and proved herself. On behalf of all countrymen, I wish her a bright future. Best wishes and blessings to Hanaya. Similarly, the media discussed extensively about the 16 year old Rajani. You too must have read it. Rajani has won a gold medal at the Junior Women’s Boxing Championship. The moment Rajani won the medal she rushed to a nearby milk stall & drank a glass of milk. After that, she wrapped a cloth around the medal & kept it in a bag. You must be wondering why Rajani did that ! She did it in honour of her father Jasmer Singh ji who sells lassi, at a stall in Panipat. According to Rajani, her father has sacrificed a lot, undergone hardships to help her reach where she is. Early every morning, Jasmer Singh used to leave for work before Rajani and her siblings woke up. When Rajani approached her father, expressing her wish to learn boxing, he encouraged her, arranging for whatever possible resources that he could. Rajani had to start her training in boxing with old gloves, since those days, the family was not too well, financially. Despite so many hurdles, Rajani did not lose heart & went ahead with her training in boxing. She has won a medal in Serbia too.

My best wishes and blessings to Rajani. I also congratulate her parents Jasmer Singh ji and Usha Rani Ji for supporting & encouraging Rajani. This very month, 20 year old Vedangi Kulkarni from Pune became the fastest Asian to traverse the globe riding a bicycle. She rode for 159 days, covering around 300 kilometres every day. Just imagine… 300 kms of cycling every day ! Her passion for cycling is indeed commendable. Don’t news of such achievements, such accomplishments inspire us? Especially my young friends, when we hear about such feats, we derive inspiration to touch heights despite obstacles.

If your resolve is strong, if your fervor, your enthusiasm is without bounds, all your hurdles halt in their tracks. Hardships can never turn into obstacles. When we come to know of such examples, we too feel inspired every moment of our life.

My dear countrymen, the month of January ushers in many festivals filled with hope & joy- such as Lohri, Pongal, MakrSankranti, Uttarayan, MaghBihu, Maaghi; on the occasion of these festivities, the length & breadth of India will be replete… with the verve of traditional dances at places, the embers of Lohri symbolizing the joy of a bountiful harvest at others. Somewhere the skies dotted with colourful flying kites, elsewhere the funfilled air of a mela or carnival. The spirit of Sports & games will come to the fore… and at places, people will joyfully feed each other til&gur… sesame &jaggery… people will be heard exchanging the greeting phrase ‘Tilgurghyaaanigorgor bola’!

All these festivals may carry different names but the underlying or inherent feeling of celebrating them is singular - these are harvest festivals and somewhere or the other are connected with crops and farming, connected with the farmer, with the village and with our barns. It is during this period that the sun enters Uttarayan due to Northward movement of the earth on the celestial sphere and enters the Makardasha. It is during this period that days begin to lengthen and the winter harvesting of our crops begins. Best wishes to our food providers, the farming brothers and sisters.

Our festivals are replete with fragrance of the essence of Unity in Diversity and the spirit of One India Great India. We can witness how closely our festivals are interlinked with nature. In Indian culture society and nature are indistinguishable, in our culture the person and his environment are considered in totality. A great example of the interconnection between us and Nature is the calendar based on our festivals. It comprises festivals all around the year as well as the movements of the celestial bodies. This traditional calendar depicts our bonding with natural and astronomical events. The lunar and solar Calendars based on the movement of earth with respect to moon and sun decide the occurrence and dates of our festivals. It is also dependant on the fact which calendar you follow. In many regions the position of the planetary constellations determines the occurrence and celebration of festivals. GudiPadva, Chettichand, Ugadi and others are all celebrated according to the lunar Calendar, whereas Tamil PutanduVishnu, Baisakh, Baisakhi, PoilaBoisakh, Bihu are all celebrated in accordance with solar calendar.

The sagacity of conserving rivers and water is inherently reflected in many of our festivals. Chhath festival is associated with the worship of the sun, rivers and ponds. Millions of people take a dip in the holy rivers on theoccasion of MakarSankranti. Our festivals, impart to us many social values. On the one hand, where they have mythological significance, on the other, every festival quite easily in itself teaches the important lesson of life - the value of staying together, imbued with a feeling of brotherhood. I wish all of you a great year 2019 and do hope that you all to enjoy the oncoming festive season. Doo share the photographs taken on these festivals with one another so that everyone can witness the diversity of India and the beauty of Indian culture.

My dear countrymen, there is an abundance of events in our culture, of which we can be proud and display them in the entire world with pride - and one of them is the Kumbh Mela. You must have heard a lot about Kumbh. Even in films, a lot is exhibited regarding its grandeur and magnificence and most truly so, the dimensions ofKumbh are vast – supremely divine, as much magnificent. People from all over the country and around the world come and participate in the Kumbh. In the Kumbh Mela, there is a tidal upsurge of faith and reverence. Millions and millions of people from India and around the world congregate at one place.

The tradition of Kumbh has bloomed and flourished as part of our great cultural heritage. This time the world famous Kumbh Mela is going to be held in Prayagraj from January 15, and many of you might be waiting eagerly for it to take place. The process of Sant- Mahatmas converging at the Kumbh Mela has already started. It is a measure of its global importance that last year UNESCO has marked Kumbh Mela in the list of Intangible Cultural Heritage of Humanity. A few days ago the Ambassadors of many countries witnessed for themselves the preparations for Kumbh. The national flags of many countries were together hoisted at the Kumbh. The festival of Kumbh, to be organized in Prayagraj, is expected to have footfalls from more than 150 countries; the divinity emanating from Kumbhwill spread the colours of India's splendour throughout the world.

Kumbh Mela is also a huge medium of self discovery, where every visitor experiences a unique feeling and learns to look at the worldly things from a spiritual perspective. This can be a huge learning experience especially for the youth. I myself went to Prayagraj a few days ago and saw that the preparations for the Kumbh were progressing on a war footing. People of Prayagraj are also very enthusiastic about the Kumbh. I inaugrated the Integrated Command & Control Center at the Kumbh which will be of great benefit to the devotees.

This time much emphasis is being laid on cleanliness during Kumbh. If during the course of this event sanitation prevails along with reverence, then it will lead to a positive message reaching far and wide. This time every devotee will be able to have a darshan of the pious Akshayavat after the holy dip in the confluence. This great symbol of people’s faith was locked up in the fort for hundreds of years, due to which the devotees despite a deep seated desire could not get a glimpse of. Now the entrance gate of Akshayavat have been opened for everyone. I urge all of you to share different aspects of Kumbh and photos on social media when you go to Kumbh so that more and more people feel inspired to go to Kumbh.

May this Kumbh of Spirituality become Mahakumbh of Indian Philosophy.

May this Kumbh of faith also become Mahakumbh of ofnationalism.

And a Mahakumbh of National integration

May this Kumbh of the devotees also become Mahakumbh of global tourists.

May this Kumbh of aesthetics also become the Mahakumbh of creativity.

My dear countrymen, there is a lot of curiosity regardingthe celebration of RepublicDay on 26th January, when we remember those great men who gave us our Constitution.This year we are celebrating the 150th birth anniversary of revered Bapu. We are fortunate that South African President Mr. Cyril Ramaphosa is going to grace the Republic Day celebrations as chief guest. Our revered Bapu and South Africa shared an unbreakable bond. It was South Africa, where Mohan transformed into the 'Mahatma'. It was in South Africa, where Mahatma Gandhi had started his first Satyagraha and stood rock steady in protest of apartheid. He also founded the Phoenix and Tolstoy Farms, from where the demand for peace and justice echoed to the whole world.

The year2018 is also being celebrated as Birth centenary of Nelson Mandela,also known as 'Madiba'. We all know that Nelson Mandela was the role model of struggle against racism all over the world and who was the inspiration for Mandela? He derivedinspiration and endurancefor spending many years in jail from Bapu himself. Mandela said this about Bapu - "Mahatma is an integral part of our history, because it was here that he used his first experiment with truth; It was here, That he had displayed a great deal of determination for justice; It was here, he developed the philosophy of his satyagraha and his methods of struggle. "Mandela used to consider Bapu as his role model. Both Bapu and Mandela are not only sources of inspiration for the entire world, but their ideals have always encouraged us to create a society full of love and compassion.

My dear countrymen, a few days ago, a DGP conference was held at Kevdia on the banks of Narbada in Gujarat, where the world's highest statue 'Statue of Unity' is situated, there I had a meaningful discussion with the top policemen of the country. What kind of steps should be taken to strengthen the security of the country and that of the countrymen, was discussed in detail. At the same conference, I also announced the awarding of 'Sardar Patel Award' for National Integration to be given to those who have contributed for national unity in any form. Sardar Patel dedicated his entire life for the unity of the country. He always remained engaged in keeping India's integrity intact. SardarSaheb believed that the power of India lay in the diversity of the land. It is our way of paying homage to Sardar Patel's aspirations through this award for National Integration.

My dear countrymen, January 13 is the date ofthe sacred festival observed in honour of Guru Gobind Singh ji’s birth anniversary. Guru Gobind Singh Ji was born in Patna. For most of his life, his work was centred in North India and he sacrificed his life in Nanded, Maharashtra. His birthplace was Patna, Karmabhoomi was north India and the last moments were spent in Nanded. In a way, entire India received his blessings. A glimpse of his life span reflects a glimpse of the entire India. After the martyrdom of his father Shri Guru TeghBahadurji, Guru Gobind Singh Ji attained the hallowed position of the Guru at a tender ageof nine years. Guru Gobind Singh ji had inherited courage to fight for justice from the legacy of Sikh Gurus. He was bestowed with a quiet and simple personality, but whenever, an attempt was made to suppress the voice of the poor and the weak, or injustice was done to them, then Guru Gobind Singh ji raised his voice firmly for the poor and the weak and therefore it is said -

"I can make one fight against one hundred and fifteen thousands,

I can make the sparrow fight against the hawk

That be the reason that Gobindsingh be my name.”

He used to preach that strength cannot be demonstrated by fighting against the weaker sections. Shri Gobind Singh Ji believed that the biggest service is to alleviate human suffering. He was a divine figure full of heroism, valor, courage, sacrifice and devotion. He had beatific knowledge of both weapons andShaastras. He was an archer, and a pundit of Gurmukhi, BrajBhasha, Sanskrit, Persian, Hindi and Urdu and many other languages. I once again bow paying my obeisance to Shri Guru Gobind Singh ji.

My dear countrymen, there are many good events happening in the country, which are not widely discussed. Such a unique effort is being attempted by F.S.S.A.I viz Food Safety and Standard Authority of India. Many programs are being organized across the country in celebration of the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi. In this regard F.SA.A.I. is engaged in promoting good eating or Safe and Healthy Diet habits. Under the aegis of "Eat Right India" campaign, ‘Swasth Bharat’ trips are being carried out across the country. These campaigns will last till Jan 27th. At times, government organizations are tagged as a regulator, but it is commendable that F.SA.A.I has been working beyond this brief for public awareness and public education. A clean and healthy India will spell a prosperous India also. Nutritious food is most essential for good health. In this context, I extend hearty greetings to F.S.S.A.I for this initiative. I urge you to the utmost, let's join this initiative. You should participate in this initiative and especially I urge you to make you children witness these campaigns. The education regarding importance of food is essential right from childhood.

My dear countrymen, this is the last episode of the year 2018, we will meet again in 2019, and will engage in another episode of Mann Ki Baat. Whether it is the life of a person, life of a nation, or the lifespan of a society, inspiration, is the basis of progress. Come, imbued with renewed inspiration, renewed zeal, renewed resolution, new accomplishments, loftier goals – let’s move on, keep moving, change oneself and change the country too.

Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar. On the 3rd of October, 2014, the pious occasion of Vijayadashmi, we embarked upon a journey together through the medium of ‘Mann Ki Baat’. This journey has reached its 50th episode today. Thus, this Golden Jubilee Episode is indeed gilt-edged in every sense of the term. Your letters and phone calls this time pertain mostly to these 50 episodes. Anshu Kumar & Amar Kumar from Delhi on Mygov, Vikas Yadav from Patna; on similar lines Monica Jain from Delhi, Prosenjit Sarkar from Bardhaman, West Bengal and Sangeeta Shastri from Nagpur converge in asking a shared question. They are of the view that broadly speaking, their Prime Minister being associated with the latest in technology, Social Media and Mobile Apps; WHY did he choose radio as a medium to connect with his countrymen? Your curiosity is but natural; in this age when Radio was fading into oblivion, why did Modi opt for the airwaves? Let me quote an incident.

The year was 1998. I was then a party worker with the Bharatiya Janata Party organization in Himachal. It was the month of May; and I was travelling to a certain place. Evenings tend to get cold in the hilly terrain of Himachal Pradesh, and I stopped by at a wayside tea stall and placed an order for tea. It was a tiny joint; there was only one person who would make & serve tea. He was not even adequately clad; it was a standalone kiosk on the edge of the road. He first picked up a Laddoo from a glass container, offered the sweetmeat to me & said, “Sir, eat this before the tea get ready”. I was taken aback and asked him “What is the matter? Is it in celebration of an occasion like a wedding?” He replied, “No brother, nothing like that! Don’t you know? It’s a momentous, joyous occasion”. On seeing his rather jubilant exuberance, I asked him, “But what exactly happened?” And he replied, “India has exploded the bomb today!” I exclaimed, “India has exploded the bomb! I don’t get it!” Said he “Sir, just listen to the radio”. Indeed, that exactly was the topic of discussion on the radio. It was then that he elaborated on how on the day of the nuclear test, the then Prime Minister Atal Bihari Vajpayee had announced to the Media and how he broke into a dance on listening to it on the radio. It was matter of great intrigue to me to see a lone tea seller in a remote, snow - clad hilly place, who possibly kept listening to the radio the entire day… watching that particular effect of the news on radio led me to realize & internalise that this was a medium that was truly connected with the masses… and that it was a mighty means of getting across.

In terms of the reach & depth of communication, radio has been incomparable. I have been nursing that feeling ever since, acknowledging its power & strength. Hence when I became the Prime Minister, it was natural for me to turn towards a strong, effective medium. And in 2014, when I took charge as the Pradhan Sevak, Principal Servant, it was my wish to reach out to the masses with the glorious saga of our country’s unity, her grand history, her valour, India’s diversity, our cultural diversity, virtues embedded in our society such as Purusharth, Tapasya, Passion & sacrifice; in a nutshell, the great story of India. From remote villages to Metro cities, from farmers to young professionals … the array just prompted me to embark upon this journey of ‘Mann Ki Baat’.

Every month, we would read letters to the tune of lakhs, listen to phone calls, watch comments on the App & Mygov. Weaving a common thread comprising them all into a fabric of informal conversation, we have been able to travel together, over this rather long distance of 50 episodes. Recently, All India Radio got a survey done on ‘Mann Ki Baat’. I came across some feedback that is very interesting. Out of the designated sample in the survey, 70% of respondents on an average happen to be listeners who regularly tune in to ‘’Mann Ki Baat’. Most people believe that the greatest contribution of ‘Mann Ki Baat’ has been the enhancement of a feeling of positivity in our society. The medium of ‘Mann Ki Baat’ has promoted many a mass revolution. #indiapositive has been the subject of quite an extensive discussion. This is an exemplary glimpse of the feeling of positivity, innate to our countrymen. People have shared their experiences, conveying the rise of selfless volunteerism as a consequence of ‘Mann Ki Baat’. It is a change where people are increasingly willing to contribute for the sake of service to society. I am overjoyed on account of the fact that through ‘Mann Ki Baat’, radio is rising as a popular medium, more than ever before. But it’s not about just radio… people are connecting with this programme and ensuring their participation through T.V., FM Radio, Mobile, Internet, Facebook Live; along with periscope, through the NarendraModiApp too. I express my gratitude to the entire family of ‘Mann Ki Baat’ for being a part of it & trusting it wholeheartedly.

Thank you very much for your phone call. Your apprehension is not misplaced. The fact is, if a leader gets hold of a microphone with assured listeners to the tune of millions, what else does he need? Significantly, some young friends have attempted a study on the myriad subjects touched upon, over the many episodes of ‘Mann Ki Baat’. They did a lexical analysis of all the episodes to calculate the frequency of occurrence of particular words; whether there were some words that were oft-repeated! One of their findings was that, this programme has remained apolitical. When ‘Mann Ki Baat’ commenced, I had firmly decided that it would carry nothing political, or any praise for the Government, nor Modi for that matter anywhere. The greatest bulwark in ensuring adherence to my resolve; in fact my highest inspiration, have been YOU. As a run up to each episode of ‘Mann Ki Baat’, the expectations & aspirations of listeners through their letters, online comments & phone calls are crystal clear. Modi may come and go, but this country will never let go of its UNITY & permanence, our culture will always be immortal. These minute stories encompassing a 130 crore countrymen will always stay alive. This new inspiration & zest will keep taking her to greater heights. At times, when I look back, I am taken aback. Sometimes people who write in from different corners of the country say, “We should not haggle beyond limits with marginal shopkeepers, auto drivers, vegetable sellers et al”. I read a letter & then try to weave it with the essence of a similar letter. I would like to share a couple of personal experiences with you … who knows how soon these will reach our families; who knows when social media will circulate them to usher in a revolution!. The stories that you’ve sent across in the context of cleanliness, myriad examples of common folk… you never know where a tiny brand ambassador of cleanliness comes into being in various homes; someone who reprimands elders at home; or even admonishingly orders the Prime Minister through a phone call!

Who would have imagined that a small campaign “selfie with daughter” starting from a small village in Haryana would spread not only throughout the country but also across other countries as well. Every section of the society including celebrities joined in to ignite a process of transformation in a new modern language of change that the present generation understands and follows. At times Mann Ki Baat is also sneered at but 130 crore countrymen ever occupy a special pleace in my heart. Their hearts and my heart beat to the same rhythm. Mann Ki Baat is not about the Government it is about the society. Mann Ki Baat addresses an aspirational India, an ambitious India. Politics or Political Power are not intrinsic to the Indian ethos; on the contrary social values and society are. In fact, Politics is one of the numerous other aspects of social life. Making politics an all pervasive, powerful factor is not an effective way for a healthy society. At times, political developments and political people assume such overriding prominence that other talents and courageous deeds get overshadowed. For ensuring a bright future for a country such as India, it is our collective responsibility to acknowledge and honour the common man’s talent and deeds and Mann Ki Baat is a humble and modest effort in this direction.

Many thanks for your phone call. In a way your question were the a personal, amiable touch. I believe that the biggest achievement of the 50 episodes of Mann Ki Baat is that one feels like talking to a close acquaintance and not to the Prime Minister, and this is true democracy. If I reply to the question asked by you straightaway then I will say that I do not make any preparation. Actually, Mann Ki Baat is a very simple task for me. Every time before Mann Ki Baat, letters are received from people; people share their ideas and view points on Mygov and Narendra Modi Mobile App and there is also a toll free number – 1800117800; and by calling on this number, people record messages in their own voice. My effort is that I read the maximum number of these letters and comments myself before Mann Ki Baat. I listen to many phone calls too. And as the episode of Mann Ki Baat draws closer, I read ideas and inputs sent by you very minutely while travelling.

My countrymen stay in my heart every moment and that is how the writer’s situation and ideas expressed in the letter become part of my thought process. That letter does not remain a mere a piece of paper for me. As it is I have spent close to 40 to 45 years as a travelling mendicant and have been to most of the districts in our country including the remotest once where I spent a lot of time. That is why I am able to relate myself to the place and context of the letter. Then, I note down facts like the name of the village and of the person. Honestly speaking, Mann Ki Baat carries my voice but the examples, emotions and spirit represent my countrymen, I thank every person contributing to Mann Ki Baat. There are lakhs of persons whose names I have not been able to include in Mann Ki Baat but without any disappointment, they continue to send in their letters and comments. I firmly believe that your ideas and your views will continue reaching me in even greater numbers and will help make Mann Ki Baat more interesting, effective and useful. An effort is also made that the concerned department should pay attention to such letters and comments which, somehow, could not be included in Mann Ki Baat. I also thank my colleagues from All India Radio, FM Radio, Doordarshan, other TV Channels and the Social Media. It is due to their hard work that Mann Ki Baat reaches maximum number of people. The team from All India Radio prepares each episode for broadcast in a number of regional languages.

Some of them very aptly narrate in a voice and style resembling that of Modi’s. In this way for those 30 minutes they become Narendra Modi. I congratulate and thank those persons for their talent and skills. I would request all of you also to kindly listen to this programme in your regional language as well. I sincerely thank from the core of my heart my friends in the media who regularly telecast Mann Ki Baat on their channels. No political person is ever happy with the media, he feels that he is getting a very little coverage or the coverage given to him is negative. But many issues raised in Mann Ki Baat have been adopted by the media. Issues such as cleanliness, Road safety, drugs free India, selfie with daughter have been taken up by the media and turn into campaigns. TV channels made it the most watched radio programme – I sincerely thank and congratulate the media. Without your contribution and cooperation, this journey of Mann Ki Baat would have been incomplete.

Nidhi ji, many thanks for your phone call! To tell you the truth, I have no such secret. What I am doing must be happening in families as well. In simple words, I may say that I try to cast myself into the mould of that young man, and put myself under his conditions and try to adjust and match the wave length accordingly. There are old baggage’s of our own lives and when they do not come in the way, it becomes easier to understand others. Sometimes our inhibitions or prejudices become a big hurdle in communication. I prefer to understand the other man’s point of view rather than going through the process of acceptance, rejection and reaction. My experience has been that by adopting this approach, the other side also tries to come to our wave length rather than arguing or creating pressure in order to convince thereby removing the communication gap and both sides become co-travelers in our journey of idea-sharing. None of the two even realizes that how and when one other’s has abandoned its idea and accepted and owned the idea of the other side.

Today’s youths have this special quality that they won’t do anything which they do not believe themselves and whenever they believe in something, they follow that leaving everything else. People generally talk of a communication gap between the elders and teenagers in the family. In fact, the scope of discussion with teenagers is quite limited in most of the families. Most of the time these talks remain limited to studies, habits or life style and the “do’s” and “don’ts”. An open discussion without any expectations is gradually on the decline and this too is a matter of concern.

Communication will be more effective if we “accept” instead of “expect” and “discuss” instead of “dismiss”. My effort is to have a continuous dialogue with the youth in various programmes or through social media. I try to learn from whatever they are doing or whatever they are thinking. They are storehouse of ideas. They are extremely energetic, innovative and focused. I try to share the efforts and achievements of the youth as much as possible through “Mann Ki Baat”. There is a general complaint that the younger generation asks too many questions. I say it is good that the youth ask questions.

It is good as it shows that they want to analyse everything from its very root. Some people say that the youth do not have patience but my belief is that the youth do not have any time to waste- this is the point which helps the present day youth become more innovative because they want to accomplish things quickly. We feel that the youths are very ambitious today and they plan big. I feel it is good, dream big and achieve bigger successes; after all, this is “the New India”. Some people say that the younger generation wants to accomplish a many things at a time. I say what is wrong in it. They do so because they are adept in multitasking. If we just look around, we find that it is the youth who are bringing in transformation of society in a big way, may it be social entrepreneurship, start-ups, sports or any other field. Those youth who have dared to ask questions and have had the courage to dream big. If we put these ideas of our youth into practice and provide them conducive environment to express themselves, they surely will bring about a constructive and a positive change in the country- they are already doing so.

My dear countrymen, Vineeta ji from Gurugram- has posted on MyGov that in Mann Ki Baat I should talk about the “Constitution Day” which falls on the 26th November. She says that this day is special because we are going to enter into the 70th year of our Constitution adoption. Thank you very much for your suggestion Vineeta ji.

Yes, tomorrow is the Constitution Day. A day to remember those great personalities who drafted our Constitution. Our Constitution was adopted on 26th November, 1949. The Constituent Assembly took 2 years 11 months and 17 days to accomplish this stupendous task of drafting the Constitution. Just imagine, these luminaries gave us such a comprehensive and detailed Constitution within a period of just less than 3 years. The extraordinary pace at which they drafted the Constitution is an example of Time Management and productivity to emulate even today. This also inspires us to accomplish our responsibilities within a record time. The Constituent Assembly was an amalgamation of the great talents of the country, each one of them was committed to provide a Constitution to the country which empowers the people of India and enriches even the poorest of the poor.

The unique point in our Constitution is that the rights and duties have been very comprehensively detailed. A balance between these two in the lives of our citizens will take our nation forward. If we respect the rights of others, our rights will automatically get protected and similarly if we fulfill our duties, then also our rights will get automatically protected. I still remember that in 2010 when 60 years of the adoption of the Constitution were being celebrated, we had taken out a procession by placing our Constitution atop an elephant. This has been a memorable incident to increase awareness about our Constitution among the youth and to connect them to the various aspects of the Constitution. In the year 2020, we shall complete 70 years as a Republic and in 2022, we shall enter 75th year of our Independence.

Let us all take forward the values enshrined in our Constitution and ensure Peace, Progress and Prosperity in our country.

My dear countrymen, while talking about the Constituent Assembly, the contribution of that great man cannot be forgotten who played a pivotal role in the Constituent Assembly. This great man was none other than our revered Dr. Baba Saheb Ambedkar. His death anniversary or mahaparirvan divas falls on 6th December. I, on behalf of all countrymen, pay my homage to Baba Saheb who gave the right to live with dignity to crores of Indians. Democracy was embedded deep in Baba Saheb’s nature and he used to say that India’s democratic values have not been imported from outside. What is a republic and what is a parliamentary system- are nothing new to India. He had made a very moving appeal in the Constituent Assembly that we have to safeguard our hard fought democracy till the last drop of our blood. He also used to say that we, Indians may be from different background but, yes, we shall have to keep the national interest above all the other things. “India First” was the basic doctrine of Dr. Baba Saheb Ambedkar. Once again my humble tribute to revered Baba Saheb.

My dear countrymen, two days back on 23rd November, we all celebrated Shri Guru Nanak Dev Jayanti and next year in 2019 we shall be celebrating his 550th Prakash Parv. Guru Nanak Dev Ji always envisaged the welfare of entire humanity. He always showed the path of truth, work, service, kindness and amity to the society. The country will observe Guru Nahak Dev Ji’s 550th birth anniversary in a grand way, its soothing colours will not only spread in India alone but will get sprinkled the world over. All states and Union Territories have been requested to celebrate the occasion in a grand manner. Guru Nanak Dev Ji’s 550th Prakash Parv will be celebrated in a similar manner in all the countries of the world as well. Besides, a train will be run on a route joining all the holy places connected with Guru Nanak Dev ji. Recently, while holding a meeting in this regard I remembered about of Lakhpat Saheb Gurudwara. This Gurudwara suffered severe damage due to the devastating earth quake of 2001 in Gujarat. But, the manner in which the local people joined hands with the state Government in renovating it, is an example even today.

The Government of India has taken a significant decision of building Kartarpur corridor so that our countrymen could easily visit Kartarpur in Pakistan to pay homage to Guru Nanak Dev Ji at that holy sight.

My dear countrymen, we shall meet once again in the next episode after this 50th episode of Mann Ki Baat and I am sure that in this episode of Mann Ki Baat today I got an opportunity for the first time to talk to you about the spirit behind this programme because of your questions. But our journey shall continue. The more you connect with us, our journey will gain greater depth, providing, satisfaction to one and all. At times a question arises in the minds of people’s as to what I achieved through Mann Ki Baat. I would like to say today that of the feedback of this programme, one of the points that touches my heart most- is when people tell me that when we sit with all our family members to listen to Mann Ki Baat, we feel that the head of our family is sitting with us and sharing his ideas with us.

When I heard this comment in a larger circle, I felt satisfied to know that I am yours, I am one amongst you, I am with you, you elevated me and in a way, and in this way I will continue to remain connected with you as a family member through Man Ki Baat. Your joys and sorrows are my joys and sorrows too; your expectations are my expectations also; your ambitions are my ambitions.

Come on, let us take this journey further.
Many many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. The 31^st of October is the birth anniversary of our beloved Sardar Vallabhbhai Patel. This year too, the youth of the country is all set, to take part in the ‘Run for Unity’. The weather too these days is pleasant. I urge you to participate in the largest possible numbers in this run for unity. Six months or so before Independence, on the 27^th of January, 1947, the world – famous international Magazine ‘Time’ had a photograph of Sardar Patel on the cover page of that edition. In their lead story, they had depicted a map of India; it was nowhere close to what the map looks like now. It was the map of an India that was divided into myriad fragments. There existed over 550 princely states. The English had lost interest in India; they wanted to leave India fragmented into pieces. Time Magazine had opined that hovering over India then were the dangers of problems like partition, violence, food scarcity, price rise and power-politics. The magazine further observed that amidst that plethora of problems, if there was anyone who possessed the capability to unite the country and heal wounds, it was Sardar Vallabhbhai Patel. The story also brings to the fore other aspects of the life of the Iron Man of India… the manner in which he had managed relief operations during the Ahmedabad floods in the 1920s; the way he steered the Bardoli Satyagrah. Such was his sense of honesty & commitment that the farmer, the worker right up to the industrialist trusted him with full faith. Gandhiji considered Sardar Patel as the only one capable of finding a lasting solution to the vexed issue of the states and asked him to act. Sardar Patel formulated solutions one by one, weaving the warp & weft of unity on the axis of a single thread. He ensured the merger of all princely states with the Dominion of India. Whether Junagadh, Hyderabad, Travancore, or for that matter the princely states of Rajasthan, if we are able to see a United India now, it was entirely on account of the sagacity & strategic wisdom of Sardar Patel. It is but natural for us to solemnly remember Sardar Vallabhbhai Patel as we exalt the spirit of unity that binds our Nation, our Mother India. The 31^st of October this year will be special on one more account- on this day, we shall dedicate the statue of unity of the nation as a true tribute to Sardar Patel. Erected on the banks of river Narmada in Gujarat, the structure is twice the height of the Statue of Liberty. This is the world’s tallest scyscraping statue. Every Indian will now be proud to see the world’s tallest statue here on Indian soil. Sardar Patel, a true son of the soil will adorn our skies too. I hope every Indian being will swell with pride on this remarkable feat of mother India… and will sing paeans of glory in its praise with the head held high. Of course, the inner wish to visit the statue of unity will come naturally to every Indian. I am sure this will turn out to be a described destination for one & all across the country.

My dear brothers & sisters, we celebrated ‘Infantry Day’ yesterday. I respectfully bow before all of them who are part of the Indian Armed Forces. I also salute the families of our soldiers. But, do you know why we Indian citizens commemorate this day as Infantry Day? This is the very day when Indian Forces landed in Kashmir and saved the valley from the clutches of aggression. This incident too is directly related to Sardar Vallabhbhai Patel. I was reading an old interview with the celebrated Army officer sam Manekshaw. In that interview, field Marshal Sam Manekshaw was reminiscing on times when he was a Colonel. Around this time, military operations commenced in Kashmir. Field Marshal Manekshaw has mentioned  how in a meeting, Sardar Vallabhbhai Patel was irked on the delay in sending troops to Kashmir During the proceedings, Sardar Patel gave him  a characteristic glance and reiterated that there should be no delay in our Army operation and that a solution should be sought swiftly. And immediately after that, our troops flew to Kashmir… we’ve seen how our Army was successful. The 31^st of October also is the death anniversary of our former Prime Minister Indira Gandhi. Our respectful tributes to Indira ji too.

My dear countrymen, who doesn’t love sports? Elements like spirit, strength, skill, stamina are extremely important in the world of sports. They are the ultimate test for a sportsperson’s mettle… all four of these virtues form the core foundation of nation – building universally. If the youth of a country possess these qualities, that country will progress not only in areas such as Economy and Science & Technology but also bring laurels home in the field of sports. Just recently I had two memorable meetings. First, I got an opportunity to meet our Para Athletes who participated in the Asian Para Games 2018 held at Jakarta. These athletes bagged a tally of 72 medals, creating a new, unprecedented record, bringing glory to the nation. I was fortunate to get an opportunity to meet all these talented athletes personally. I congratulated them. Their grit & determination; their resolve to overcome all odds in the path of success is indeed inspiring for all our countrymen. Similarly, I was blessed with a chance to meet our winners of the Summer youth Olympics 2018 held in Argentina. You will be pleased to know that in the Summer Youth Olympics 2018, the performance of our youth was the best ever. At this event we won 13 medals besides 3 in mixed events. You may recall that even, in the recent Asian Games, India’s performance was par excellence. Have you observed the way I have frequently used terms such as ‘the best ever’ or ‘new, unprecedented record’? This is the real story of Indian Sports which are witnessing an upswing with each passing day. India is setting new records not just in the field of sports but also in hitherto uncharted areas. To give you an example, I would like to mention about Para Athlete Narayan Thakur, who won a gold medal for the country in the 2018 Para Asian Games. He is a Divyang by birth. When he turned eight he lost his father. Then he spent another eight years in an orphanage. After leaving the orphanage, he eked out a living cleaning DTC buses and working as waiter at roadside eateries. The same Narayan is winning medals for India at International events. Not just that, just observe the rapidly enhancing levels of excellence in Indian sports ! Hitherto, India had never won a medal in a Judo event, at the junior or senior level. But Tabaabi Devi created history by bagging the silver medal at the youth Olympics. 16 year old player Tabaabi Devi hails from a village in Manipur. Her father is a labourer and mother a fish-seller. There were times when the family had no money to buy food. Even such hardships were not able to cow down her zest & devotion. And she has created history by winning a medal for the country. Stories like these are innumerable. Every life, every being is a source of inspiration. Every young sportsperson’s passion & dedication is the hallmark of New India.

My dear countrymen, you may recall that we had successfully organized FIFA Under- 17 World Cup in the year 2017. The whole world acclaimed this as a very successful tournament. FIFA Under -17 World Cup had created a record in terms of the number of viewers on the ground. More than 12 lakh enthusiasts enjoyed the romance of Football matches in various stadia across the country and  boosted the morale of the young players. This year also, we have been fortunate to be the hosts of the Men’s Hockey World Cup 2018 in Bhubaneshwar. The Hockey World Cup will commence on the 28^th November to be concluded on the 16^th December. Each Indian who plays any game or has interest in any game has a definite interest in Hockey. India has a golden history in Hockey. India has won gold medals in various tournaments and has been the World Champion once. India has produced many great hockey players. Whenever there will be reference to Hockey,the story will remain incomplete without a mention of these legends. Hockey maestro Major Dhyan Chand is a renowned name all over the world. Then, from Balbeer Singh Senior, Leslie Claudius, Mohammad Shahid, Udham Singh to Dhan Raj Pillai, Indian Hockey has had a very long journey. Even today, players of Team India are encouraging the younger generation through their hard work and focused attention.

It is a good chance for the sport lovers to witness closely contested matches. Go to Bhubaneshwar and cheer up the Indian team and also encourage each team there. Odisha has a dignified historical background and has a very rich cultural tradition. People of the state are full of warmth. This is a chance for the sports lovers to see Odisha. They can visit the world famous holy places like the Sun Temple of Konark, Lord Jagannath Temple in Puri and Chilka Lake along with enjoying the games there. I convey my best wishes to our Men’s Hockey Team for this tournament and assure them that 125 crore Indians are supporting them. I also convey my wishes to all the teams from around the world coming to participate in the tournament.

My dear countrymen, the way people are coming forward and volunteering for social works is really inspirational and encouraging for all our countrymen. “Service is Supreme” has been India’s tradition since centuries and we can feel the scent of this tradition in each and every sector today as well. But, in this new era, the new generation is coming forward in a new way with a fresh vigour and spirit to fulfill their new dream. Recently, I attended a programme where a portal was launched, its name is ‘Self 4 Society’, MyGov and the IT and Electronics industry of the country have launched this portal with a view to motivating their employees for social activities and providing  them with opportunities to perform in this field. Their dedication and vigour can make each Indian feel proud. A fresh and pleasant air of IT to society, We-not I, a transformation from the individual to the community is imbibed in this. Someone is teaching the old people; someone is involved in the campaign of cleanliness whereas someone is helping out the farmers. And there is no vested interest behind all these activities but a pure feeling of dedication and resolve is the driving force. One young person learned to play wheelchair basket ball in order to be able to help the wheelchair basket ball team of differently abled, divyang  players. This spirit, this dedication is a mission mode activity. Will this not make every Indian feel proud. This spirit of  ‘We, not I’ will surely inspire all of us.

My dear brothers and sisters, when I was going through your suggestion for Mann Ki Baat this time, I found a very interesting comment from Shri Manish Mahapatra from Pudducherry. He wrote on Mygov- Please take up the topic “in Mann Ki Baat” as to how the tribes and their traditions and rituals are the best examples of coexistence with the nature. How do we need to adopt their traditions in our lives for achieving sustainable development and learn from those traditions? Manishji, I appreciate you for bringing this subject among the listeners of  Mann Ki Baat. This is one subject that inspires us to look into our dignified past and our ancient traditions, Today, the whole world and specially the western countries are discussing about environment protection and are trying to find new ways to adopt a balanced life style. Our country is also facing this problem. But, for its solution we only have to look inwards, to look into our glorious past and our rich traditions and have especially to understand the lifestyle of our tribal communities. To live in consonance and closed coordination with the nature has been an integral part of our tribal communities. Our tribal brethren worship trees and plants and flowers like gods and goddesses. The Bhil tribes of  Central India and specially those in Madhya Pradesh and Chhattisgarh worship Peepal and Arjun trees religiously. The Bishnoi community in the desert land of Rajasthan has shown us a way of environment protection. Specially, in the context of serving trees, they prefer laying down their lives but cannot tolerate any harm to a single tree. Mishmi tribes of Arunachal Pradesh claim their relationship with tigers. They even treat them like their brothers and sisters. In Nagaland as well, tigers are seen as the forest guardians. People of Warli Community in Maharashtra consider tigers as their guests and for them the presence of tigers is a good omen indicating prosperity. There is a belief among the Kol community in Central India that their fortune is directly connected with the tigers and they firmly believe that if the tigers do not get food, the villagers will have to face hunger . The Gond  tribes in Central Indai stop fishing in some parts of Kaithan river during the breeding season. They consider this area as a fish reserve and they get plentiful of healthy fishes because of this belief of theirs. Tribal communities make their dwelling units from natural material which are strong as well as eco-friendly. In the isolated regions of the Nilgiri plateau in South India, a small wanderer community Toda make their settlements using locally available material only.

My dear brothers and sisters, this is a fact that the tribal community believes in very peaceful and harmonious co-existence but, if somebody tries to harm and cause damage to their natural resources, they do not shy away from fighting for their rights. There is no wonder that our foremost freedom fighters were the brave people from our tribal communities. Who can forget Bhagwan Birsa Munda who struggled hard against the British Empire to save their own forest land. Besides whatever I have said, there is a very long list of examples of the tribal communities which teach us how to keep a close coordination and make adjustments with the nature and the nation is indebted to our tribal people for the forest land that is still remaining with us. Come on, let us express our gratitude towards them.

My dear countrymen, in “Mann Ki Baat”, we talk about those persons and institutions who make extra-ordinary contribution for the society. These works may seem small but have a very deep impact in changing our thinking and in giving a new direction to the society. A few days ago, I was reading about a farmer brother Gurbachan Singh from Punjab. The son of this  hard working farmer Gurbachan Singh ji was to be married. Gurbachan Singh ji had told the bride’s parents that the marriage would be performed in a solemn manner. There is absolutely no need to spend much on wedding reception or any other item. We have to keep it a very very simple event. But then he suddenly said that he had one condition. And, when a condition is put these days, generally it is thought that the other side is going to make a big demand which will be really difficult for the bride’s family to fulfill. But, you will be surprised to know that Bhai Gurbachan Singh was a simple farmer and what he told the bride’s father and the condition he placed reflects the true strength of our society. Gurbachan Singh ji asked him to promise that they will not burn parali or stubble in their fields. You can well imagine the social strength this statement had. This point made by Gurbachan Singh ji appears quite ordinary but this reveals how tall and strong his personality is and we have seen that there are many families in our society who connect their individual matters with the benefit of the society as a whole. Shriman Gurbachan Singh ji’s family has presented one such example before us. I have also read about a village Kallar Majra which is near Nabha in Punjab.  Kallar Majra came into lime light as the farmers there mix the stubble with the sand by ploughing their fields rather than burning the stubble and adopt the necessary technology for the process. Congratulations to bhai Gurbachan Singh ji ! Congratulations to the people of Kallar Majra and of all those places who are making their best efforts to keep the environment clean and pollution free. All of you are carrying forward the Indian tradition of a healthy life style as a true successor. Just as a sea is formed by collection of tiny drops, similarly,a small constructive step, plays a vital role in creating a positive environment.

My dear countrymen, it has been told in our epics:-

 ॐ द्यौ: शान्तिः अन्तरिक्षं शान्तिः,

पृथिवी शान्तिः आपः शान्तिः ओषधयः शान्तिः |

वनस्पतयः शान्तिः विश्वेदेवाः शान्तिः  ब्रह्म शान्तिः,

सर्वं शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः सामा शान्तिरेधि ||

ॐ शान्ति: शान्ति: शान्ति: ||

It means- O, Lord, peace should prevail all around in all three “Lokas”,in water, in air, in space, in fire, in wind, in medicines, in vegetation, in gardens, in sub conscious, in the whole creation. Grant peace to each soul, each heart, in me, in you, in every particle and everywhere in the Universe. Om Shanti: Shanti: Shanti:.

Wherever there will be a talk of world peace, India’s name and contribution will be written in golden letters. For India, 11^th of November this year has a special significance because on 11^th November a hundred years back the World War I had ended. Ending of that war is completing one hundred years meaning thereby that a century of ending of the vast devastation and human loss would also get completed. For India, World War I was an important event. Rightly speaking we had no direct connection with that war. Despite this, our soldiers fought bravely and played a very big role and made the supreme sacrifice. Indian soldiers showed it to the world that they are second to none if it comes to war. Our soldiers have displayed great valour in difficult areas and adverse conditions. There has just been a single objective behind it- Restoration of peace. The world witnessed a dance of death and devastation during the World War I; According to estimates, around one crore soldiers and almost the same number of civilians lost their lives. This made the whole world realize and understand the importance of peace. The definition of peace has changed in the last hundred years. Today, peace does not only mean ‘no war’. There is a need to work unitedly to address issues such as terrorism, climate change, economic development to social justice through universal cooperation and co-ordination. Development of the poorest of the poor is the real indicator of peace.

My dear countrymen, our North-East has a unique distinction of its own. The natural beauty of North –East has no parallel and the people of this area are extremely talented. Now our North-east is also known for all best deeds. North east is one region that has made grand progress in organic farming. A few days ago Sikkim won the prestigious Future Policy Gold Award, 2018 for encouraging the sustainable food system. This award is given by the UN body ‘Food & Agriculture Organisation’ – FAO. You will be delighted to know that this best policy making award is equivalent to an Oscar in the sector. Not only this, our Sikkim  outperformed  51 nominated policies of 25 countries to win this award. For this, I heartily compliment the people of Sikkim.

My dear countrymen, October is about to end. Quite a change is being felt in the weather. Winter has set in and with the changing weather, the season of festivals has also set in - Dhanteras, Deepawali, Bhaiya Dooj, Chhatth – in a way it can be said that the month of November is the month of festivals. I extend my best wishes to all countrymen for these festivals.

I would request all of you to take best care of yourselves and take care of your health as well and also take care of social interests. I am sure these festivals are an opportunity to make new resolves. These festivals prove a chance to advance in a mission mode and to make firm resolves in your life. Your progress is a vital part of the country’s progress. The more you progress, the more will the country progress. My best wishes to you all. Thank you very very much.

My dear countrymen, Namaskar. There must be hardly any Indian who doesn’t feel proud of our Armed Forces, our army jawans, our soldiers. Every Indian, irrespective of region, caste, religion, sect or language, is ever eager to express joy and show solidarity with our soldiers. Yesterday, one hundred and twenty-five crore Indians celebrated the Paraakram Parva, the festival of Valour. We remembered that surgical strike carried out in 2016, where our soldiers gave a befitting reply to the audacity of a proxy war under the garb of terrorism. At various places in the country, exhibitions have been organised by our Armed Forces in order to apprise the maximum number of citizens, especially the younger generation, of the might we possess; how capable we are and how our soldiers risk their lives to protect us citizens. A day such as Paraakaram Prava reminds our youth of the glorious heritage of our Army. It also inspires us to maintain the unity & integrity of the country. I too participated in a programme held at Jodhpur in the land of the valiant, Rajasthan. It has now been decided that our soldiers will give a befitting reply to whosoever makes an attempt to destroy the atmosphere of peace and progress in our Nation.

We staunchly believe in peace; we are committed to taking it forward… but NOT at the cost of compromising our self-respect and sovereignty of our Nation. India has always been resolutely committed to peace. In the two world-wars fought in the 20th century, over a lakh of our soldiers made the Supreme Sacrifice; that too in a war where we were not involved in any way.

We have never eyed someone else’s territory maliciously. This in itself was our commitment & dedication towards peace. A few days ago, on the 23rd of September, on the occasion of the centenary of the Battle of Haifa in Israel, we remembered & paid tributes to our brave soldiers of Mysore, Hyderabad & Jodhpur Lancers who had freed Haifa from the clutches of oppressors. This too was an act of valour on part of our soldiers on the path to peace. Even today, India is one of the largest contributors to various United Nations Peace Keeping Forces in terms of sending forces personnel. For decades, our brave soldiers wearing blue helmets have played a stellar role in ensuring maintenance of World Peace.

My dear countrymen, the sky offers the rarest of hues. It is not at all surprising that the Indian Air Force has proved itself to be the cynosure of every citizen’s eye, through the display of sheer might in the skies. It has bestowed upon us a sense of security. One of the notable features eagerly awaited by spectators during the Republic Day Parade is the Flypast comprising the magnificent display of the might of our Air Force through their breath taking aerobatic manoeuvres.

We celebrate Air Force Day on the 8th of October. Making a humble beginning in 1932 with six pilots and 19 Airmen, our Air Force has emerged as one of mightiest and the bravest Air Force of the 21st century today. From the core of my heart, I congratulate those Air Warriors and their families who rendered service to the nation. In 1947, when Pakistani attackers resorted to an unprecedented attack, it was indeed our Air Force which ensured that Indian Soldiers and armaments reached the battlefield promptly. The Air Force also retaliated befittingly in 1965 too. Who does not know about the Bangladesh Freedom Struggle of 1971? The Air Force played a very significant role in 1999 by pushing back the intruders and liberating Kargil from their clutches.

The Air Force defeated the enemy at Tiger Hill by carrying out air sorties on their positions round the clock. Be it the relief and rescue work or disaster management, our country is indebted to our Air Force for the commendable efforts of our Air Warrior. They have always displayed a unique spirit in times of natural calamities like storms, cyclones, floods and forest fires to extend full assistance to our countrymen. The Air Force has set an example in ensuring gender equality and has opened its doors for our daughters of India. Now, the Air Force is offering the option of Permanent Commission to Women besides the Short Service Commission, which I had announced on the 15th of August this year from the Red Fort.

Indian can proudly claim that in the armed forces, our Army not only man-power but woman-power too is contributing equally. Women are already empowered and now getting armed too.

My dear countrymen, a few days ago, Officer Abhilash Tomy of our Navy was struggling between life and death. The whole country was concerned about saving Tomy. You know, Abhilash Tomy is a very courageous, brave soldier. He was the first Indian who set on a global voyage in a small boat without any modern technology. For the last 80 days, he was moving ahead in South Indian Ocean to participate in the Golden Globe Race maintaining his speed but suddenly a severe cyclonic storm landed him in trouble. Yet, this brave heart from the Navy kept struggling for many days in mid-ocean. He fought to be afloat without food or drink. He did not accept defeat and continued to fight death. A rare example of courage, determination, strength and bravery – a few days ago I talked to Abhilash over the telephone after he was rescued and brought safely ground. I had met Tomy earlier too Despite having faced such a tough situation; his grit & spirit, his determination to make another similar attempt is an inspiration for our younger generation. I pray for Tomy’s sound health and I am sure that his courage, bravery and resolve to fight and emerge a winner will inspire our younger generation.

My dear countrymen, every child in our country knows the importance of the 2nd of October for our nation. The 2nd of October, this year, has a special significance. For two years from now on, we are going to organise various programmes throughout the world on the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi. Mahatma Gandhi’s philosophy has inspired the whole world.

Everyone including great personalities like Dr. Martin Luther King and Nelson Mandela derived strength from Gandhiji’s ideology to be able to fight a long battle to ensure right of equality and dignity for the people. In today’s Mann Ki Baat, I want to talk about another important work of revered Bapu which maximum countrymen should know. In 1941, Mahatma Gandhi started penning down a few thoughts in the shape of a constructive Programme. Later, in 1945, when the Freedom Struggle gained momentum, he prepared an amended copy of those ideas. Revered Bapu, put forth his ideas on various subjects like Farmers, villages, securing of labour rights, cleanliness and promoting of education. This is also known as the Gandhi Charter. Revered Babu was a people’s person. Getting connected with people or connecting people with him was Bapu’s special quality, this was in his nature. Everyone has experienced this as a most unique part of his personality. He made everyone feel that he or she was very important and absolutely necessary for the country. His biggest contribution in the Freedom struggle was that he made it an expansive “Jan-Aandolan” (People’s Movement).

During the Freedom Struggle people from all sections and all regions dedicated themselves at Mahatma Gandhi’s call. Bapu gave an inspirational mantra to all of us which is known as Gandhiji’s Talisman. In that, Gandhiji had said, “I give you one mantra, whenever you are in doubt or whenever your ego gets over your personality, undergo this test; remember the face of the poorest or the weakest person that you have seen, recall his looks and ask your inner self how useful your intended step would be for that person. Will this, in anyway, benefit him! Will he be able to get some control over his life and destiny through your step ! Meaning thereby that will your step help millions of those people in getting Swaraj who have an empty stomach and a dissatisfied soul! Then, you will see that your doubt is waning away and your ego is also getting quelled.

My dear countrymen, one of Gandhiji’s mantras is very relevant event today. The swelling middle class of the country, its increasing economic power, increasing purchasing power; can we remember revered Bapu for a moment while going out for shopping! Can we remember that mantra of Bapu!” Can we spare a thought while purchasing anything as to who in my country will be benefitted by this purchase! Whose face will sport a smile! Who will be the fortunate one to get a direct or indirect benefit from your purchase! I will feel much happier if my purchase will benefit the poorest of the poor. Keeping this mantra of Gandhiji in mind while making any purchases during the 150th Anniversary of Gandhiji, we must make it a point to see that our purchase must benefit one of our countrymen and in that too, one who has put in physical labour, who has invested money, who has applied skill must get some benefit. This is the mantra of Gandhiji, this is the message of Gandhiji and I firmly believe that a small step of yours can surely bring about a very big benefit in the life of the poorest and the most underprivileged person.

My dear countrymen, when Gandhiji said that by maintaining cleanliness, freedom will be won then he probably was not aware how this would happen. But this did happen and India got freedom. In the same way today we may feel that even by making a tiny contribution I may be contributing in a big way to help in the economic upliftment and economic empowerment of my country and help fight a battle against poverty by lending strength to the poor. I feel that this is true patriotism, and a perfect tribute to revered Bapu’s work. For example, think of purchasing Khadi and handloom products on special occasions; this will benefit many weavers. It is said that Lal Bahadur Shastriji used to preserve old and worn out Khadi clothes because some one’s labour could be felt in the making of those clothes. He used to say that all these Khadi clothes have been woven after putting in a hard labour, every thread of these clothes must be utilized. This spirit of attachment towards the country and fellow countrymen was deeply imbibed in that great person of a very short physical stature. Two days later, we shall celebrate the birth anniversary of Shastriji along with respected Bapu’s birth anniversary. The very name of Shastriji evokes a feeling of eternal faith in the hearts of us, Indians. His mild persona always fills every Indian with a sense of pride.

Lal Bahadur Shastriji had a unique quality in that, he was very humble outwardly but he was rock solid from inside. His slogan “Jai Jawan, Jai Kisan” is the hall mark of his grand personality. It was the result of his selfless service to the nation that in a brief tenure of about one and a half years he gave to our jawans and farmers the mantra to reach the pinnacle of success.

My dear countrymen, while remembering revered Bapu today, it is quite natural not to skip talking of cleanliness. A movement “Swachhta Hi Sewa” was launched on the 15th of September. Crores of people got connected with this movement and luckily I also got a chance to participate in the voluntary cleanliness shramdaan with the children of Delhi’s Ambedkar School. I went to the school, the foundation of which had been laid by none other than respected Baba Saheb himself. On the 15th of September, people from all sections across the country connected themselves to this voluntary cleaning movement. Institutions also extended their contribution enthusiastically. School children, college students, NCC, NSS, youth organisations, media groups, the corporate world, all of them offered voluntary cleanliness service on a large scale. I heartily congratulate all these cleanliness-loving countrymen for their efforts. Come on, let us listen to a phone call.

Many many thanks, you’ve made a significant remark that cleanliness has a specific meaning in every one’s life and what could be a matter of immense joy for all of us than the fact that a toilet has been built in your house under the “Swachh Bharat Abhiyan” and that, all of you have the facility now. And possibly those connected with this movement may not be able to guess that you cannot see because of your visual challenge. But one understands the difficulties you were facing when there was no toilet and that the construction of this toilet has really proved to be a big boon for you. If you had not made a call about this aspect, perhaps those connected with this cleanliness movement might have also not thought about such a sensitive issue. I specially thank you for your phone call.

My dear countrymen, Swachh Bharat Mission or Clean India Mission has become a success story not only in our country but in the whole world and everyone is talking about this movement. This time India is hosting the biggest Sanitation Convention of the world so far, the Mahatma Gandhi International Sanitation Convention. Sanitation Ministers from countries across the world and experts on the subject of sanitation will converge and share their experiments and experiences. Mahatma Gandhi International Sanitation Convention will conclude on 2nd October, 2018 with the commencement of Bapu’s 150th Birth Anniversary celebrations.

My dear countrymen, there is a Sanskrit quote- U;k;ewya LojkT;a L;kr~ (Nyayamoolam Swarajyam Syat) meaning justice lies at the root of swaraj and while discussing the subject of justice, the spirit of human rights is inherent in that. This is specially essential for the freedom and peace of the exploited, victimised and deprived people and to ensure justice for them.

In the Constitution drafted by Dr. Baba Saheb Ambedkar, many provisions were inserted to protect the fundamental rights of the poor. Inspired by his vision, the 'National Human Rights Commission' (NHRC) was formed on 12th October 1993. A few days later NHRC would complete 25 years of its existence.The NHRC has not only protected human rights but has also promoted respect for human dignity over the years. Our most beloved leader, Shri Atal Bihari Vajpayee, the former Prime Minister of our country, had clearly said that human rights are not analien concept for us.

In the emblem of our National Human Rights Commission, the ideal mantra harking back to Vedic period- "Sarve Bhavantu Sukhinah" is inscribed. NHRC has instilled widespread awareness of human rights and has played an important role in preventing their misuse. In its journey of 25 years, it has created an atmosphere of hope and confidence in the countrymen. For a healthy society, and for lofty democratic values I feel that, it is a very hope inspiring event. Today, with NHRC operating at the national level, 26 State Human Rights Commissions have also been constituted. As a society, we need to understand the importance of human rights and inculcate them into practice - this is the very basis of Sab ka Saath–Sab ka Vikas'.

My dear countrymen, the month of October heralds, Jai Prakash Narayan ji's birth anniversary, the beginning of the birth centenary of Rajmata Vijayaraje Scindiaji. These luminaries have been infusing inspiration in all of us and we offer our heartfelt tributes to them. 31 October happens to be the birth anniversary of Sardar sahib, I shall dwell upon his birth anniversary in detail in the next episode of Mann Ki Baat but today I want to mention that for the past few years, the occasion of Sardar Sahib’s birth anniversary on October 31 is marked in every small town and district by organizing the 'Run for Unity' race.

Even this year, we should try to organize 'Run for Unity' in our village, town, city or metropolis. This is the best way to remember Sardar Saheb, because he worked for the unity of our nation throughout his lifetime. I urge you all that on October 31, through 'Run for Unity', to strengthen our efforts and bind every section of the society as a unified unit. This will be a great tribute to Sardar Sahib.

My dear countrymen, be it Navratri, Durgapuja or Vijayadashmi, I offer all my heartfelt greetings to all of you on account of these holy festivals. Thank you

My dear countrymen, Namaskar. Today, the entire country is celebrating Rakshabandhan. Heartiest greetings to all fellow citizens on this auspicious occasion. The festival of Rakshabandhan symbolizes the bond of love & trust between a brother & a sister. For centuries, this festival has proved to be a shining example of social harmony. In the nation’s history, there are innumerable accounts of this sacred thread, binding together people of distant lands, different religions, around a spindle of trust. In a few days from now, we shall celebrate the festive occasion of Janmashtami. The whole atmosphere will reverberate to the sonorous chants & calls of ‘Hathi, Ghoda, Palki’, ‘Jai Kanhaiya Lal ki’ and ‘Govinda-Govinda’. It is indeed an extremely joyous experience to imbue the essence of Bhagwan Krishna & revel blissfully. In other parts of the country, especially Maharashtra, our young friends must be busy with preparations of the ‘Dahi-Handi’…. the festive ritual of the human pyramid breaking the curd filled earthen pot. Heartiest greetings to all countrymen on the festive occasions of Rakshabandhan and Janmashtami.

Bhagini Chinmayee, भवती संस्कृत – प्रश्न पृष्टवत्ती | Sister Chinmayee has asked a question in Sanskrit. Excellent, extraordinary. My salutations to you. On the occasion of Sanskrit week, I extend my best wishes to all countrymen.
I am extremely thankful to young Chinmayee for touching upon this subject. Friends, apart from Rakshabandhan, Shravan Poornima is also celebrated as Sanskrit Day.

I congratulate all those actively involved in preserving & conserving this glorious heritage, helping it to reach out to the masses. Every language has its own significance, sanctity. India takes great pride in the fact that Tamil is the most ancient of world languages. We Indians also feel proud that from Vedic times to the modern day, Sanskrit language has played a stellar role in the universal spread of knowledge.

Sanskrit language & literature encompasses a storehouse of knowledge pertaining to every facet of life. Science & technology, agriculture & health, Mathematics & Management, economy & environment, the entire spectrum has been touched upon. It is said that our Vedas have detailed reference on Mantras, on ways & means to counter the challenges of global warming. You will be pleased to know that even today, residents of village Mattur in Shivamoga district of Karnataka use Sanskrit as their lingua franca.

You will be astonished to know that Sanskrit is a language that possesses the capacity for infinite word formation with two thousand verb roots, 200 suffixes & 22 prefixes; coupled with compounds, the possibility of word-creation is limitless. And that is why the minutest nuance of an expression or subject can be accurately described. This has been the core speciality of Sanskrit. Today, at times, in order to communicate more assertively, we tend to make use of English Quotations or even sher-o-shayari-urdu poetry. But those who are well acquainted with Sanskrit Subhashitas – epigrammatic verses, know very well that it is possible to make a crisp, precise statement, using very few words through the usage of subhashitas. And since there is a sense of geographical & cultural belonging, they are easy to understand & assimilate.

For example, in order to illustrate the significance of the Guru in one’s life, it has been said
एकमपि अक्षरमस्तु गुरु: शिष्यं प्रबोधयेr~ |
प्रथिव्यां नास्ति तद- दृव्यं, यद – दत्त्वा ह्यu`.kh Hkosr~ ||

Thereby meaning, when a guru imparts even an iota of knowledge to the student, there is no material or wealth on the entire earth that the student can make use of, to repay the guru. We must abide by the same essence, the same spirit as we celebrate Teachers’ Day. Knowledge & the guru are incomparable, invaluable, priceless, On the occasion of Teachers’ Day, we remember the great philosopher, former President of India Dr. Sarvapalli Radhakrishnan ji. His birth anniversary is celebrated as Teacher’ Day across the country. I felicitate all the teachers in the country on this occasion. I also salute your sense of commitment towards science, education and students.

My dear countrymen, the monsoon comes along, bringing a new ray of hope to our toiling farmers. It provided much needed succor to the scorched trees & shrubs, and to parched water bodies; on the other hand excessive rainfall causes devastating floods. It’s a vagary of Nature that some places have received higher rainfall compared to other places. We just saw how the terrible floods in Kerala have affected human lives. In today’s pressing, hard times, the entire Nation is with Kerala. Our sympathies are with those families who lost their loved ones. Loss of lives cannot be compensated, but I assure the grief-stricken families that in this moment of suffering & misery, a hundred & twenty five crore Indians stand by them, shoulder to shoulder. I earnestly pray for those injured in this natural disaster to get well soon. I firmly believe that the sheer grit and courage of the people of the state will see Kerala rise again.

Disasters, unfortunately leave behind a trail of destruction. But one gets to witness facets of humanity, humaneness during disasters. From Kutch to Kamrup, from Kashmir to Kanyakumari, everyone is endeavoring to contribute in some way or the other so that wherever a disaster strikes, be it Kerala or any other part of India, human life returns to normalcy. Irrespective of age group or area of work, people are contributing. Everyone is trying to ensure speedy mitigation of the sufferings people in Kerala are going through, in fact sharing their pain. We know that jawans of our armed forces are the vanguards of rescue & relief operations in Kerala. They have left no stone unturned as saviors of those trapped in the floods. The Air Force, Navy, Army, BSF, CISF, RAF, every agency has played an exemplary role in the rescue & relief operations. I would like to specially mention the arduous endeavors of the NDRF daredevils. At this moment of hardship & agony, their service stands out as a shining example. The capability, commitment & controlling situation through rapid decisions of the NDRF have made them a cynosure of every Indian’s eye, worthy of respect & admiration. Yesterday was the festival of Onam. We pray for Onam to provide strength to the country, especially Kerala so that it returns to normalcy on a newer journey of development. Once again on behalf of all Indians, I would like to re assure each & everyone in Kerala and other affected places that at this moment of calamity, the entire country stands by them.

My dear countrymen ! I was looking into the suggestions received for “Mann Ki Baat”. The subject about which most of the people from across the country have written is “Our revered Atal Behari Vajpayee”. Kirti from Ghaziabad, Swati Vats from Sonepat, brother Praveen from Kerala, Dr. Swapan Banerjee from West Bengal, Akhilesh Pandey from Katihar, Bihar and numerous others have written on Narendra Modi Mobile App and MyGov asking me to speak on various aspects of Atalji’s life. As soon as the people in our country and abroad heard of the demise of Atalji on 16th August, everyone drowned in sadness. He was a leader who gave up his position as Prime Minister fourteen years ago. In a way, he was cut-off from active politics for the last 10 years. He was neither seen in the news nor in public life.

Ten years is a huge gap but on 16th August our country and the whole world witnessed that there was not a gap of even a single moment in the common man’s heart. The wave of love and faith that spread across the nation is an indicator of his great personality. During these last days, many great aspects of Atalji came up to the fore. People remembered him as the best member of Parliament, sensitive writer, best orator and most popular Prime Minister and will continue to remember him. The country will ever remain grateful to Atalji for bringing good governance in the main stream. But, I just want to touch upon one more facet of Atalji’s legendary personality and that is the political culture which Atalji gave to India, his efforts in the direction of bringing about the changes in our political culture, his efforts to mould it into an organized framework and which proved very beneficial for India and a bigger benefit will accrue in days to come. This is certain. India will remain ever grateful to Atalji for bringing the 91st Amendment Act, 2003. This change brought about two important changes in India’s politics.

First one is that the size of the cabinet in states was restricted to 15% of the total seats in the state Assembly.
And the second one is that the limit under the Anti Defection Law was enhanced from one-thirds to two-thirds. Besides, clear guidelines were defined to disqualify the defector.

For many years in India, the political culture of forming a very large cabinet was being misused to constitute jumbo cabinets not only to create a divide but also to appease political leaders. Atalji changed it. This effort of his resulted in saving of money as well as of resources. This also helped in improving efficiency. It could only be a visionary like Atalji who brought in this transformation and as a result of this, healthy traditions blossomed in our polity.

Atalji was a true patriot. It was during his tenure that the timing of presenting the budget was changed. Earlier, as was the British tradition, the Budget used to be presented at 5 pm because in London, Parliament used to start working at that time. In the year 2001, Atalji changed the time of presenting the budget from 5 pm to 11 am. One more freedom- the Indian Flag Code was framed in Atalji’s tenure and it came into effect in 2002. A number of such rules have been included in this code which made it possible to unfurl the tricolor in public places. This provided a chance to more and more of our countrymen to unfurl our national flag. Thus, he brought our beloved tricolor closer to the common man. You must have noticed how Atalji took bold steps to bring about fundamental reforms, whether in our election process or about the shortcomings concerning the people’s representatives. Similarly, you can see that presently efforts are afoot and discussions are being held about simultaneously holding the elections for Lok Sabha and for state assemblies. The Government and the opposition – both are putting forth their view points. This is a good development and a healthy sign for our democracy. I must say that developing healthy traditions for a sound democracy, making constant efforts to strengthen democracy, encouraging open-minded debates would also be a appropriate tribute to Atalji. Reiterating our resolve to fulfill his dream of a prosperous and developed India, I along with all of you pay tributes to Atalji.

My dear countrymen ! whenever a discussion about Parliament is there nowadays, it is about hold-ups, noisy scenes and stalling the proceedings but when something good happens, it is not given much importance. The monsoon session of Parliament ended just a few days back. You will be glad to know that the productivity of Lok Sabha remained 118 percent and that of Rajya Sabha was 74 percent. All the members rose above party interests to make the Monsoon session most productive and this is why Lok Sabha passed 21 bills and in Rajya Sabha fourteen bills were passed. This Monsoon session of Parliament will always be remembered as a session for social justice and youth welfare. A number of important bills beneficial to the youth and the backward classes were passed during this session. As you know, a demand to constitute an OBC Commission similar to SC/ST commission was long pending for decades. The country fulfilled its resolve this time to make an OBC Commission and also granted it Constitutional powers. This step will prove to be the one to move forward our march towards achieving the goal of social justice. An amendment bill to secure the rights of scheduled castes and scheduled tribes also were passed in this session. This Act will give more security to the interests of SC and ST communities. This will also forbid criminals from indulging in atrocities and will instill confidence among the dalit communities.

No civil society can tolerate any kind of injustice towards the woman-power of the country. The nation will not tolerate those committing rapes. With this point in view Parliament has made a provision of strictest punishment by passing the Criminal Act Amendment Bill. Those guilty of rape will get a minimum sentence of ten years and those found guilty of raping girls below the age of 12 years will be awarded the death sentence. Recently, you might have read in newspapers, that a court in Mandsaur in Madhya Pradesh, after a brief hearing of two months, pronounced the death sentence on two criminals found guilty of raping a minor girl. Earlier, a court in Katni in Madhya Pradesh awarded the death sentence to the guilty after a hearing of just five days. Courts in Rajasthan have also taken similar quick decisions. This Act will play an effective role in curbing crimes against women and girls. Economic growth will be incomplete without a social transformation. The Triple Talaq Bill has been passed by the Lok Sabha although it could not be passed in the Rajya Sabha, I assure the Muslim women that the whole country stands by them to provide them social justice. When we move ahead in the national interest, a change in the lives of the poor, the backward, the exploited and the deprived ones can also be brought about. In the Monsoon session, this time, everyone jointly presented an ideal approach. Today, I publicly express my heartfelt gratitude to all MP’s.

My dear countrymen! The attention of crores of Indians is focused on the Asian Games being held in Jakarta. Every morning, first of all, people look for newspapers, Television, News and Social Media to check Indian players winning medals. The Asian Games are going on. I wish to congratulate all players who have won medals for the country. I extend my best wishes to those players who are yet to compete. Indian players are performing exceedingly well in shooting and wrestling but our players are winning medals in those competitions too, in which our performance has not been so good earlier-like WUSHU and ROWING. These are not just medals but an evidence of the sky high spirits of the Indian players.

Among those winning medals for our country are a large number of our daughters which is a very positive sign; so much so, that youngsters of only 15-16 years of age have brought honour to our country by winning medals. This too is a very positive indication that most of the medal-winners hail from small towns and villages and these players have achieved this success by putting in sheer hard work.
We shall celebrate National Sports Day on 29th August and I extend my best wishes to all sport lovers and also pay my tributes to the legendary hockey wizard Shri Dhyanchandji.

I request every citizen to make it a point to play and take care of their fitness because only a healthy India will build a developed and prosperous India. When India will be fit, only then India’s future will be bright. Once again, I congratulate the medal winners at the Asian Games and also wish the remaining players perform well. Many good wishes to you all on the National Sports Day.

Namaste Bhawnaji, I respect your sentiments. All of us have seen houses and buildings being constructed of bricks and stones but can you imagine that about twelve hundred years ago, a giant mountain which was a single stone mountain was give the shape of an elegant, huge and a unique –temple –this may be difficult to imagine, but this happened and that temple is Kailash Nath Mandir in Ellora, Mahrashtra. Would you believe if someone tells you that about a thousand years ago, an over sixty metres tall pillar of granite was built and another granite rock weighing about 80 tonnes was placed over its top. But, Brihdeshwar temple of Thanjavur in Tamil Nadu is the place where this unbelievable combination of Engineering and Architecture can be seen. Anybody will feel overawed on seeing Rani Ki Vaav of the 11th Century in Patan in Gujarat. Our land has been an engineering laboratory. There have been several engineers in India who made the unimaginable possible and presented such marvels of engineering before the world. In this lineage of great engineers, we were blessed with a diamond whose work is still a source of wonder for all. He was Bharat Ratna Dr. M. Visvesvaraya. Lakhs of farmers and common people continue to benefit from the Krishna Raj Sagar Dam built by him. He is greatly revered in that part of our country and the whole nation remembers him with great respect and regard. In his memory, 15th September is observed as Engineers Day. Following his footsteps, our engineers have created their own identity in the world.

When I talk of wonders in the Engineering world, I am reminded of an incident of 2001 when a devastating earth quake hit Kutch in Gujarat. I used to work as a volunteer there during those days, I got a chance to go to a village and had a chance to meet a lady of more than a hundred years of age. And she was looking at me and mockingly, saying, “Look at my house. It is called Bhoonga in Kutch. This house has faced three earthquakes. I myself have seen three in this house itself. But, you did not find any damage anywhere. These houses were built by our ancestors in sync with nature and surroundings of this place”. And she was saying all this with such a feeling of pride that it made me think that engineers in that era had constructed such structures according to the local situations which kept the common man safe and secured. While observing Engineers Day, we should think of the future as well. Workshops should be held at different places. What are the things we need to learn in the changing times? What do we need to teach? What do we need to connect to? Nowadays, disaster management has assumed immense significance. The world is facing natural calamities. What then should be the new form of structural engineering? What courses should be designed to that end? What should be taught to the students? How do we keep construction eco friendly? How can we enhance the quality of construction by making value addition through local materials? How do we make zero waste our priority? All such points need to be pondered upon when we observe Engineers Day.

My dear countrymen! There is a mood of festivity and with this the preparations for Diwali also begin. We will keep meeting through Mann Ki Baat, and will keep sharing matters close to our hearts. We will join hands in taking our country forward with heartfelt vigor. With these feelings, I extend my best wishes to you all. Thanks. We shall meet.

My dear countrymen, Namaskar. Of late, News of abundant rainfall has been steadily coming in. At places, we are hearing of rising concerns on account of excessive showers; at some places, people are anxiously waiting for the rains to begin. The vastness and diversity of India, in fact, at times even rains play hide & seek through partiality laced likes & dislikes. But why should we blame the rains! After all it was humankind that chose the path of conflict with Nature and consequently earnt her periodic wrath. And that is why it becomes our collective responsibility… Let us be lovers of nature, protectors of Nature, conservers of Nature… and thus, ensure spontaneous balance in her myriad bounty.

Come to think of it, recently an incident pertaining to a natural disaster attracted global attention, leaving every heart & mind perturbed. All of you must have watched it on T.V… in Thailand a team of 12 teenaged football players and their coach went on an excursion to a cave. Usually it takes a few hours to enter and exit that cave. But destiny had different plans that day. Barely had they entered deep into the cave that a sudden heavy downpour caused water logging at the inlet of the cave. Their exit was completely blocked. Not able to find a way out, they perched themselves a top a mound inside the cave; not for a day or two, but an entire 18 days. One can only imagine the predicament of these teenagers in the face of death, where every second was fraught with danger. On the one hand they were struggling against all odds; on the other, the world over, humanity joined hands in expressing the noblest & the most righteous of human virtues. The world over, people prayed for the safe & secure exit of these children. No stone was left unturned to trace their where abouts, their well-being and their rescue. Their timely evacuation was of a prime concern, since the heavy monsoon would have delayed rescue-attempts by a few months. Anyway, the good news of their safe exit spread a sigh of relief, a sense of inner calm. But I feel like viewing the entire sequence of events from another perspective, i.e, how the operation was conducted! The sense of responsibility & commitment, prevailing at every level was astonishing. The government, their parents, family members, media, citizens of that country, each one of them displayed an awe-inspiring sense of peace and patience. All of them came together as a team to accomplish their mission. I feel the self-control exercised by each one of them in conduct is worth understanding and emulating. It is not that the parents were not aggrieved, it is not that the mothers’ eyes had ceased to be moist. Their patience, their restraint, in fact the calm composure exercised by the entire society is commendable & worth following. During the operation, a sailor from Thailand Navy sacrificed his life. The whole world is be wildered at the way they held on with courage and patience, without losing hope, despite the odds against them in the water-logged dark cave. This proves that when humanity stands together, it creates wonders. What is certainly required is focusing on your goal with a calm & steady demeanour and the will to strive.

A few days ago, the country’s beloved poet Neeraj Ji left us forever. Neeraj ji was blessed with a special quality… it was a combination of hope, faith, a firm resolve and self-confidence. Every word of Neeraj ji’s work can instill a lot of strength & inspiration in us Indians. He wrote

vaf/k;kj <ydj gh jgsxk
vkaf/k;k¡ pkgs mBkvks
fctfy;k¡ pkgs fxjkvks
ty x;k gS nhi rks vaf/k;kj <ydj gh jgsxk

The darkness shall be dispelled
Whether you brew up storms
Or make lightening strike
Now that the lamp has been lit
The darkness shall be dispelled
My heartfelt respectful tributes to Neeraj ji.

Usually, the months of July and August are very important for farmers and the youth. This is the time which is Peak season for colleges. Like Satyam, Hundreds of thousands of youth leave schools to join colleges. Whereas February and March get consumed in exams, papers and answers, April & May are meant for enjoying vacations, followed by results and thereafter, shaping a course for one’s life through career choices. July is the month when the youth step into a new phase of life, where the focus shifts from questions and veers towards cut-offs.

The attention of students steers from home to hostel. Students submit themselves to the tutelage of Professors vis a vis the shadow of their parents. I firmly believe that my young friends must be enthusiastic & happy on the commencement of their college life. Leaving home for the first time, moving out of one’s village, coming out of a protective environment amounts to taking charge of the course of one’s life. This multitude of young people leave their homes for the first time to chart a new direction for their lives. Some students might have joined their respective colleges and some must be about to join. All I would like to say to you is ‘Be calm, enjoy life, seek inner happiness in life. There is no alternative to books, one has to study, yet one’s bent of mind should be towards discovering new things. Old friends are invaluable. Childhood friends are precious, but selecting, making & maintaining new friendships is a task that requires immense prudence. Keep learning something new, such as newer skills and languages. Young people who leave their homes for the sake of studies should discover their new places, know more about the people, language, culture & tourism facets related to them. My best wishes to all the young people about to begin a new innings. Referring to the college season reminds me of someone I saw in the News recently… how Asharam Choudhury a student from an extremely poor family in Madhya Pradesh overcame life’s many challenges to achieve success. In his maiden attempt, he cracked the Entrance exam for MBBS at AIIMS, Jodhpur. His father earns his daily bread by waste-picking. I congratulate him on his success. There are many such instances of students from deprived families who, through sheer determination & perseverance overcame all odds and stood out to be beacons of inspiration to others. Examples such as Prince Kumar of Delhi, whose father is a DTC bus driver, Abhay Gupta of Kolkata who studied on foothpaths under street lights, Bitiya Afreen Sheikh of Ahmedabad, whose father drives an auto rickshaw, Nagpur’s daughter Khushi, whose father is a school bus driver, Karthik of Haryana, whose father is a watchman or Ramesh Sahu of Jharkhand, whose father is a brick-kiln labourer… or Gurgaon’s divyang angel Anushka Panda, who suffers from a hereditary disorder called spinal muscular atrophy… all of them overcame each & every obstacle through their firm resolve and Zeal, attaining success for the world to see. If we look around, we can see many such examples.

Any commendable incident from any part of the country infuses my heart with energy and inspires me. And when I mention the glorious journey of these youth, I am reminded of Neeraj ji’s line which sum up the raison d’etre of life. Neeraj ji has said

xhr vkdk’k dks /kjrh dk lqukuk gS eq>s
gj va/ksjs dks mtkys esa cqykuk gS eq>s
Qwy dh xa/k ls ryokj dks lj djuk gS
vkSj xk&xk ds igkMksa dks txkuk gS eq>s

How I wish to make the sky listen to
the song of the earth
How I wish to inspire every strand of darkness
to come to the radiance of light
And I wish to conquer the might of the sword
With the fragrance of flowers
And to awaken the mountains
with the Sweetness of songs.

My dear countrymen, a few days ago I happened to glance through a news item, it said- “Two youths make Modi’s dream come true”. On reading further, I came to know how our youngsters put in efforts to transform the lives of the common man by making smart and creative use of technology.

It so happened that once I was interacting with Indian youth in San Jose town of America hailed as a Technology Hub. I had appealed to those young people to think over how could they use their talent to India’s benefit and do something in that direction whenever they found time. I had made an appeal to change brain-drain into brain-gain. Two IT Professionals from Rae Bareilly Yogesh Sahu ji and Rajneesh Bajpayee ji accepted my challenge and made a unique attempt. With their joint efforts, Yogesh ji and Rajneesh ji have developed a SmartGaonApp by utilizing their professional skills. This App is not only connecting the villagers with the whole world but now they can obtain any information on their own mobile phones. Residents of the village Taudhakpur in Rae Bareilly, village chief, District Magistrate, CDO and every one joined in to create awareness amongst the masses. This App is actually bringing in a Digital Revolution in the village, with the help of this App, it has since become easier to record, track and monitor developmental work being done in the village. This App contains phone directory, News section, events list, health centre and information centre of the village. This App is very useful for the farmers and the grammar feature of the App and FACT rate among the farmers functions like a market place for their products. If you look into this incident minutely, one thing will strike you and that is the young man living in America adhering to that country’s life-style and ideology, who left India many years ago but, knows the finer details about his village, knows about the challenges and still is emotionally attached to his village. This seems to be the reason as to how he could develop this App which is most suited to needs of the village.

A sense of belonging towards the village and towards one’s roots and also a spirit to show and do something is naturally there in each and every Indian.

But, sometimes because of time, sometimes because of distance and at times because of situations that spirit gets faded but just with a touch of a tiny spark, everything re-emerges which takes one back to old memories. We should also check if such a thing has happened in our case too whether circumstances, situations, distances have made us alien, whether dust has gathered over our determinations.
Do think.

Santoshji, many - many thanks for your phone call. Actually, Pandharpur Wari is an amazing journey in itself. Friends, Ashadhi Ekadashi, which fell on 23rd July, is celebrated as a day of grand transformation of Pandharpur Wari. Pandharpur is a holy town in Solapur district in Maharashtra. About 15-20 days before Ashadhi Ekadashi warkari or pilgrims start the Pandharpur Yatra on foot. This yatra (journey) is known as Wari and lakhs of warkaris join this. Wooden foot wear or padukas of great saints like Saint Gyaneshwar and Saint Tukaram are placed in a palki and pilgrims begin their pilgrimage chanting “Vitthal-Vitthal”. Pilgrims go to have a darshan of Vitthal who is also known as Vithoba or Pandurang. Lord Vitthal safeguards the interests of the poor, the deprived ones and the ones who are suffering. People from Maharashtra, Karnataka, Goa, Andhra Pradesh, Telengana have deep devotion and respect for Vitthal.

Visiting Vithoba temple in Pandharpur and its grandeur, beauty and spiritual bliss is a unique experience in itself. I request the listeners of “Mann Ki Baat” to visit Pandharpur Wari at least once, whenever they get a chance. Innumerable saints like Gyaneshwar, Namdev, Eknath, Ram Dass, Tukaram are relevant even today in educating the masses. They are imparting energy to fight against superstition in each and every corner across the country. May they be compositions like Bharud (Hkk:M) or Abhang (vHkax), we get a great message of amity, love and brotherhood. We get the mantra to enable the society to fight against blind-faith through devotion and bhakti. These were the people who, at times restrained and corrected the society, even showed a mirror and ensured that old evil traditions get eradicated from the society and that people inculcated a culture of compassion, equality and righteousness. Our mother India is a land full of gems and treasures and the tradition of these great saints that adorned our land are at the same level as the great men who dedicated and sacrificed their lives for our Mother India. One such great man has been Lok Manya Tilak who has left a very deep impression on the hearts of a large number of Indians. We remember and pay our homage to Tilak ji on his birth anniversary on 23rd July and his death anniversary on 1st August.

Lokmanya Tilak was full of courage and self-confidence. He had the courage to show a mirror to the British about their wrong doings. The British were so afraid of Lok Manya Tilak that they tried to charge him of sedition thrice in two decades; this is no small thing. I want to narrate an interesting incident to the countrymen which is connected with Lok Manya Tilak and his statue in Ahmedabad. When in October 1916, Lok Manya Tilak ji came to Ahmedabad, more than 40,000 people that time gave him a welcome and during that very visit, Sardar Vallabh Bhai Patel had a chance to talk to him. Sardar Vallabh Bhai Patel was greatly impressed by Lok Manya Tilakji. When on August 1 1920, Lok Manya Tilakji passed away, Patel ji had decided then itself that he would build his statue in Ahmedabad. Sardar Vallabh Bhai Patel was elected the Mayor of Ahmedabad municipal corporation and he immediately selected Victoria Garden as a venue for Lok Manya Tilak’s memorial and this was the very Victoria Garden which was named after the British Queen. The British were naturally not happy with this and the collector continually kept denying permission. But Sardar Saheb was also Sardar Saheb after all, he was persistent and had remarked that he might have to give up on his post but Lok Manya Tilakji’s statue would certainly be built there. Finally, the statue got built and Sardar Saheb got it unveiled by none other than Mahatma Gandhi on 28th February, 1929; and the most interesting point is that during that inaugural ceremony revered Bapuji said that with the coming of Sardar Patel, Ahmedabad Municipal Corporation has not only got a man but it has got the strength on the basis of which, building the statue of Tilakji has become possible. And my dear countrymen, the speciality about this statue is that this is a rare statue of Tilakji in which he is sitting in a chair and in this “Swaraj is our birthright” (“Swaraj Hamara Janma Sidhha Adhikar Hai”) is inscribed right below Tilakji’s statue. And this all happened during the period of British rule. Tradition of publicly celebrating Ganesh Utsav was also initiated with the efforts of Lok Manya Tilakji. The celebration of Ganesh Utsav publicly had become an effective medium in promoting a spirit of social awakening, integration, amity and equality among the masses besides projecting a sense of dedication and festivity in them. This was the period when there was a need for people to get united in the fight against the British; these festivals, by breaking the barriers of casteism and communalism served the purpose of uniting all. Such events gained more popularity with the passage of time. Thus, it becomes clear that our younger generations still care for the brave heroes of our ancient past, its heritage and history. Today, you can see Ganesh pandals in almost every street of various cities. All families in that street collectively organize these pandals. This is an excellent chance for our youth wherein they can learn qualities of leadership and organization and inculcate these in themselves.

My dear countrymen! I had requested last time too and now, while remembering Lokmanya Tilak, I will once again urge all of you to celebrate Ganesh Utsav with great enthusiasm and fervour whole heartedly but insist on keeping these celebrations eco-friendly. Right from Ganesh idol to all decorative material everything ought to be eco friendly and I will appreciate that separate competitions be organized in each city, prizes be awarded for these; and I will like that eco friendly items related to Ganesh Utsav are displayed for wider publicity on My Gov and Narendra Modi App.
I will surely send your ideas and efforts to the people. Lokmanya Tilak evoked self- confidence amongst our countrymen and gave the slogan “Swaraj is our birth right and I shall have it.” Today is the time to say that Good Governance is our birth right and we will have it.

Every Indian should have access to good governance and positive results of development. It is the factoring in of this outreach that will create a new India. After 50 years of Tilak's birth, on the same day i.e. on July 23, another son of Mother India was born, who sacrificed his life so that his countrymen could breathe freely in an atomsphere of freedom. I am talking about none other than Chandrasekhar Azad. Where will you find a young man in India who will not be inspired listening to these lines -
Sarfaroshi ki tamanna ab hamare dil mein hai
Dekhna hai zor kitna baazu-e-qaatil mein hai

(The desire for martyrdom is now in our hearts
Let us see the strength in the arms of my executioner)

These lines inspired many young people like Ashfaq Ullah Khan, Bhagat Singh, Chandrashekhar Azad and many others. Azad’s courage and passion for freedom inspired the youth of the day. Chandrashekhar Azad put his life on the stake, but he never bowed in front of the foreign rule. It was my privilege and good fortune that I had the opportunity of going to Chandrasekhar Azad’s native village of Alirajpur in Madhya Pradesh. I had the opportunity to pay homage in Chandrashekhar Azad Park in Allahabad, Chandrasekhar Azad Ji was a brave man who did not wish to die by the bullet of foreigners - he wished to fight for independence as a free man and if he had to die, he wished to remain a free man! This is what was so special about him. Once again, I bow and pay tributes to the two great sons of Bharat Mata – Lokmanya Tilakji and Chandrasekhar Azad ji.
Just a few days ago, in the Junior Under-20 World Athletics Championship in Finland, India's brave daughter and a farmer daughter Hima Das made history by winning the gold medal in the 400-meter race event. Ekta Bhyan, another daughter of the country, in response to my letter, has emailed me from Indonesia, where she is now preparing for the Asian Games. Ekta in her e-mail writes - 'The most important moment in the life of any athlete is that when he or she holds the tricolor and I am proud that I could do that.' Ekta, we all are proud of you. You have brought glory to the Nation. Ekta has won the gold and bronze medals in World Para Athletics Grand Prix 2018 held in Tunisia. Her achievement is all the more special because she has made the imposing challenges in her life the key to her success.

Daughter Ekta Bhyan in 2003, lost the use of half of her lower body due to road accident, but this daughter did not lose courage and made herself all the more stronger to perform this grand feat. Another Divyang, Yogesh Qathuniaji, has won the gold medal in the discus throw in Para Athletics Grand Prix in Berlin and in the process bettered the world record, along with Sundar Singh Gurjar who also won the gold medal in javelin. I salute Ekta Bhyanji, Yogesh Qathuniaji and Sundar Singh Ji, all of you for your fortitude and passion, and congratulate you! May you go further than these successes, keep on playing and keep on blooming.

My dear countrymen, the month of August is significant because it is filled with historically important dates and festivals, but due to the weather sometimes sickness also enters the house. I wish all of you best wishes for good health, for this month of August imbued with the spirit of patriotism and for many festivals that have continued over centuries. We will meet once again for ‘Mann Ki Baat' next time.
Many Many Thanks.

NNamaskar. My dear countrymen, I’m fortunate once again to be face to face with you in the ‘Mann Ki Baat’ programme. Just a few days ago, a historic Cricket match took place in Bengaluru. Of course you must have realized that I am referring to the test match between India and Afghanistan. It was Afghanistan’s first international match and it’s a matter of honour for us that this historic match for Afghanistan was played with India. Both teams performed par excellence. Besides, bowler Rashid Khan had performed exceedingly well in the IPL earlier this year. I remember Afghanistan President Shriman Ashraf Ghani’s words on Twitter tagging me along “The people of Afghanistan are extremely, proud of our hero Rashid Khan. I’m also thankful to our Indian friends who created a platform for our players to showcase their skills”. Rashid represents what constitutes the best of Afghanistan. He is an asset to the world of cricket. Then he quipped “No, we are not giving him to anyone!” This match will remain etched in our memories for a long time. Anyway, being the first match, it is naturally memorable, but I will cherish it for a special reason. The Indian team did something that is exemplary to the whole world. What does a winning team do while receiving the trophy? The Indian team, while receiving the trophy, warmly invited the Afghanistan team which had played its first international match to pose together for photographs. This incident exemplifies the very spirit of sportsmanship. Sports is an excellent route to unite society and to showcase the talents & skills of our youth. I felicitate both the teams of India & Afghanistan. I sincerely hope, that in future too, we’ll play with each other with the best sportsman spirit & shine together.

My dear countrymen, this 21st of June, the fourth Yoga Day presented the rarest of sights. The whole world appeared as one entity. In the European Parliament in Brussels, at the UN headquarters in New York, on Japanese naval warships, there were sights of people performing yoga. Saudi Arabia witnessed its first, historic yoga programme and I am told many aasans were demonstrated by women. On the snow capped mountain peaks of Ladakh, Indian and Chinese soldiers performed yoga in unison. Yoga breaks all barriers of borders and unites people. Zealous citizens of hundreds of lands overlooked divisions of caste, religion, region, colour and gender to transform this occasion into a massive festival. If people from the entire world ardently participated in programmes on Yoga Day, why should India not feel elated many times over?

It is a matter of great pride for a hundred & twenty five crore people to witness members of our armed forces perform yoga on land, sea & sky. A section of our brave soldiers did yoga in submarines; some of them chose the snow clad mountainous terrain of Siachen for the same. Our air warriors astounded everyone by performing yogasans in mid sky, some 15 thousand feet above the earth. Spectacular was the fact that they achieved this feat not inside an airplane but while floating mid air. Schools, colleges, offices, parks, skyscrapers, playgrounds came alive- as yoga venues. Heartwarming was an instance in Ahmedabad. Around 750 divyang brothers and sisters assembled at one place to do yoga and thus created a world record.Yogahas broken barriers of caste, creed and geography to unite the people of the entire world, which is the very essence of the real sentiment innate to Vasudhaiva Kutumbakam that we have followed in letter and spirit over centuries. Our Rishis, sages and saints have laid emphasis on certain tenets; yoga has proved them in a concrete manner. I believe that the concept of wellness today is bringing about a revolution. I hope the campaign of wellness through yoga will gain further momentum. More and more people will come forward to make it a part of their lives.

My dear countrymen, many of you have urged me on My gov and Narendra Modi app to mention Doctor’s Day, the 1st of July. You are absolutely right. We think of doctors only during times of distress. But this is a day when the nation celebrates the achievements of our doctors and expresses gratitude for their spirit of service and commitment towards society. We are a people who, by nature, revere the Mother as the equivalent of god since she is the source of our very existence, our life. On the other hand, there are times when it is the Doctor who gives us re-birth. The role of a doctor is not limited to mere treatment of ailments. Often a doctor plays the role of a family friend, a lifestyle guide. They not only cure but also heal. Today, doctors possess not just medical expertise; they have a vast experience on the co- relation between general lifestyle trends and their effect on our health. Indian doctors have carved a niche for themselves in the entire world through their capabilities and skills. Our doctors have gained recognition for their expertise in the medical field, hardworking attitude and the ability to solve complex medical problems. Through Mann Ki Baat I extend my warmest felicitations on behalf of the countrymen to all our doctors, ahead of Doctor’s Day on the 1st of July.

My dear countrymen, as a people, we are truly blessed to be born in this land, bhoomi of Bharat, India. India has had a rich historical canvas. Every single month, every single day in fact, is a marker of one historical event or the other. Every place in India is replete with signposts of heritage. Every place has been blessed with a saint, a luminary or a great, famous personality who has contributed through his sagacity.

 Thank you very much for your phone call. It is correct that I am reaching Maghar on the 28th. I am sure you know about Kabirwad in Gujarat when I used to work there, I had organized a National session of people belonging to the tradition of saint Kabir. Once again I have been blessed with the opportunity to visit this Samadhi sthal, this shrine. You must be aware that in eastern Uttar Pradesh, there is a place called Maghar. It is here that Sant Kabir Das ji attained Samadhi. Do you know why Kabir Das ji chose to go to Maghar? In those days it was believed that death in Maghar was a roadblock in one’s pathway to heaven. On the contrary, breathing one’s last in Kaashi was a guarantee for entry into heaven. Maghar was considered unholy but Sant Kabirdas never subscribed to that view. He toiled relentlessly to quell many such superstitions and evil social customs of his times. That is why he went to Maghar and chose to attain Samadhi there. Sant Kabir Das ji, through his verses ‘Saakhis’ and ‘Dohas’ stressed upon the virtues of social equality, peace and brotherhood. These were his ideals. We can feel the essence of these ideals in his compositions. They are relevant & inspiring even in modern times. I quote a doha

कबीरसोईपीरहै, जोजानेपरपीर |
जोपरपीरनजानही , सोकापीरमेंपीर ||

The true saint is the one who recognizes & understands the sufferings of others. Those who do not feel the pain of others are insensitive, uncompassionate. Kabir Das ji laid great emphasis on social cohesion. He was a thinker way ahead of his times. In those days, when the whole world was undergoing strife and degradation of moral values, he spread the message of peace & harmony. He worked towards uniting the populace, bridging their differences.

“जगमेंबैरीकोईनहीं, जोमनशीतलहोय
यहआपातोडालदे, दयाकरेसबकोय”

There will be no enmity in the world if the inner being is at peace.
Compassion should be the universal way of life.
In another doha, Kabir has written.

जहांदयातहंधर्म, जहांलोभतहंपाप
जहांक्रोधतहंकालहै, जहांक्षमातहंआप

Compassion leads to righteousness,
Greed leads to sin.
Anger is sure to devour you,
Forgiveness is a great virtue.
He said

जातिनपूछोसाधूकी, पूछलिजियज्ञान

Never ask a saint his caste or creed;
Ask him about his repository of knowledge.

He appealed to the people to rise above divisions of religion & caste and make knowledge & wisdom the sole basis of recognition. His principles are relevant even after several centuries have gone by.Since we are referring to Sant Kabir Das ji, I am reminded of a doha couplet in which he says,

"गुरुगोविन्ददोऊखड़ेकाकेलागूंपांय|
बलिहारीगुरुआपने, गोविन्ददियोबताय"||

Such is the exalted status accorded to the guru, the teacher. And one such guru is Jagatguru, Guru Nanak Dev. He showed the righteous path of life to millions, inspiring them for centuries. Guru Nanak Dev’s teachings endeavoured to eradicate caste based discrimination prevalent in society. He perceived humankind as one & urged everyone to embrace humanity.

Guru Nanak Devji said that the service to the poor and the needy is service to God. Wherever he went, he took many initiatives for the welfare of the society. The establishment of a kitchen free of social discrimination where a person of any caste, sect, religion or community could eat or what we know as the langarsystem was initiated solely by Guru Nanak Dev Ji. The 550th Prakash Parv of Guru Nanak Dev Ji will be celebrated in 2019. I want all of us to join this great festival with enthusiasm and fervour. To celebrate this festival in the entire Indian society and around the world I also urge you to suggest new ideas, new concepts, and innovations on which we can ponder and make preparations and thus we can also celebrate the Prakash parv as Prerna Parv with great pride.

My dear countrymen! The history of India's struggle for independence is very long, very vast and is filled with countless sacrifices. There is another chapter of history associated with Punjab. In the year 2019, 100 years of the horrific incident of Jallianwala Bagh will come to a full circle, it was an incident that embarrassed the entire humanity. Who can forget that dark day of April 13, 1919, when abusing all limits of power, crossing all the boundaries of cruelty; theguiltless, unarmed and innocent people were fired upon. How can we remember the completion of 100 years of this horrific event is something we canall give a thought to, but we must also remember the everlasting message that this incident has imparted that is - violence and cruelty can never solve any problem. It is peace and non-violence, renunciation and martyrdom that are triumphant in the end!

My dear countrymen! Mr. Raman Kumar of Rohini, Delhi, has written on 'Narendra Modi Mobile App' that oncoming July 6 happens to be Dr. Shyama Prasad Mukherjee’s birthday and he wants me to talk about Dr. Shyama Prasad Mukherjee in this episode of Mann Ki Baat. Thank you very much, Raman ji. It feels great to see your interest in India's history. You know, yesterdayjune 23, was the death anniversary of Dr. Shyama Prasad Mukherjee. Dr. Shyama Prasad Mukherjee was associated with many fields, but the areas which were closest to his heart were education, administration and parliamentary affairs, very few people would know that he was the youngest vice-chancellor of the University of Calcutta at merely 33 years of age.

Very few people would also be knowing that in 1937, on the invitation of Dr. Shyama Prasad Mukherjee, Gurudev Rabindranath Tagore addressed the convocation in Kolkata University in Bangla. This was the first time under British rule that the convocation in Kolkata University had been addressed to in Bangla. From 1947 to 1950, Dr. Shyama Prasad Mukherjee was the first Industries minister of India and, in a sense, helaid a strong foundation for India’s industrial development, he had prepared a solid base, it was he who had prepared a stout platform. The first industrial policy of Independent India, which came in 1948, was stamped with his ideas and vision. Dr. Mukherjee's dream was for India to be industrially self-reliant, competent and prosperous in every sphere.

He had wanted India to develop heavy industries and also pay full attention to MSME, handloom, textiles and cottage industry. For the proper development of cottage and small industries with finance availability and organizational setup- All India Handicrafts Board, All India Handloom Board and Khadi & Village Industries Board were established between 1948 and 1950. There was also a special emphasis by Dr. Mukherjee on indigenization of India's defence production, in the establishment of four most successful mega projects- Chittaranjan locomotive works factory, Hindustan aircraft factory, Sindri fertilizer factory and Damodar Valley Corporation and other river valley projects, Dr. Shyama Prasad Mukherjee contributed significantly. He was very passionate about the development of West Bengal. It was the result of his understanding, prudence and activism that a part of Bengal could be saved and it is still a part of India.

For Dr. Shyama Prasad Mukherjee, the most important thing was the integrity and unity of India - and for this, at the young age of 52, he also sacrificed his life. Come! Let us forever remember Dr. Shyama Prasad Mukherjee’s message of unity imbued with the spirit of goodwill and brotherhood and remain proactive with all our might for the progress of India.

My dear countrymen! During the past few weeks, I had the opportunity to interact with the beneficiaries of different schemes of government through video call. I got an opportunity to know beyond the confines of the files the changes which are being ushered in the lives of people directly from them. People spoke about their determination, their happiness and their achievements. I believe that this was not a mere governmental programme for me, but it was a unique learning experience and during this time the joy of seeing people's faces lit with happiness, can be the moment of greatest satisfaction in anyone's life? When I would listen to the stories of a common man, his guileless words narrating his experience would touch my heart.

In far-distant villages, daughters are providing services ranging from pension to issuance of passport to senior citizens through the aegis of common service centers. Asister from Chhattisgarh collects custard apple and does business by making its ice cream. Like Anjan Prakash in Jharkhand, many lakhs of young besides running the Yuva – Jan Aushidhi kendras in the country are providing affordable medicines in the nearby villages. At the same time a young man from West Bengal desperately seeking a job two to three years ago is now a successful entrepreneur ; And not only this he is providing employment to ten to fifteen people. Whereas young school students from Tamil Nadu, Punjab, Goa are working on an important topic like waste management in their school’s tinkering lab. I just do not know how many such stories were shared with me, there wasn’t a single corner of the country where people did not have a success story of theirs to share with me. I am glad that in this entire programme I witnessed the accomplishments of the common man more than the achievements of the government, of the country's power, the power of New India’s dreams, the power of the resolve of the new India – this is what I experienced!

There are certain people in society, who find no solace till they do not express their frustrated views, their depressed views and seek ways to divide rather than unite. In such an environment, when the common man comes to you talking about emerging hope, new zeal and events that have taken place in his life, it is not to the government's credit. An incident regarding a small girl from a remote village too can inspire the hundred and twenty five crore people. With the help of technology, through the video bridge even a single moment spentwith the beneficiaries was very enjoyable, very motivational and provided satisfaction to work more. There is a renewed joy in dedicating your life for the upliftment, and you’re left with renewed fervour and inspiration.

I am very grateful to the countrymen. 40-50 lakh people participated in this video bridge program and imparted me with a new strength. I again want to express my gratitude to you all.

My dear countrymen! I always feel that if we look around us, somewhere or something good always happens. Many good people out there are involved in beneficial work. We can also smell the fragrance of righteousness. In the past, one thing came to my attention and it happens to be a very unique combination. On one hand, where we have professionals and engineers, on the other hand, there exist farmers tilling the fields, our brethren-sisters associated with agriculture. Now you must be wondering that these are two completely different occupations - what is the relation between these professions? But there exists a link, in Bangalore, corporate professionals and IT engineers came along and created an effortless ‘Samridhi trust’ with which they have doubled the income of the farmers by successful activation of this trust. This trust remained associated with farmers, drew plans and made successful efforts to increase the income of farmers. The training to inculcate organic farming while teaching latest agricultural techniques and how to grow more crops along with a single cash crop in the fields was imparted through the professional, engineers and technocrats associated with this trust started giving training to the farmers. The farmers who initially used to depend on the same single cash crop in their fields and that too the yield was also not good begetting lesser profits, today are not only growing vegetables but also marketing their own vegetables and getting good prices through the trust. Farmers producing grains have also become associated with this trust.

On one hand, farmers have a major role in the entire chain from cultivation till the marketing of crops, whereas on the other hand, to make certain the farmers' participation in reaping profits is an attempt to guarantee their right. A separate seed bank has been created to make good agricultural strains available for reaping a bumper harvest. Women have also been added in this activity and they supervise the work of this seed-bank. I congratulate these young people for this innovative experiment and I am happy that these young professionals, technocrats and others associated with the world of engineering, got out of their comfort zone to make a connect with the farmer, the village, fields and barns.

Friends! Your youth-power is really inspiring for any young person. Many other young people of our country will definitely visit your website and look closely at your work and will also be inspired by how they can be of use in different areas of the social milieu in their area. I once again felicitate the youth of my country for their innovative experiments, some of which I might have got to know, some might have escaped me, some people might or may not be aware of but nonetheless I wish countless people involved in doing beneficial work ,very good luck from my side.

My dear countrymen! It’s been an year when GST was implemented. 'One Nation, One Tax' was the dream of the people of this country that has become a reality today. If I’ve to give credit to anyone for successful implementation of ‘One Nation One Tax reform’, then I credit the states of our nation. GST is a great example of Cooperative federalism, where all the states decided to take a unanimous decision in the interest of the nation, and then such a huge tax reform could be implemented in the country. So far, there have been 27 meetings of the GST Council and we can all feel proud that people from different political ideologies have been involved in these meetings. These meetings involve representatives of different states; states which have different priorities, but in spite of all this, all the decisions that have been taken in the GST Council so far have been taken with absolute consensus. Before the onset of GST scheme, there were 17 different types of taxes prevailing in the country, but now only one tax is applicable in the entire country. GST is not only the victory of integrity but it is also a celebration of honesty. Earlier, in the case of taxation and allied affairs in the country, there were rampant complaints of Inspector Raj.

In the GST scheme,information technology has replaced the inspector. Everything from return to refund is done through online information technology. The check post has become extinct after the arrival of the GST scheme and the movement of goods has become faster, which not only saves time but is also accruing benefits in the areaof logistics. GST is probably be the biggest tax reform in the world. The successful implementation of such a huge tax reform in India was successful only because the people of the country adopted it and through the power of the masses, fuelled the success of the GST scheme. It is generally believed that such a big tax reform, in a huge country like ours with such a large population takes 5 to 7 years for effective adoption. However within a year, the enthusiasm of the honest people of this nation, the celebration of integrity in the country and the participation of people resulted in this new tax system managing to create a space for itself, has achieved stability and according to the need, it will bring reform through its inbuilt arrangement. This is a huge success in itself which 125 crore Indians have earned for themselves.
My dear countrymen! Once again, while concluding this episode, I wait most eagerly for the next chapter of ‘Mann Ki Baat’, of meeting you and talking to you. I wish you many felicitations.
Thank you very much.

Namaskar. Through ‘Mann Ki Baat’, I once again have been blessed with the opportunity to be face-to-face with you. I am sure you distinctly remember that for the last many months, a naval team comprising six women Commanders was on a voyage. I want to tell you something about the ‘Naavika Saagar Parikrama’. These six illustrious daughters of India circumnavigated the globe for over more than 250 days on board the INSV Tarini, returning home on the 21st of May. The entire country welcomed them with open arms, with high spirits. They traversed a multitude of oceans, many a sea, over a distance of almost twenty two thousand nautical miles. This was a first of its kind event in the entire world. Last Wednesday, I got an opportunity to meet these daughters and listen to their experiences. Once again, I congratulate these daughters and their spirit of adventure for bringing laurels to the country, for raising the glory of the Navy and significantly so, for conveying to the world that India’s daughters are no less. Who does not know of the sense of adventure? If you view the journey of human evolution, you will notice that breakthroughs in progress have taken birth in the womb of some adventure or the other. There is an umbilical link between development and adventure; the resolve to achieve something, the burning desire to do something unparalleled, the sentiment proclaiming “I too can do it”. The number of such people may be miniscule, but they turn out to be sources of inspiration for millions of others, spanning an array of eras. Recently, you must have come across quite a few notable happenings pertaining to mountaineers attempting to scale Mount Everest. For centuries, Everest has been throwing the gauntlet at humankind. And for long, brave hearts have been responding to the challenge.

On the 16th of May, a team comprising five tribal students of an Ashram School in Chandrapur, Maharashtra- Maneesha Dhurve, Pramesh Ale, Umakant Madhavi, Kavidas Katmode and Vikas Soyam- scaled the world’s highest peak. These Ashram School students began training in August, 2017, covering Wardha, Hyderabad, Darjeeling and Leh-Ladakh. These young boys & girls had been selected under ‘Mission Shaurya’. True to its name, they brought glory to the country with their brave deed of conquering the Everest. I congratulate these young friends and members of the school in Chandrapur, from the core of my heart. Just a while ago, 16 year old Shivangi Pathak became the youngest Indian woman to scale Everest from the Nepal side. Heartiest congratulations, Beti Shivangi.

Ajit Bajaj and his daughter became the first ever father-daughter duo to ascend Everest. And it’s not that only the young are climbing Everest. On the 19th of May, Sangeeta Bahal, aged more than 50, scaled the Everest. There are some mountaineers who have shown that apart from possessing skills, they are sensitive too.

A few days ago, under the ‘Clean Ganga Campaign’, a group from the BSF Scaled the Everest and while returning, removed loads of trash littered there and brought it down. This deed is commendable indeed; it also displays their commitment towards cleanliness and the environment. People have been ascending the Everest for years & many have managed to reach the peak successfully. I congratulate these daredevils, especially the daughters from the core of my heart.

My dear countrymen, especially my young friends, just a couple of months ago, when I mentioned ‘Fit India’, I did not think it would draw such a good response; that a large number of people would come forward to support it. When I say ‘Fit India’, I believe that the more we play, the more we will inspire the country to come out & play. People are sharing videos of Fitness Challenge on social media; they are tagging each other to spread the challenge. Everybody is now getting connected with this Fit India Campaign. People from the film fraternity, from the world of Sports, common citizens of the country, members of the armed forces, school teachers or even those toiling in fields and farms, their rising notes are building up a crescendo ‘Hum Fit toh India Fit’… ‘If we are fit, India is fit’. For me, it’s heartwarming that the captain of the Indian Cricket team Virat Kohli ji has included me in his challenge… and I too have accepted his challenge. I believe this is gainful and this kind of a challenge will inspire us to be fit along with others, as well.

My dear countrymen, many a time in ‘Mann Ki Baat’, you must have heard me mention a thing or two about sports & sportspersons. And in the last episode, our heroes of the Commonwealth Games shared with us their ‘Mann Ki Baat’, matters close to their hearts through this programme.

Chhavi Yadav ji, thank you very much for your phone call. It is true that sports & games that were once a part & parcel of every child’s life, in every lane in the neighbourhood, are fading into oblivion. These games used to be a special feature of summer holidays. Sometimes in scorching afternoons; at times after dinner, children used to play with exuberant abandon for hours together, leaving all worries behind. Some games saw the participation of the whole family. Aiming the ball at the crooked column of stone slats- Pitthoo, playing marbles, testing one’s agility in Kho kho, spinning the top, Lattoo, or applying skills in swiftly flicking the tapered- edged wooden peg and hitting it aloft-Gilli-Danda, innumerable games were an inseparable part of each & every child’s life from Kashmir to Kanyakumari, from Kutch to Kamrup. Of course, those games were known by different names, depending on the place. Pitthoo is one such game. Some called it Lagori, at other places it was Satoriya, Saat Pathar, Dikori, Satodiya… one game with many names! Traditional sports and games comprise both varieties… outdoor and indoor as well. The unity, intrinsic to our country’s diversity can be witnessed in these games. A single game is known by distinct names at different places. I am from Gujarat. I known of a game played in Gujarat called Chomal Isto. It is played with cowries or tamarind seeds or dice on an eight by eight square board. It used to be played in almost every state. Known as Chowkabara in Karnataka, Attoo in Madhya Pradesh, Pakidakaali in Kerala, Champal in Maharashtra, Daayaam and Thaayaam in Tamilnadu, Changaa Po in Rajasthan, it had innumerable names. One realizes after playing, despite not knowing the language of a particular state, “Oh! We used to play this game in our state as well!” Who amongst us would not have enjoyed playing Gilli-Danda in our childhood? This is a game that is played across villages and cities. It is also known by different names. In Andhra Pradesh it is called Gotibilla or Karrabilla. In Odisha it’s called Gulibadi and in Maharashtra, Vittidaaloo. Some games are seasonal. There is a season for flying kites. While flying a kite or playing a game, one freely expresses one’s inherent unique qualities. You must have seen many a child, shy by nature, leap up with zest, the moment a game begins. Even children with a seemingly serious countenance start expressing themselves; while playing, the innate child within them comes to the fore. Traditional sports and games are structured in such a manner that along with physical ability, they enhance our logical thinking, concentration, alertness and energy levels. Games are not just games; they teach us values in life, such as, setting targets, building up determination, developing team spirit and fostering mutual co-operation. I recently noticed in a training programme in Business Management, our traditional sports and games being used for improving overall personality development and interpersonal skills. These games are proving to be handy in overall development. And then, there is no prescribed age limit for participating in them. From tiny tots to Grandfather-Grandmother, when we all play these games together then the term ‘Generation Gap’ disappears on its own. At the same time, we also come to know about our culture and traditions. Many games also make us aware about our society, environment and other spheres.

It is a matter of concern, whether these sports & games will fade away to the point of extinction. It will not just be a loss of a game; it will be the loss of the spirit of childhood, something that will exist only in the verses of poetry.
Ye daulat bhi le lo
Ye shohrat bhi le lo
Bhale chheen lo mujhse meri jawani
Magar mujhko lauta do bachpan ka sawan
Wo kagaz ki kashti, wo baarish ka paani

Take away all my riches
Bereave me of all this fame
Snuff out my youth if you so wish
But do return the monsoon that drenched me as a child
The puddles & my paper boats, the magic of my rains.

And we will be forever reduced to listening to this song, hence we must keep our traditional sports alive. It is crucial that today schools, neighbourhoods and youth congregations should come forward and promote these games. Through crowd sourcing we can create a very large archive of our traditional games. The Videos of these games can be shot, outlining the way to play these games along with the mandatory rules and regulations. Animation films can also be made so that our young generations for whom these games played in our streets are something to marvel about, can see, play for themselves and thus bloom.
My dear countrymen, on the 5th of June, our nation, India will officially host the World Environment Day Celebrations. This is a very important achievement for India and it is also an acknowledgement as well as recognition of India's growing leadership in the direction of tackling climate change.

This time the theme is 'Beat Plastic Pollution'. I appeal to all of you, that while trying to understand the importance of this theme, we should all ensure that we do not use low grade polythene and low grade plastics and try to curb the negative impact of plastic pollution on our environment, on our wild life and our health. Let us all visit the World Environment Day website ‘wed-india 2018’ and try to imbibe and inculcate the many interesting suggestions given there into our everyday life.
Whenever we face a torrid summer, or floods, incessant rains or unbearable cold, everybody becomes an expert, analyzing global warming and climate change. But does empty talk bring about any solutions? Being sensitive towards nature, protecting nature, should come naturally to us; these virtues should be embedded in our sanskar.

In the past few weeks, we all witnessed that there were dust storms in the different regions of the country, along with heavy winds and unseasonal heavy rains. There was also loss of life and property. These calamities are basically the result of the change in weather patterns. Our culture, our traditions have never taught us to be at loggerheads with nature.
We have to live in harmony and in synchronicity with nature, we have to stay in touch with nature. Mahatma Gandhi had advocated this wisdom at every step of his life. Today when India speaks of climate justice or plays a major role in the Cop21 and Paris agreements or when we unite the whole world through the medium of International Solar Alliance, they all are rooted in fulfilling that very dream of Mahatma Gandhi.
On this environment day, let all of us give it a good thought as to what can we do to make our planet cleaner and greener? How can we progress in this direction? What innovative things can we do? The rainy season is fast approaching; we can set a target of achieving record plantation of trees this time and not only plant trees but also nurture and maintain the saplings till they grow.

My dear countrymen and especially my young friends, you do remember the 21st of June now; not only you and I, June 21st remains a part of the entire world’s collective consciousness. The 21st of June has been mandated and is celebrated as the International Yoga Day in the entire world and people start preparing for it months in advance. The news being received these days is that there are preparations afoot in the whole world to celebrate 21st June as International Yoga Day.
Yoga for unity and a harmonious society conveys a message that has permeated the world over. Centuries ago, the great Sanskrit Poet Bhartahari had written in his ‘Shataktrayam’.

धैर्यं यस्य पिता क्षमा च जननी शान्तिश्चिरं गेहिनी
सत्यं सूनुरयं दया च भगिनी भ्राता मनः संयमः।
शय्या भूमितलं दिशोSपि वसनं ज्ञानामृतं भोजनं
एते यस्य कुटिम्बिनः वद सखे कस्माद् भयं योगिनः।।

[A man whose father is patience, mother is forgiveness and peace as consort, Truth as his friend, compassion as his sister and restraint for brother as family members and whose bed is the great earth, is clothed by the great sky and whose food is only knowledge. Is indeed a Yogi who won't know any fear.]

This observation expressed centuries ago, straightaway implies that practicing yogic exercises on a regular basis leads to imbibing benefic attributes which stand by our side like relatives and friends. The practice of yoga leads to building up of courage, which always protects us like a father. The practice of yoga leads to germination of a sense of forgiveness in the same manner as a mother has for her children and mental peace becomes our permanent friend. Bhartahari has said that with regular yogic exercise, truth becomes our child, mercy becomes our sister, self restraint our brother, earth turns in to our bed and knowledge satiates our hunger. When so many attributes become one's partner, then that yogi conquers all forms of fear. Once again, I appeal to all the citizens to adopt their legacy of yoga and create a healthy, happy and harmonious nation.

My dear countrymen, today is the 27th of May, the death anniversary of the first Prime Minister of India, Pandit Jawaharlal Nehru ji. I render my pranam to Pandit ji. Memories of this month are also linked with Veer Savarkar. This was the very month, the month of May 1857, when Indians had displayed their strength against the British. In many parts of the country, our youth and farmers demonstrated their bravery whilst standing up against the injustice. It is indeed sad that we kept on calling the events of 1857 only as a rebellion or a soldiers’ mutiny for a very long time.
In fact, May 1857 was not only evaluated as a minor historical incident but was also an attempt to dent our self-respect. It was Veer Savarkar who boldly expostulated by writing that whatever happened in 1857 was not a revolt but was indeed the First War of Independence. Savarkar along with his band of brave hearts celebrated the 50th anniversary of the First War of Independence with great fanfare at India house in London. It is also an amazing coincidence that the month which witnessed the First Struggle for Independence was the month in which Veer Savarkar ji was born. Savarkar ji’s personality was full of special qualities; he was a worshipper of both weapons or shashtra and Knowledge or shaashtras.

Generally Veer Savarkar is renowned for his bravery and his struggle against the British Raj. But besides these sterling qualities, he was also a striking poet and a social reformer who always emphasized on goodwill and unity. A wonderful account about Savarkarji has been given by our dear honorable Atal Bihari Vajpayee Ji. Atal ji had said - Savarkar means brilliance, Savarkar means sacrifice, Savarkar means penance, Savarkar means substance, Savarkar means logic, Savarkar means youth, Savarkar means an arrow, and Savarkar means a Sword! Behold! What an accurate depiction of Savarkar by Atal ji! Savarkar marched along with both poetry and revolution. Besides being a sensitive poet, he was also a courageous revolutionary.

My dear brothers and sisters, I was watching a story on TV about our underprivileged daughters of certain slums in Sikar, Rajasthan. Our daughters, who were forced to sift through garbage and beg from home to home in order to earn a living - today they are learning sewing and stitching clothes to cover the impoverished. This is an example where the daughters are stitching ordinary to good quality clothes for themselves and other families. Along with this, they are undergoing a training course in skill development.

These daughters have become self-reliant today and are living their lives with respect and have become a strong support to their families. I wish all these daughters, brimming with hope and trust, a very bright future. They have demonstrated that if you have the desire to do something and if you are determined towards that goal then success can be achieved despite all odds! And this is not only about Sikar, but in every corner of India, you will witness something akin to this. If you observe in your neighbourhood, then you will witness for yourselves how people overcome the difficulties in their lives!

You must have realized that whenever we go to a tea shop, and enjoy tea there, a discussion with some of the customers automatically ensues. These discussions are also political and social in nature, can be about movies, sports and sportspersons or can focus even on the problems of the country – any problem with probable solutions are discussed at length – but often the problems and their solutions remain limited to such animated discussions only.

But there are some people who go ahead with their work, to bring about a change through their hard work and dedication; they make it a reality. Such is the story of D. Prakash Rao, living in the slums of Cuttack, Orissa, who gave up everything of his in order to adopt and realize the dreams of others! Just yesterday I’ve had the good fortune of meeting D. Prakash Rao.

Shriman D. Prakash Rao has been a tea vendor in the city of Cuttack for the past five decades. A meagre tea vendor; today you will be surprised to know that the lives of more than 70 children are being illuminated through education due to his efforts. He has opened a school named 'Asha Ashvaasan', spending 50% of his income for children living in slums and hutments. He ensures education, health and meals for all the children coming to this school. I congratulate D. Prakash Rao for his hard work, his persistence and for providing a new direction to the lives of those poor children attending his school. He has banished the darkness from their lives. Who amongst us does not know the Vedic shloka 'Tamso Ma Jyotirgamaya'! However, it has been put into practice by D. Prakash Rao. His life is an inspiration to us, our society and the whole country. Your surroundings too must be full of such inspiring happenings. There must be innumerable incidents. Come, let us take positivity forward.

The month of June is so hot that people anxiously wait for the rains, gazing towards the sky for the clouds to appear. People will wait for the moon in a few days from now onwards. Witnessing the moon means that the festival of Eid can be celebrated. After an entire month of fasting during Ramzan, the festival of Eid is a harbinger of celebrations.

I hope and believe that everyone will celebrate Eid with gaiety and fervor and on this occasion children will specially get a grand ‘Eidi’. I hope that the festival of Eid will further strengthen the bonds of harmony in our society. Heartiest felicitations to all of you. My dear countrymen, many thanks to you all. We shall meet once again in another episode of ‘Mann Ki Baat’ next month.
Namaskar

My dear countrymen, Namaskar. Just a while ago, from the 4th of April to the 15th of April, the 21st Commonwealth Games were held in Australia. 71 countries, including India, participated therein. With an event of such scale & magnitude, which saw the participation of thousands of sportspersons from myriad corners of the world, can you imagine the mood that must have pervaded the atmosphere there? An air of excitement, zeal, enthusiasm, hope, aspirations, the determination to achieve – who would want to stay away from an atmosphere like that? These were the times when people all over the country pondered eagerly everyday on the line-up of sportspersons, scheduled for their respective performances. How will India’s performance be, what will our medal tally look like? These questions were but natural. Our sportspersons too lived up to the countrymen’s expectations and displayed stellar performances, winning one medal after another. Shooting or Wrestling, Table Tennis or Badminton, it was a record performance for India. 26 Gold, 20 Silver, 20 Bronze, India bagged a tally of around 66 medals. This success makes every Indian swell with pride. Of course, winning medals is a moment of joy & glory for a sportsperson; it is equally so as a festival of laurels for the country & her countrymen. After the conclusion of a match, representing India, when the athletes draped in the tricolor rise, displaying their medals, the notes of the National Anthem being played evoke a sense of joy and fulfillment, glory and honour. This is very, very special in itself. It is a touching moment that fills one’s heart with thrill; it is a moment full of zest & warmth. It is a wave of emotions that engulfs all of us simultaneously. Perhaps, to express those sentiments I’ll run short of words. But I want to share with you what I heard from these heroes. I feel immensely proud; you too will feel so.

India’s performance in the Commonwealth Games was par excellence. At the same time, it was special. Special in the sense that this time there were many pathbreaking ‘firsts’. Are you aware that out of the wrestlers who represented India, each one of them returned with a medal? Manika Batra won a medal in each of the events that she competed in. She is the first Indian woman to win a gold in the individual table tennis category too. India clinched the maximum number of medals in shooting. Deepak Lather of Haryana became the youngest Indian Weight-Lifter to win a medal at Commonwealth games. 15 year old Indian shooter Anish Bhanwala became the youngest sportsperson to win a gold for India. Sachin Chowdhary is the sole Indian Para Power Lifter to win a medal at the Commonwealth Games.

This edition of the games was special on one more count- a majority of the medalists was women athletes. In squash, boxing, weightlifting and shooting – the performance of women turned out to be par excellence. The final contest in Badminton took place between two Indian Shuttlers, Saina Nehwal and P.V. Sindhu. Everyone was thrilled for the fact that despite there being competition, the ultimate medal winner had to be India. The whole country watched it with abated breath. I too enjoyed watching the match. This year, India fared well in Athletics too. Indian sprinters Mohammad Anas & Hema Das missed a medal narrowly, but their record performance has brought glory to the nation. I congratulate them too… my best wishes to them. Athletes who participated in these games hail from various parts of the country, even from smaller towns. They have reached this pinnacle, crossing a great deal of hurdles and hardships. Today, the positions they have secured for themselves, the targets they have achieved, owes a lot to the efforts & contribution of their parents, guardians, coaches, support staff, schools, teachers, the atmosphere provided by their Schools, during this journey in their lives. Even their friends have contributed by boosting their morale under all circumstances. I also congratulate them along with the sportspersons, my good wishes to them. I feel all these athletes have brought laurels to the country with their stellar performances; the fact is, their performances are not mere displays… they are sources of encouragement for upcoming Sportspersons and the young generation of the country alike.

Last month during ‘Mann Ki Baat’, I had urged our countrymen, especially the youth to espouse ‘Fit India’. I had invited everyone to join ‘Fit India’, lead ‘Fit India’. I was overjoyed to see people getting connected to it with a lot of enthusiasm. Expressing support for this, many people have written to me, sent me letters, shared ‘fitness mantra- Fit India’ stories on social media.
A gentleman Shriman Shashikant Bhonsale, sharing his photo by the swimming pool, has written, ‘My weapon is my body, my element is water, my world is swimming’.
Rooma Devnath writes, “I truly feel happy & healthy through my Morning Walks. She further adds,” For me, fitness comes with a smile and we should smile, when we are happy.
Devnathji, indeed, happiness is fitness, and there’s no doubt about it.
Dhawal Prajapati, sharing a photograph of himself trekking, has written; ‘For me, travelling & trekking is ‘Fit India’.

It was heartening to see many eminent personalities encouraging our youth in interesting ways for Fit India. Cine artiste Akshay Kumar has shared a video on Twitter. Even I have gone through it, you too should view it- it shows him exercising with wooden beads. He has mentioned that this exercise benefits muscles of the back and the stomach, to a great extent. Another video of his has gained popularity; in this he’s trying his hand on the volleyball with others. Many other young people have shared their experiences, having joined the ‘Fit India’ efforts. I feel movements like these are beneficial for all of us, for the entire country. I would additionally like to mention, that the movement of ‘Fit India’, without any expense, is called ‘YOG’. Yog has a special significance in the ‘Fit India’ campaign. You too must be busy with preparations… the significance, the merit of 21st June, International Yog Day has been accepted & welcomed globally. Do begin preparing for the Day rightaway. And not just yourself- your city, village, neighbourhood, school, college, men, women, everyone should make an attempt to connect with yog. Nowadays, the benefits of yog in one’s holistic physical & mental development does not need to be told… neither in India nor elsewhere in the world. You must have viewed an animated video depicting me, that has been widely circulated. I congratulate those from the field of animation for highlighting nuances, just the way a teacher does. You too will benefit from it.

My young friends, you now must be out of the tread mill of exams, exams & more exams; you must be wondering about spending your holidays. You must be contemplating on ways to enjoy your vacations and places to travel to! I would like to talk to you today, to invite you on a new task. I’ve seen a lot of young people these days, spending time in learning new things. The significance of Summer Internship is soaring; as it is, an altogether new experience in itself. One gets an opportunity to experience life anew, away from closeted walls, away from paper & pen and computers. Dear young friends, today I urge you to undergo a special internship. Three Ministries of the Government of India; maybe four- Sports, HRD, Department of Drinking water have come together to launch a ‘Swachch Bharat Summer Internship 2018’. College students, young people from the NCC and Nehru Yuva Kendra, whoever want to do something substantial & learn something for the sake of society, & the country, those who want to get connected with transforming the country and be a reason for it, those who want to do something or the other for society with a positive energy- for them, there is a great opportunity! Even the cause of the cleanliness campaign will get a boost, and when we celebrate the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi, we’ll surely attain a sense of fulfillment. And let me tell you, the best out of the best interns who have strived in schools & colleges with excellent work will be rewarded with recognition at the national level. Not just that, those interns who accomplish their tasks well, will be awarded two credit points each, by the UGC. Once again, I invite students & young people, boys & girls to avail of the benefits of the internship. You can register yourselves for the ‘Swachch Bharat Summer Internship’ on Mygov. I hope our youth will lend a hand in taking this movement of cleanliness forward. I too am eager to know more about your efforts. Do send in your learning experience, do post your stories, photos and videos. Come. Let us turn this vacation into a learning opportunity, for a totally new experience.

My dear countrymen! I try to watch “Good News India” programme on Doordarshan whenever I get a chance and I would appeal to my countrymen that we all should also watch this “Good News India” programme wherein we get to know as to how many people in various parts of our country are doing many good things and that such good things are happening.

Recently, I saw that they were presenting the story of some youth from Delhi who are selflessly working in a dedicated manner to help in educating the poor children. This group of youngsters has started a big campaign in Delhi for providing education to the street children and slum dwellers. Initially, shocked to see the condition of children begging around or doing some menial jobs that this group of youngsters got dedicatedly, selflessly involved into this creative mission. Starting with just 15 children from the slums near Geeta Colony in New Delhi it is now being run at 12 places and two thousand children have been brought under its fold. Young teachers associated with this campaign find out a free time of two hours from their busy schedule and contribute in this stupendous mission of bringing out a social transformation.

Dear brothers and sisters, in this very way, some farmers from hilly areas of Uttarakhand have become a source of inspiration for the farmers across the country. With their collective efforts, they have not only changed their own fortunes but have changed fortunes of the whole region. In Bageshwar in Uttarakhand, main crops sown are Mandwa, Chaulai, Corn or Barley. This being a hilly area, the farmers did not get a fair price of their produce. But, the farmers in Kapkot tehsil decided to come out of this situation and adopted a value- addition process and changed the loss incurring equation into a profit-earning one. What they did was that they started production of biscuits from their agricultural produce and sold those biscuits directly in the market. Consequently, Chaulai which the farmers were forced to sell at Rs. 25 per Kg was now selling at Rs. 50 per Kg as biscuits.
Besides, there is a strong belief that the land in this area is iron-rich and these iron rich biscuits are very good for pregnant women as they overcome the deficiency of iron. These farmers have formed a cooperative society in Munar village and set-up a biscuit factory there. Impressed by the bold initiative of these farmers, the administration has also linked this to the National Livelihood Mission. These biscuits are now being supplied upto Almora and Kousani besides being sold to about fifty Aanganwadi kendras in Bagheshwar district. With the hard work of these farmers, the annual turnover of the society has gone up from 10 to 15 lakh rupees and with more than 900 families getting employment here, people have stopped migrating to other places.

My dear countrymen, we often hear that in, times to come, the world will face a war because of water. Everyone talks about this but do we not have any responsibility towards conservation of water? Do we not feel that water conservation must be a social responsibility? This must be a collective responsibility. How can we conserve each single drop of rain water? And, we all know this. And, water conservation is not a new topic for us; it is neither a part of the academic curriculum nor a part of our languages. Our forefathers have lived this as a way of life for centuries together. They gave due priority and importance to each single drop of water. They found out newer methods in order to conserve every single drop of water. Those of you who might be getting a chance to visit Tamilnadu might have noticed that in some temples in the state, there are carvings on stone depicting irrigation system, water conservation methods and drought management. There are vast stone inscriptions in these temples and devotees get a chance to read these educative messages. May it be Mannarkovil, Chiran Mahadevi, Kovilpatti or Pudukottai – you will get to see massive stone inscriptions to this effect. Several baodis (stepwells) are famous as tourist spots but please do not forget that these are the living symbols of the water conservation campaigns which our forefathers had accomplished.

Adalaj and Patan Ki Raniki Vaav (Baodi) in Gujarat is a UNESCO World Heritage site and its grandeur is to be seen to be believed. Baodis are water temples in a way. If you happen to go to Rajasthan, you must visit Chand Baodi. This is one of the biggest and the most beautiful baodis of India and the point to be noted is that this is situated in a water-scarce area. April, May, June and July is the most suitable time when rain water harvesting can be done and if we make preparations in advance, we can reap a rich harvest. Budget under MNREGA is also utilized for this water conservation activity. During the last three years, everyone in his or her own way has contributed towards water conservation and water management. An average of 32,000 crore rupees have been spent besides the MNREGA budget each year on water conservation and water management. If we talk of 2017-18, 55 percent of the total outlay of Rupees 64 thousand crores, which comes to around rupees 35 thousand crores, has been spent on works like water conservation. In last three years, nearly 150 lakh hectares of land got more benefit through water conservation and water management measures. Some people have really benefitted very well from MNREGA budget provisions made by the Government of India for water conservation and water management works. A project of reviving the rivers which had dried out was undertaken in Kerala. Seven thousand workers under MNREGA worked very hard for seventy days and finally succeeded in reviving Kuttumperoor river there. The Ganges and the Yamuna have plentiful of water but there are many other places in Uttar Pradesh like Fatehpur district where two small rivers namely Sasur-Khaderi got dried out. After receiving the reports of Remote Sensing Imagery and Inter Department Coordination, the district administration took up the responsibility of soil and water conservation on a massive scale. They succeeded in reviving the dried out Sasur Khaderi river with the help and cooperation of people from 40-45 villages of the area. This grand achievement is a big boon for animals, birds, farmers, crops and villages. I emphasis that once again April, May, June and July are before us and we must also take up some responsibility for water harvesting and water conservation, we should also chalk out some schemes, we should also do and show something.
My dear countrymen! When “Mann Ki Baat” approaches I receive messages, letters and phone calls from all sides. Aayan Kumar Banerjee from Devi Tola village of North 24 Parganas in West Bengal in his comment on My Gov has written – “We celebrate Rabindra Jayanti every year but many people are not aware of the Nobel Laureate Rabindra Nath’s philosophy of living peacefully, aesthetically and with integrity. Kindly discuss this point in “Mann Ki Baat” programme so that more and more people may get to know about this.”

I thank Aayanji for drawing the attention of all listeners of “Mann Ki Baat” towards this point. Gurudev Tagore was a personality full of knowledge and intellect whose writings left an indelible mark on everyone. Rabindra Nath was a personality full of talent, a multi – directional personna but a teacher in his inner self can always be felt. He has written in Gitanjali – “ He, who has the knowledge has the responsibility to impart it to the students.”
I do not know Bangla but had the habit of rising early since my childhood and in Eastern India, radio broadcasts start early while in Western India these start a bit late. I have a faint memory that probably around 5:30 in the morning, Rabindra Sangeet used to be broadcast on radio and I had developed a habit to listen to Rabindra Sangeet on radio. And, whenever I got a chance to listen to poems like Anandloke and Aaguner, Poroshmoni, I used to feel as if my mind was being energised. You must also have been impressed by Rabindra Sangeet and his poems. I pay my respectful homage to Rabindra Nath Tagore.

My dear countrymen! Within a few days from now the holy month of Ramazan will dawn upon us. The month of Ramazan is celebrated with full reverence and respect throughout the world. The sociological and collective aspect of fasting is that when a person experiences hunger himself, he comes to realize the hunger of others. When he is thirsty, he realizes the thirst of others. This is an opportunity to remember the teachings of Prophet Muhammad-peace be upon him- and his message. It is our responsibility to follow the path of equality and brotherhood as morals from his life. Once a person asked the Prophet (peace be upon him): "Which is the best thing in Islam?" The Prophet Saab said, "feeding a poor and needy and meeting everyone cordially, whether you know him or not!"

Prophet Mohammad Sahib (peace be upon him) believed in twin principles of knowledge and compassion. He did not possess an iota of ego regarding himself. He preached that knowledge alone defeats ego. Prophet Mohammad Sahib(peace be upon him) believed that if you possessed anything more than your requirement, then donate it to the needy, thus donation or giving alms is important during Ramzan. People donate generously to the needy during this holy month. Prophet Muhammad Sahib believed that a person is rich because of his inherent spirituality, and not materialistic wealth. I wish all the citizens an auspicious month of Ramazan and I hope this opportunity will inspire people to follow the Prophet’s message of peace and goodwill.
My dear countrymen! Buddha Purnima is a special day for every Indian. We must be proud of the fact that India is the birthplace of Lord Buddha, the very synonym of power of compassion, service and sacrifice, who guided millions of people around the world. This Buddha Purnima reminds us of all of our obligation to emulate Lord Buddha’s teaching as well as, pledge ourselves to follow his footsteps. Lord Buddha was the fountainhead of egalitarianism, peace, harmony and brotherhood. These are human values, which are most desired in the world today. Baba Saheb Dr. Ambedkar stressed that Lord Buddha has been a great inspiration in his social philosophy. Baba Saheb had said –“My Social philosophy may be said to be enshrined in three words; liberty, equality and fraternity. My Philosophy has roots in religion and not in political science. I have derived them from the teaching of my master, The Buddha.”

Baba Saheb strengthened the oppressed, exploited, deprived and crores of people standing on the brink of marginalization via the Constitution of India. There cannot be a bigger example of compassion than this. This form of compassion was one of the greatest qualities of Lord Buddha for the alleviation of suffering of the people. The Buddhist monks used to travel to different countries carrying with them the rich ideals of Lord Buddha and this has been occurring throughout the ages. We have inherited the wisdom of Lord Buddha throughout Asia as part of our legacy.
It forges a link between us and many Asian countries like China, Japan, Korea, Thailand, Cambodia, and Myanmar where Buddhist traditions and his preaching are a part of their origins. And this is the very reason that we are developing Infrastructure for Buddhist Tourism, which is going to connect Southeast Asia with the important Buddhist sites of India. I am also very pleased that the Government of India is a partner in the restoration of many Buddhist temples which also includes the centuries old magnificent Anand Temple in Bagan in Myanmar. Today, when there is confrontation and human suffering prevalent everywhere in the world, Lord Buddha's teachings show the way to rid hatred from the world with compassion. I wish people spread all over the world who revere Lord Buddha and believe in the principles of compassion- I wish all of them an auspicious Buddha Purnima.

I seek benediction from Lord Buddha for the entire world, so that we can fulfill our responsibility in building a peaceful and compassionate world based on his teachings. Today, as we remember Lord Buddha, you must have heard about the idols of laughing Buddha, it is said that laughing Buddha brings one good fortune, but very few people know that smiling Buddha is also associated with an important event in India's defense history. Now you will be wondering what is the connection between smiling Buddha and India's military might?
You must remember, 20 years ago today, on 11th May 1998, the Prime Minister of India, Shri Atal Bihari Vajpayee had said while addressing the nation and his words filled the whole country with pride, courage and elation. The Indian diaspora was infused with new confidence. That day also was the day of Buddha Purnima. On May 11, 1998, at India’s western end a nuclear test was conducted in Pokhran, Rajasthan. It has been 20 years since Pokhranand this test was done on Buddha Purnima with the blessings of Lord Buddha. India's test was not only successful but in a way, India had demonstrated its might in the field of science and technology. We can also say 11 May 1988 is engraved in the history of India as a demonstration of her military power.

Lord Buddha has shown the world- that the power of inner strength or that of the soul is necessary for peace. Similarly, when you are sturdy as a nation, you can be at peace with others. The month of May, 1998 is not just important for the country from the aspect that nuclear tests were conducted this very month, but the manner in which they were carried out is also important. It has revealed to the entire world that India is the land of great scientists and with a strong leadership, India can reach loftier destinations and earn new laurels. On that day, Shri Atal Bihari Vajpayee ji had given the mantra - "Jai-Jawan Jai-Kisan, Jai-Vigyan.’

Now that when we are going to celebrate the 20th anniversary of the Pokhran test conducted on May 11, 1998, I ask the younger generations of our nation to imbibe the mantra of 'Jai-Vigyan' given by Atalji for enhancing the might and the power of India, to build a modern India, a powerful India and a self-reliant India. Synergize your energy with the strength of India. Witnessing the journey that Atal ji started, we while continuing onwards on that very path with a renewed joy will derive great satisfaction in getting ahead.
My dear countrymen, looking forward to our conversation when we will meet for another episode of Mann Ki Baat. Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar. Today is the holy day of Ram Navami. My heartiest greetings to countrymen on this pious, festive occasion. We have seen how closely the power of ‘Ram Naam’, the chant of Lord Ram’s name, permeated every moment of revered Bapu’s life. A while ago, when distinguished dignitaries of all ASEAN Countries were here on the 26^th of January, they were accompanied by cultural troupes from their respective countries. And it’s a matter of immense pride that a majority of these countries presented the Ramayan in front of us. This signifies that Ram & Ramayan continues to inspire and have a positive impact, not just in India, but in that part of the world too. Once again, my best wishes to all of you on the occasion of Ramnavami.

My dear countrymen, just like every time earlier, I have received a rather large number of letters, e mails, phone calls and comments from you. I read a post written on MyGov by Komal Thakkar ji, where she has referred to starting on-line courses for Sanskrit. Alongwith being IT professional, your love for Sanskrit has gladdened me. I have instructed the concerned department to convey to you efforts being made in this direction. I shall also request listeners of Mann Ki Baat who are engaged in the field of Sanskrit, to ponder over ways & means to take Komalji’s suggestion forward.

Shriman Ghanshyam Kumar ji of Village Baraakar, District Nalanda, Bihar – I read your comments written on the Narendra Modi App. The concerns you have raised on the depleting ground water levels is indeed of great importance.

Shriman Sakal Shastriji, you mentioned ‘Karnataka’… you beautifully maintained a delicate balance between words when you wrote ‘Ayushman Bharat’; ‘Long live India’ will be possible only when we express ‘Ayushman Bhoomi; ‘Long live the land’; and that will be conceivable only when we begin feeling concerned about every living being on this land. You have urged one and all to retain and keep aside some water for birds & animals, during summer time. Sakal ji, I have conveyed your sentiments to our listeners. 

Shriman Yogesh Bhadresha Ji has asked me to speak to the youth concerning their health. He feels that our youth are physically weak, compared to those of other Asian countries. Yogesh ji, I feel I should speak in detail to all of you on ‘Fit India’. In fact, all you young people can come together to launch a movement of Fit India.

Recently, the President of France paid a visit to Kashi, Varanasi based Shriman Prashant Kumar has written that glimpses of that visit were extremely touching, appealing & left a deep impact. And it is his heart felt desire to see all those photos & videos being shared on social media. Prashant ji, the Government of India has already done that on social media and the Narendra Modi App, beginning that very day. You may now like them, re-tweet them, post them to your friends.

Anagha, Jayesh and many other children from Chennai  have written & posted to me their heartfelt thoughts on the gratitude cards, the post script to the book ‘Exam Warriors’. Let me tell Anagha, Jayesh & other children that these letters enliven me up after a hard day’s work. Now, if I start including all those phone calls, comments, whatever I could read or hear, many of which touched my heart; if I exclusively speak about them, perhaps I’ll require a few months to respond to them in some way or the other. 

This time, maximum number of letters are from children who have written about exams. They have shared their vacation plans. They’ve expressed their concern on the availability of water for birds & animals. Our farmer brothers & sisters have written on Kisan Melas, Farmer Carnivals and activities revolving around farming, being held across the country. Quite a few active citizens have sent in suggestions on the subject of water conservation. Ever since we have begun conversing with each other in ‘Mann Ki Baat’ through the medium of radio, I have noticed a pattern that in the sweltering heat of this season, most letters focus around topic pertaining to summer time. Just before examinations, letter pour in, touching on the anxieties of our young student friends who are about to appear. During the festival season, our festivals, our culture, our traditions are focused upon. This means, Mann Ki Batein, matters close to our hearts, alter with the change in season. And it’s equally true that our heartfelt thoughts do bring about a change of season in someone’s life, figuratively speaking. And why should not things change? In utterances of yours, in your experiences, in the examples that you quote, there exists immense inspiration, unfathomable energy, unparalleled warmth; a resolve to bring about something new for the country. In a way, this is endowed with the might to transform the entire season-cycle of the country. When I get to read in your letters how a rickshaw puller from Karimgunj in Assam, Ahmed Ali, has built nine schools for underprivileged children, I witness firsthand the indomitable will-power this country possesses. When I heard the story of Kanpur based Dr. Ajit Mohan Choudhary, of how he visits the underprivileged on footpaths and offers free medicines to them, it gives one an opportunity to feel the sense of brotherhood that prevails in the country. Thirteen years ago, on account of a delay in medical treatment, a Cab driver from Kolkata, Saidul Laskar lost his sister. He vowed to construct a hospital in order to ensure that none of the underprivileged face a similar situation due to lack of medical aid. In this mission of his, Saidul sold off family jewellery and raised funds through charity. His cab passengers too contributed large-heartedly. A young engineer girl donated her first salary for this noble cause. This way, after mobilizing funds for twelve long years, Saidul’s mammoth efforts paid rich dividends. Today, through sheer hard work and a firm resolve, a thirty bedded hospital has finally come up at Punri Village near Kolkata. This is the power of New India. In Uttar Pradesh, when a woman builds 125 toilets after overcoming steep challenges, inspiring women to exercise their due rights, it gives us a glimpse of ‘Matri- Shakti’, the power of maternal love & caring. Innumerable shining examples like these are the hallmark of our country. Today the whole world has changed the way it looks at India. The name ‘India’ now evokes a sense of awe & respect; the reason behind it is the ‘Purusharth’, the resolute yet selfless inner strength of such illustrious sons & daughters of Mother India. Today, the entire country, the youth, women, the marginalized, the underprivileged, the middle class, in fact every section has awakened to a new confidence … YES, we can go forward, the country can take great strides. An atmosphere of positivity built on a self confidence filled with hope has pervaded all over. This self confidence, this very positivity will by a catalyst in realising our resolve of New India, of making our dream come true.

My dear countrymen, the coming months are very crucial for our farming brothers and sisters. That is why a large number of letters on agriculture have been received. This time, I requisitioned and viewed videos of discussions with our farmers on DD Kisan Channel of Doordarshan and I feel that each farmer should get connected to this DD Kisan Channel of Doordarshan, view it and adopt those practices in his/ her own farm. From Mahatma Gandhi to Shastri ji, Lohia ji, Chaudhari Charan Singh ji, Chaudhari Devi Lal ji – they all recognized agriculture and the farmer as vital aspects of the nation’s economy and also for the common man’s life. How attached was Mahatma Gandhi attached to the soil, they farms and the farmer is reflected from this sentence in which he said- “To forget how to dig earth and to tend the soil, is to forget ourselves. Similarly, Lal Bahadur Shastriji generally insisted on conservation of trees, plants and vegetation and also highlighted the importance of an improvised agricultural infrastructure. Dr. Ram Manohar Lal ji had talked of creating a mass awakening on an extensive scale about the necessary measures to ensure a better income for our farmers and provide better irrigation facilities and to increase food and milk production. Chaudhari Charan Singh in his speech in 1979 had urged our farmers to use new technology and to adopt new innovations and underlined their vital significance. I recently visited the Krishi Unnati Mela organized in New Delhi.

It was a pleasant experience for me to talk to our farmer brothers and sisters and scientists and to listen and understand their experiences in farming and getting to know about innovations in the agricultural sector. But one thing that impressed me most was Meghalaya and the hard work of the farmers of the state. This state has a small area but it has attained a grand success. Our farmers in Meghalaya, in the year 2015-16, achieved record production as compared to the last five years. They have showed that if once the targets are set, spirits are high and with a strong resolve, the set targets can most certainly be attained. Today, the farmers have technology to help them while they work hard in their fields. This has provided a big boost to our agro- producers. I have received a number of letters in which a large number of farmers have written about MSP and they wanted that I should talk to them at length over this.

Brothers and sisters, in this year’s budget a big decision has been taken to ensure that farmers get a fair price for their produce. It has been decided that the MSP of notified crops will be fixed at least one and a half times of their cost. If I may elaborate on this, MSP will include labour  cost of other workers employed, expenses incurred on own animals and cost of animals and machinery taken on rent, cost of seeds, cost of each type of fertilizer used, irrigation cost, land revenue paid to the State Government, interest paid on working capital, ground rent in case of leased land and not only this but also the cost of labour of the farmer himself or any other person of his family who contributes his or her labour in agricultural work will also be added to the cost of production. Moreover, an extensive exercise on agricultural reforms is being undertaken across the country in order to ensure that our farmers get a fair price for their crop. Efforts are on to connect local village mandis to wholesale market and then on with the global market. Twenty- two thousand rural haats in the country will be upgraded by creating the necessary infrastructure and these will be integrated with APMC and e-NAM platform- so that the farmers would not have to go to distant places for selling their produce. In other words, such a system is being set up where in farms in any part of the country will have a market-connect. 

My dear countrymen, this year Mahatma Gandhi’s 150^th birth anniversary celebrations will begin. How should the country celebrate it? Swachch Bharat is already our resolve; besides this, how can our 125 crore countrymen pay the best tribute to Gandhiji by working in close harmony? Which newer programmes can be initiated? What new practices or procedures can be adopted? I request you all to share your opinions and suggestions with everyone via MyGov. What should be the logo for ‘Gandhi 150’? What should be the slogan, mantra or a catch-phrase? Send your suggestions on all of these. We all have to pay a memorable tribute to Bapu and have to take the country to newer heights by drawing inspiration from Bapu.        

Thanks, you have rightly said it and I believe that Swachch Bharat and Swasth Bharat are supplementary to each other. In the health sector the nation has now moved ahead from the conventional approach. Earlier, every aspect regarding health used to be a responsibility of the Health Ministry alone. But now, all departments and ministries- be it the Sanitation Ministry or Ayush Ministry or Ministry of Chemicals & Fertilizers, Consumer Affairs Ministry or the Women & Child Welfare Ministry or even the State Governments- they are all working together for Swasth Bharat and stress is being laid on affordable health alongside preventive health. Preventive health care is the least costly and the easiest one as well. And, the more we become aware about preventive health care, the more beneficial will it be for the individuals, the family and the society. The first necessity for a healthy life is cleanliness. All of us took up the responsibility and the result is that in the last four years or so, sanitation coverage has almost doubled and risen to around 80 percent. Also, extensive work is going on to set up Health Wellness Centres across the country. Yoga has attained worldwide recognition as a measure of preventive health care. Yoga is a guarantee of both fitness and wellness. It is the result of our concerted efforts and commitment that Yoga has now become a mass movement and reached every house. Less than a hundred days are now left for the International Yoga Day on 21^st June. On the previous three International Yoga Days, people in our country and people all over the world participated with great zeal and enthusiasm. This time too, we need to ensure that we do yoga ourselves and motivate our family, friends and all others from now itself to do yoga. Yoga has to be made popular among the youth, the senior citizens, men and women from all age groups through interesting ways. Usually, the country’s Television and electronic media do a variety of programmes on Yoga the whole year. Can we, beginning now, till the Yoga Day, devise a campaign to spread awareness on Yoga? 

My dear countrymen, I am not a Yoga teacher. But yes, I surely am a Yoga practitioner and yet some people, through their creativity, have made me a Yoga teacher as well and 3-D animated videos of my yoga practice sessions have been prepared. I will share these videos with you so that we may do aasans and pranayam together. Efforts are being extensively undertaken to make health care accessible and affordable, make it easily accessible and affordable for the common man. Presently, more than three thousand Jan Aushadhi Kendras have been opened across the country and more than eight hundred medicines are being made available there at an affordable price. More such centres are being opened. I appeal to the listeners of ‘Mann Ki Baat’ to provide this information about Jan Anshadhi Kendras to the needy ones – it will cut their expense on medicines. This will be a big help to them. The cost of heart stent for heart patients has been reduced to 85%. Knee implants cost has also been regulated and reduced by 50% to 70%. Under ‘Ayushman Bharat Yojana ‘, the Government of India and insurance companies will jointly provide 5 lakh repees for treatment to about 10 crore families or say 50 crore citizens per year. In the present 479 medical colleges, MBBS seats have been increased to about 68 thousand. New AIIMS are being opened in various states with a view to providing better treatment and health facilities to people across the country. One new medical college will be set up for every three districts. A target has been fixed to make the country TB-free by 2025. This is an enormous task. Your cooperation is needed to create public awareness. All of us will need to make united efforts to become TB-free.         

My dear countrymen, April 14 is the birth anniversary of Dr. Baba Saheb Ambedkar. Years ago, Dr. Baba Saheb Ambedkar spoke of India’s industrialization. According to him the industry was an effective medium by which jobs could be made available to the poorest of the poor and the poorer. Today, the campaign of Make in India is progressing successfully in consonance with Dr. Ambedkarji’s dream of India as an industrial super power-that vision of his has become our inspiration today. 

Today India has emerged as a bright spot in the global economy and today the highest foreign direct investment or FDI in the world, is flowing to India. The whole world is looking at India as a hub for investment innovation and development. That the development of industries could only be possible in the cities, was the kernel of the idea of Dr. Baba Sahib Ambedkar and that was the reason he banked upon urbanization of India. In continuance with his vision, smart city mission and urban mission were kick-started in the country so that all kinds of amenities whether good roads, water supply, health facilities, Education or digital connectivity are available in the big cities and small towns of the country. Baba Saheb had strong faith in self-reliance. He did not want anybody to languish in poverty forever. He also believed that poverty cannot be ameliorated by mere distribution of capital among the impoverished. Today our monetary policy, Start Up India, Stand Up India initiative have become seedbed for our young innovators and young entrepreneurs. In the 30s and 40s when only roads and railways were being talked about in India, Baba Saheb Ambedkar mentioned about ports and waterways. It was Dr. Baba Saheb who envisaged water power as ‘nation power’. He stressed the utilization of water for the development of the nation The genesis of different river valley authorities, different water related commissions - all these were possible due to the vision of Baba Saheb Ambedkar. Today there are landmark efforts,  being embarked upon for waterways and ports in our country. New seaports are being constructed on a number of seaways of India and infrastructure is being strengthened at old ports. 

In the era of 40s, while most of the discussions were centred around the Second World War, the looming Cold war and the partition –it was during those times Dr. Ambedkar had laid the foundation of Team India's spirit in a way. He had talked about the importance of federalism, federal system and stressed on Center and states working together for the upliftment of the country. Today, we have adopted in all aspects of governance the mantra of co-operative federalism and going a step further, we have adopted competitive cooperative federalism but most importantly, Dr. Baba Saheb Ambedkar is an inspiration for millions of people like me, who belong to backward classes. 

He showed us that to succeed it is not necessary for the person to be born in an illustrious or rich family, but even those who are born to poor families in India can also dare to dream their dreams and realize those dreams by achieving success. And of course, this is exactly what happened as many people mocked Dr. Baba Saheb Ambedkar, tried to pull him back and made every possible effort to ensure that the son of an impoverished and backward family would not progress in life, be something and succeed in life. But, the picture of New India is altogether different. 

It is an India which is Ambedkar’s India, of the poor and the backward. On the occasion of the birth anniversary of Dr. Ambedkar from April 14 to May 5 ‘Gram-Swaraj Abhiyan,’ is being organized. Under the aegis of this campaign, separate programmes on village development, poverty amelioration and social justice will be held throughout India. I urge you all to be a part of this campaign. 

My dear countrymen, a spectrum of many festivals would dawn upon us in the next few days- Bhagwan Mahavir Jayanti, Hanuman Jayanti, Easter and the Baisakhi. The day of Bhagwan Mahavir's birth anniversary is a day to remember his sacrifice and penance. 

The life and philosophy of Lord Mahavirji, the apostle of non-violence will inspire us all. I extend felicitations to all on the occasion of Mahavir Jayanti. The very mention of Easter reminds us of the inspirational preaching of Lord Jesus Christ which has always impressed on mankind the message of peace, harmony, justice, mercy and compassion. Vaisakhi will be celebrated in Punjab and in parts of western India in April; simultaneously, the twin festive connects of Jud -Sheetal and Satuwain in Bihar, and Poila Vaisakh in West Bengal will envelop everyone with joy and delight. All of these festivals are connected in one way or another to our fields and granaries, and through these festivals, we thank nature for the priceless gifts we receive as produce. Once again, my best wishes to you all on the occasion of the festivals coming our way. Many many thanks.

My dear countrymen, Namaskar.

Let us begin today’s Mann Ki Baat with a phone call.]

Phone Call...

Thank you very much for your phone call. My young friends have asked me many questions related to Science; they keep writing on quite a few points. All of us have seen that the sea appears blue, but we know from routine life experiences that water has no colour at all. Have we ever thought why water acquires colour in rivers and seas? The same thought occurred to a young man in the 1920s. The same question gave rise to a great scientist of modern India. When we talk about Science, the first name that strikes us is that of Bharat Ratna Sir C.V.Raman. He was awarded the Nobel Prize for his outstanding work on light scattering. One of his discoveries is famous as the Raman Effect.

We celebrate the 28th of February as National Science Day since on this very day, he is said to have discovered the phenomenon of light scattering, for which the Nobel Prize was conferred upon him. This land has given birth to many a great scientist. On the one hand, there has been a tradition of great Mathematicians like Bodhayan, Bhaskar, Brahmagupt and Aryabhatt; on the other, in the field of medicine, Sushrut & Charak have bestowed upon us a place of pride. Right from Sir Jagdish Chandra Bose and Hargobind Khurana to Satyendranath Bose have brought laurels to India. The famous particle BOSON has been named after Satyendranath Bose. Recently I got an opportunity to take part in a programme in Mumbai – the inauguration of the Wadhwani Institute for Artificial Intelligence. It was interesting to know about the ongoing miraculous accomplishments in the field of Science. Artificial Intelligence aids in making robots, Bots and other machines meant for specific tasks. Through self learning, machines today can enhance their intelligence to a smarter level. This technology can be harnessed to better the lives of the underprivileged, the marginalized and the needy. In that programme on Artificial Intelligence, I urged the scientific community to deliberate on how Artificial Intelligence could help us make life easier for our divyang brothers & sisters. Can we make better predictions of natural disasters using Artificial Intelligence? Can we use it to provide assistance to farmers on crop yield? Can Artificial Intelligence be used as tool to simplify the outreach of health services and modernize medical treatment?

A few days ago, I got an opportunity to accompany the Prime Minister of Israel to Ahmedabad, Gujarat for the inauguration of ‘I create’. There a young person referred to developing a digital instrument that converts the written word into voice. This is to aid those who are incapable of speech to converse normally like any other person. I feel we can harness Artificial Intelligence in many such fields.

Science and Technology are value neutral. They don’t possess any value in themselves. Any machine will work the way we want it to. It entirely depends on us what task we want it to perform. Here human objectives assume significance; the use of Science for the sole purpose of human welfare, with the endeavour to assist human lives touch the greatest heights.

Thomas Alva Edison, the inventor of the light bulb, failed many a time in his experiments. Once, on being asked about it, he quipped, “I have devised ten thousand ways of how NOT to make a light bulb”. What I mean to say is, Edison transformed even his failures into his own strength. Coincidentally, I am fortunate today to be in Auroville, the land, the karmabhoomi of Maharshi Arvind. As a revolutionary, he challenged British rule, fought against them and questioned subjugation. Thus, as a great sage, he questioned every facet of life. Extracting answers, he showed the right path to humanity. The relentless quest to ask questions for knowing the truth is very important. And this is the very essence, the real inspiration behind scientific inventions and discoveries. Never rest till every ‘why’, ‘what’ & ‘how’ are answered. I congratulate our scientists, and all those connected with Science on the occasion of National Science Day. May our young generation be inspired for the quest of truth & knowledge; may they be motivated to serve society through Science. I wish them the best.

Friends, safety in the times of crises, disasters are topics on which many messages keep coming in- people keep writing to me. In a comment posted on Narendra Modi Mobile App, Shriman Ravindra Singh from Pune has referred to occupational safety. He writes that in our country, safety standards at factories and construction sites are not upto the mark. Since the 4th of March is National Safety Day, the Prime Minister should include safety in the Mann Ki Baat programme in order to raise awareness on safety. When we refer to public safety, two aspects are very important- proactiveness and preparedness. Safety is of two kinds – one is safety during disasters and the other is safety in everyday life. If we are not aware of safety in daily life, if we are not able to attain a certain level, it will get extremely difficult during the time of disasters. We often read signboards on streets bearing lines such as – ‘सतर्कता हटी – दुर्घटना घटी’ – ‘Lose alertness – invite mishaps’ or ‘एक भूल करे नुकसान, छीने खुशियां और मुस्कान’ – ‘One mistake can cost you dear- rob you of your joy & smile’ or इतनी जल्दी न दुनिया छोड़ो, सुरक्षा से अब नाता जोड़ो – ‘Don’t be in a hurry to leave this world – embrace the culture of safety’ or सुरक्षा से न करो कोई मस्ती वर्ना जिन्दगी होगी सस्ती – ‘Don’t play around with safety, your life will be treated cheap’. Beyond that, these sentences serve no purpose in our lives. Leave aside natural disasters; most of the mishaps are a consequence of some mistake or the other on our part. If we stay alert, abide by the prescribed rules & regulations, we shall not only be able to save our own lives but we can prevent catastrophes harming society. There are times when we come across many slogans on safety at the work place but none following their letter and spirit. I urge the fire brigade under corporations and municipalities to visit school children once a week or once a month and perform mock drills for them. This will have a dual benefit – the fire brigade will undergo an exercise in readiness and the new generation will get lessons in alertness. And all this at no added cost. In a way it will a natural part of the overall learning curve. India is a land of geographic and climatic diversities. As far as disasters are concerned, this country has borne the brunt of many a natural as well as man made disaster, such as chemical & industrial mishaps. Today, the National Disaster Management Authority, NDMA is the vanguard when it comes to dealing with disasters in the country. During earthquakes, floods, cyclones, landslides, NDMA reaches the area within no time. They have issued guidelines; simultaneously they keep imparting training on a regular basis for capacity building. In Districts prone to floods and cyclones, an initiative names ‘Aapada Mitra’ has been launched for training Volunteers. Training and awareness have a very important role to play. Two- three years ago, thousands of people would lose their lives every year due to heat-wave. After that, NDMA organized workshops on heat wave management as part of a campaign to raise awareness in people. Mass participation led to good results. In 2017, the death toll on account of heat wave remarkably came down to around 220 or so. This proves that if we accord priority to safety, we can actually attain safety. I laud the role played by innumerable individuals, citizens who immediately embark upon rescue and relief operations wherever a disaster strikes. And there are numerous such unnamed, unsung heroes. Our Fire & Rescue services, National Disaster Response Forces Armed Forces, Paramilitary Forces… these brave hearts go beyond the call of duty to help people in distress, often risking their own lives. Organisations like NCC and Scouts are also contributing in this task; they are getting trained too. Recently we have made an attempt to have joint exercise for disaster management between countries on the lines of joint military exercise involving different countries of the world. India has made a pioneering effort – BIMSTEC, Bangladesh, India, Myanmar, Sri Lanka, Thailand, Bhutan & Nepal – a joint disaster management exercise involving these countries was undertaken. It was a novel humanitarian experiment on a large scale. We’ll have to turn ourselves into a risk conscious society. In our culture, we often talk of safety of values; we now need to realize the values of safety. We’ll have to make it part of our life, our being. In day to day life, during air travel, we must have frequently come across air hostesses giving out a rather longish speech, safety instructions at the beginning of a flight. We must have heard it hundreds of times. But today if one of us is taken inside an aircraft and asked about the location of equipments, say life jackets, and how to use them, I can say for sure that none of us will be able to give the right answer. So, was there a provision for giving our information? Yes, there was. Was there a scope of direct visibility when the information was given? Of course there was. But we did not respond actively. WHY? Because by nature, we are not conscious. And that is why our ears hear when we sit in the aircraft, but no one realizes that ‘these instructions are for me’. We experience this in all walks of life. Let us not think that safety is only meant for someone else. If all of us become conscious and aware of our own safety, the essence of safety of society will be inbuilt.

My dear countrymen, in the current budget, emphasis has been laid on turning ‘waste to wealth’ and ‘waste to energy’ through Bio gas, under the Swachch Bharat Campaign. An effort was initiated which was named GOBAR-Dhan - Galvanizing Organic Bio Agro Resources. The aim of this GOBAR- DHAN scheme is ensuring cleanliness in villages and generating wealth and energy by converting cattle dung and solid agricultural waste into Compost and Bio Gas. India is home to the highest cattle population in the world, close to 300 million in number, with a daily output of 3 million tonnes of dung. Some European countries and China use animal dung and other Bio-waste to produce energy. But India was lacking full capacity utilization. Under the Swachch Bharat Mission (Rural), we are taking rapid strides in this direction.

A target has been set to use cattle dung, agricultural waste, kitchen waste to produce Bio gas based energy. Under the Gobardhan Scheme our farmer brothers & sisters in rural India will be encouraged to consider dung and other waste not just as a waste but as a source of income. Under the aegis of 'GobarDhanYojana', many benefits will accrue to rural areas. It will be easier to keep the village clean and sanitized, livestock health will improve and farm yields will increase. Biogas generation will increase self-reliance in energy utilized for cooking and lighting. Farmers and cattle herders will be helped in augmenting their income. There will be novel opportunities for newer jobs linked to waste collection, transportation, biogas sales etc. An online trading platform will be created for better implementation of 'Gobar Dhan Yojana', it will connect farmers to buyers so that farmers can get the right price for dung and agricultural waste. I urge entrepreneurs, especially our sisters residing in rural India, to step forward, and through creation of self-help groups and cooperative societies extract full advantage from this opportunity. I invite you to become part of the movement comprising clean energy and green jobs, to become a part of the initiative to convert waste in your village to wealth and by converting dung into ‘Gobar dhan.’

My dear countrymen, till date, we have been hearing about the myriad types of festivals - be it music festivals, food festivals, film festivals and many other kinds of festivals. But in a unique endeavor in Raipur, Chhattisgarh, the state's first 'Trash Mahotsav' was organized. The objective behind this festival sponsored by Raipur Municipal Corporation was to generate awareness about cleanliness and the methods using which city's waste can be creatively used and inculcate awareness about various ways to recycle the garbage. A plethora of activities were organized during this festival, which found full participation of students and adults. Different types of artifacts were made utilizing garbage. Many Workshops were organized to inform people on the entire aspects of waste management. Music performances linked to the theme of hygiene were held and art works were created. Raipur inspired various types of such garbage or trash festivals in other districts too. Many individuals taking initiative on their own behalf shared innovative ideas, held discussions, conducted poetry recitals. A festive atmosphere regarding cleanliness got geared up. The way the school children took part in the entire endeavor was amazing. For the innovative manner in which importance of waste management and cleanliness were displayed in this festival, I congratulate the people of Raipur Municipal Corporation, the entire populace of Chhattisgarh, its government and administration.

Every year on March 8, 'International Women's Day' is celebrated. There are many programs that are held in our country and the world. On this day, women are also felicitated with 'Nari Shakti Puraskar' who have performed exemplary tasks in different sectors in the past. Today the country is moving forward from the path of Women development to women-led development. On this occasion, I remember the words of Swami Vivekananda. He’d said 'The idea of ​​perfect womanhood is perfect independence' - This idea of ​​Swami ji about one hundred and twenty five years ago expresses the contemplation of woman power in Indian culture. Today, it is our duty to ensure the participation of women in every field of life, be it social or economic life, it is our fundamental duty. We are part of a tradition where men were identified due to women-Yashoda-Nandan, Kaushalya-Nandan, Gandhari-Putra, these were identities of a son. Today our woman power has shown inner fortitude and self-confidence, has made herself self-reliant. Not only has she advanced herself but has carried forward the country and society to newer heights.

After all, our dream of 'New India' is the one where women are strong and empowered and are equal partners in the development of the country. A few days ago, a gentleman had given me a very sound proposition. He had suggested that on 8th March myriad events herald 'Women's Day' Why cannot we felicitate mothers and sisters who have completed 100 years in every Indian village or city,? Can a program of paying respect for such centenarians be held and cannot we reflect upon a life lived long? I liked the idea and I’m bouncing it with you will find many examples of what woman power can achieve, If you look around near yourself many such inspiring stories will appear. I just received news from Jharkhand wherein under the 'Swachh Bharat Abhiyan', about 1.5 million women in Jharkhand – and this figure is not a small one organized a hygiene campaign for an entire month! Under the auspices of this campaign starting from January 26, 2018, these women constructed 1 lakh 70 thousand toilets in just 20 days and made a record of sorts. There were about one lakh ‘Sakhi Mandals,’ 14 lakh women, 2 thousand women Panchayat representatives, 29 thousand water carriers, 10 thousand female cleaners and 50 thousand women masons were involved in this campaign. You can imagine what a mammoth undertaking it was! These women of Jharkhand have shown that women power is an integral component of ‘Swachh Bharat Abhiyan’, which will change the course of the campaign of cleanliness in general life, the effective role of hygiene in the nature of the people ingeneral.

My dear Brothers and sisters, I was just watching the TV news two days ago that electricity has reached three villages of the Elephanta island after 70 years of independence, and this has led to much joy and enthusiasm among the people there. You all know very well, that Elephanta is located 10 kms by the sea from Mumbai. It is a very important tourist destination. The caves of Elephanta are marked as the World Heritage sites by UNESCO and draw tourists from all over the country and abroad. I was surprised to know that despite being such a prominent center of tourism its close proximity from Mumbai, electricity hadn’t reached Elephanta after so many years of independence. For 70 years, the lives of the denizens of three villages of the Elephanta Island, Rajbunder, Morbandar and Centabandar, were engulfed by darkness, which has got dispelled now and there is brightness in their lives. I congratulate the administration and the populace there. I am glad that now the villages of Elephanta and the caves of Elephanta will be lighted due to electrification. This is not just electricity, but a new beginning of a period of development. There is no greater contentment and joy than the fact that the lives of the countrymen be full of shine and there be happiness in their lives.

My dear brothers and sisters, we just celebrated the festival of Shivaratri. And now the month of March beckons us with ripe crops in the fields, playful golden earrings of wheat and the captivating blossom of mango pleasing to the mind are the highlights of this month. But this month is also very special to all of us because of the festival of Holi. On 2nd March the entire country immersed in joy will celebrate the festival of Holi. In The festival of Holi, the importance of colors is as important as the ceremony of 'HolikaDahan' because it is the day when we burn our inherent vices in the fire. Holi makes us forget our rancours and gives us an opportunity to be a part of each other's happiness and glad tidings, and it conveys the message of love, unity and brotherhood. I wish a very joyous festival of Holi to all my countrymen, I further wish you colour laden felicitations. I wish and hope that this festival forever remains a festival of colourful cheer in the lives of all the countrymen- this is my wish. My dear countrymen, thank you very much

My dear countrymen, Namaskar. This is the first episode of ‘Mann Ki Baat’ in the year 2018. Just a couple of days ago, we celebrated our Republic Day festival with gaiety & fervour. This is the very first time in history that heads of 10 Nations attended the ceremony.

My dear countrymen, Shriman Prakash Tripathi has written a rather long letter on the Narendra Modi App, urging me to touch upon the subjects he has referred to. He writes, “The 1^st of February is the death anniversary of astronaut Kalpana Chawla. She left us in the Columbia space shuttle mishap, but not without becoming a source of inspiration for millions of young people the world over”. I am thankful to Bhai Prakash ji for beginning his long letter with the sad departure of Kalpana Chawla. It’s a matter of sorrow for all of us that we lost Kalpana Chawla at that early age, but her life, her work is a message to young women across the world, especially to those in India, that there are no upper limits for Nari Shakti …. the power of women.  If one possesses the will & the determination, a firm resolve to achieve something, nothing is impossible. It’s a matter of joy that women in India are taking rapid strides of advancement in all fields, bringing glory to the Nation.

In our country, respect for women, their status in society and their contribution has proved to be awe inspiring to the entire world, since ancient times. There has been a long tradition of Vidushis… women exponents or women champions. Many Vidushis of India have contributed in composing the verses of the Vedas. Lopamudra, Gargi, Maitreyee…it’s a long list of names. Today, we talk about ‘Beti Bachao, Beti Padhao’, ‘save the girl child, educate her’. But centuries ago, it has been mentioned in our ancient texts, in the Skand Puran :

दशपुत्र-समाकन्या, दशपुत्रान् प्रवर्धयन्

यत फलम्  लभते मRर्य:, तत् लभ्यम् कन्यकैकया ॥

This means, a daughter is the equivalent of ten sons. The ‘Punya’ that you earn through ten sons amounts to the same earned through just one daughter. This underscores the importance that has been given to women in our society. And that is why, in our society, women have been accorded the status of ‘Shakti’. This woman power binds closely together society as a whole, the family as a whole, on the axis of unity & oneness. Be it the erudition of the Vidushis of the Vedic Period… Lopamudra, Gargi, Maitreyee; be it the learning & devotion of Akka Mahadevi or Meerabai, be it the governance of Ahilyabai Holkar or the valour of Rani Lakshmibai, woman power has always inspired us. They have always brought glory to the Nation.

Shriman Prakash Tripathi has further cited some examples. He writes that the flight of our courageous Defence Minister Nirmala Seetharaman in a Sukhoi 30 fighter plane is inspirational for him. He also refers to INSV Tarini, with an all women crew on board under the command of Vartika Joshi, which is currently circumnavigating the globe. Three braveheart women Bhavna Kanth, Mohana Singh and Avani Chaturvedi have become fighter pilots and are undergoing training on the Sukhoi- 30. An Air India Boeing jet with an all woman crew led by Kshamata Vajpayee flew from Delhi to San Francisco, USA and back. These are all women achievers. You are absolutely right. Today women are not just advancing in myriad fields; they are leaders. Today there are many sectors where our woman power is playing a pioneering role, establishing milestones. A few days ago, Hon’ble President took an initiative. He met a group of extraordinary women who have achieved something significanty new in their respective fields. Women achievers of our country… the first female Merchant Navy Captain, the first female passenger train driver, the first female fire fighter, the first female Bus Driver, the first woman to set foot on Antarctica, the first woman to reach Mount Everest… ‘First Ladies’ in every field. Our woman power achieved extraordinary feats, breaking the age old shackles of social mores, creating new records. They proved that through perseverance, grit and a firm resolve, all kinds of obstacles and barriers can be broken & crossed, to chart out an all new path… a path that could act as a beacon of inspiration not just to their contemporaries, but for generations to come. It will infuse a fresh energy, newer enthusiasm into them. A book has been compiled on these women achievers, first ladies, so that, the entire country comes to know about the power of these women and derive inspiration from their life & work. This is also available as an e-book on the Narendra Modi Website.

The country’s woman power has contributed a lot in the positive transformation being witnessed in our country & society these days. Today, as we speak of women empowerment, I would like to refer to a railway station. You must be wondering what a railway station has got to do with women empowerment. Matunga station in Mumbai is the first station in India which is run by an all woman staff. All departments have women performing duties… the commercial department, Railway  Police, Ticket checking, Announcing, Point persons, it’s a staff  comprising over 40 women. This time, after watching the Republic Day Parade, many people wrote on Twitter and other social media that a major highlight of the parade was the BSF biker contingent comprising women participants. Daredevil stunts performed by them was awe inspiring for our foreign guests. Empowerment is another form of self reliance. Today our Nari Shakti is assuming leadership roles. It is becoming self reliant. By the way, this also reminds me of tribal women of Chattisgarh, who have done something extraordinary and set a remarkable example. When we refer to Adivasi women, a stereotypical image comes to our minds, comprising jungles, pathways in the woods and women carrying kindlewood on their heads.But the woman power of Chattisgarh, the tribal women there broke this stereotype & presented an all new picture of themselves. Dantewada in Chattisgarh is a Maoist infested region. Violence, torture, explosives, guns, pistols… the Maoists have created a scary reign of terror. In this dangerous atmosphere, Adivasi women are becoming self reliant by driving e-rickshaws. In a short span of time, a number of women have become part of this phenomenon. This has three benefits- on the one hand self-employment has empowered them; on the other, the Maoist infested region is witnessing a transformation. And simultaneously as a consequence, it is strengthening efforts towards protecting the environment. I laud the efforts of the District Administration which has played a significant role in the successful endeavour of these women by ensuring availability of grants & imparting training to them.

Time and again we keep hearing people utter ‘There is something special that we as a people possess… no threat is big enough to annihilate our existence’. What is that ‘Special Something’? That ‘Something’ is flexibility, the ability of transformation. Leaving out things that are beyond the constraints of time and accepting betterment in things wherever necessary. And this is a salient feature of our society… relentless efforts towards self-improvement, self correction. We have inherited this Indian tradition as a cultural legacy. The benchmark of any living society is its self correcting mechanism. In our country, there have been unending endeavours against social ills and evil practices, both individually & collectively. Just a while ago, Bihar launched an interesting initiative. In order to uproot social ills in the state, the world’s longest human chain spanning over thirteen thousand kilometers was formed.

This campaign made people aware of social maladies such as child-marriage and the dowry system. The entire state thus resolved to fight against these social evils. Children, the elderly, the youth full of energy and enthusiasm, women, girls turned out to participate in this battle. The human chain that commenced formation from Gandhi Maidan in Patna gained momentum, touching the state borders. In order to ensure that the fruits of progress rightly reach all sections of society, it is imperative that our society is freed of these ills. Come, let us pledge to come together to wipe out these evil customs from our social fabric… let us build an empowered, capable New India. I appreciate the people of Bihar, the Chief Minister, the administration, in fact every member of the human chain for this massive, special initiative towards social welfare.

My dear countrymen, Shriman Darshan from Mysore, Karnataka has written on My gov. He was undergoing an expenditure of six thousand rupees a month on medicines alone for the treatment of his father. Earlier, he wasn’t aware of the Pradhan Mantri Jan Aushadhi Yojana. But now that he’s come to know of the Jan Aushadhi Kendra, he has begun purchasing medicines from there and his expenses have been reduced by about 75%. He has expressed his wish that I mention this in ‘Mann Ki Baat’, so that it reaches the maximum number of people and they can benefit from it. Over some time lately, many have written on this subject; many of them have been telling me about it. I too have seen videos put up on social media by beneficiaries of this scheme. It is a matter of joy learning about happenings like these. It gives you inner satisfaction. I felt good to see Shriman Darshan ji think about sharing with others what he gained from it. The motive behind this scheme is making healthcare affordable and encouraging Ease of Living. Medicines available at the Jan Aushadhi Centres are 50% to 90% cheaper than branded drugs available in the market. This is great help for the common man, especially for senior citizens who require medicines on a daily basis and results in a lot of savings. Generic medicines sold under this scheme strictly conform to prescribed standards set by the World Health Organisation. That is why good quality medicines are made available at affordable prices. Today, over three thousand Jan Aushadhi Kendras have been set up across the country. This has led to not only availability of cheaper medicines, but also new employment opportunities for individual entrepreneurs. Affordable medicines are now available at ‘Amrit Stores’ at Pradhan Mantri Bharatiya Jan Aushadhi Centres & at hospitals. The sole aim behind this step is ensuring availability of Quality & affordable health service to the poorest of the poor, so that a healthy & prosperous India comes into being.

My dear countrymen, Shri Mangesh from Maharashtra has shared a photo on the Narendra Modi Mobile App. It was such a striking photo that my attention was magnetically drawn towards it. The photo showed that a grandson was participating in the 'Clean Morna River' along with his grandfather. I came to know that the citizens of Akola had organized a cleanliness campaign to clean the Morna river under the 'Swachh Bharat Abhiyan'. The Morna river was a perennial river flowing throughout the twelve months of the year but now it has become seasonal. The second painful fact was that the river was completely filled with wild grass and hyacinth. A lot of garbage was being dumped into the river and along its banks. An action plan was chalked out and on January 13^th a day before Makar-Sankranti, in the first phase of 'Mission Clean Morna' sanitation of the two sides of the bank of the Morna river at fourteen places spread over an area of ​​four kilometers, was carried out.

This noble and grand task named 'Mission Clean Morna', involved more than six thousand denizens of Akola, more than 100 NGOs, Colleges, Students, children, the elderly, mothers, sisters, almost everybody participated in this task. On January 20^th, 2018, this Sanitation Campaign continued in the same vein and I’ve been told that this campaign will continue every Saturday morning till the Morna river is completely cleaned. 'Mission Clean Morna' shows that if a person is determined to do something, then nothing is impossible. Huge social reforms can be brought about through mass movements. I congratulate the people of Akola, the district and the municipal corporation’s administration, all the citizens who were associated with this mass movement, I laud your efforts which are not only very much appreciated but this will inspire the other citizens of the country.

        My dear countrymen, these days you must be hearing a lot about the Padma Awards. These awards also attract attention in newspapers and television also. But if you scrutinize, then you will be proud of the fact that there many loftier personalities amidst us and you will naturally be proud of the very fact that today the common man is being cited for Padma awards without any recommendations. There was a certain methodology of awarding Padma Awards every year, but this entire process has been changed for the past three years. Now any citizen can nominate any person in our country. Transparency has been brought about in the entire process by making it operable online. In a way, the selection of these awards has been transformed completely. You may have noticed that many ordinary people not visible in big cities, in newspapers or on TV are being awarded with Padma citations. Now the identity of the awardee is not the deciding factor of the award, rather the importance of his work is increasing. You must have heard the name of Arvind Gupta ji. It will gladden your heart to know, that Arvind ji, a student of IIT Kanpur, spent all his life creating toys for children. He has been making toys from garbage for over four decades so that children can increase their curiosity towards science.

He has been trying to get children inspired to conduct scientific experiments using waste; towards this end he has been encouraging children by showing them films made in 18 languages in three thousand schools across the country. What a wonderful life, what a dedicated mission! A similar story is that of Sitavaa Jodatti from Karnataka. She has not been hailed as 'Goddess of women empowerment' just for nothing! For the past three decades, in Belagavi, she has made a great contribution towards changing the lives of countless women. At the age of seven she had dedicated herself as a Devadasi but in a turnaround, for the welfare of the Devdasis, she has spent her entire life. Not only this, she has done unprecedented work for the welfare of Dalit women too. You must have heard the name of Bhajju Shyam of Madhya Pradesh, Shri Bhajju Shyam was born in a very poor tribal family. He was employed in a small job for eking out his living, but he was also fond of painting in the traditional tribal art form. Today, due to this hobby, he garnered respect not only in India but the entire world. He has exhibited his paintings in many countries like Netherlands, Germany, England and Italy. The talent of Bhajju Shyam ji, who made India proud in many nations abroad, was also recognized and he was awarded the Padma Shri.

You will be pleasantly surprised listening to the story of Kerala's tribal lady Lakshmikutti. Laxmikutty is a teacher in Kallar and still resides in a hut made of palm leaves in a tribal tract amidst dense forests. She has created five hundred herbal medicines relying solely on her memory. She has mastery in synthesizing medicines used for treatment of snake bites. Lakshmi Ji is continuously serving society with her knowledge of herbal medicines. Identifying her anonymous persona, she has been honoured with the Padma Shri for her contribution to society. I would like to mention another name today, that of 75 year old Subhasini Mistri, hailing from West Bengal, who was selected for the award. Subhasini Mistri is a woman who, in order to construct a hospital, cleaned utensils in the homes of others and also sold vegetables. At the age of 23 she lost her husband due to lack of proper treatment, and this incident inspired her to build a hospital for the poor. Today, thousands of poor people are treated free of cost in this hospital that has come up through hard-work. I am convinced that there are many men and women in our land filled with gems, Bahuratna-Vasundhara, many gifted women and men who remain faceless or unknown. The failure to identify such people is also a loss to the society, the Padma awards are only a medium of acknowledgement, but I would also like to tell the countrymen that people serving the society around us, people giving up all that they have got for the sake of society, millions of people who have worked for a life time for us bestowed with one or the other useful attribute should be acknowledged in our midst. They do not labour for any honor, but their work inspires us. These people should be invited to schools and colleges to share their experiences. Beyond awards, there should be some more efforts from our society in acknowledging their contribution.

    My dear countrymen, we celebrate Pravasi Bharatiya Divas on January 9^th every year. It was on the 9^th of January, when our revered Mahatma Gandhi returned to India from South Africa. On this day, we celebrate the unbreakable bond that exists between Indians in India and Indians living around the globe. This year we organized a program on Pravasi Bharatiya Divas, where all MPs and Mayors of Indian origin were invited. You will be pleased to know that in this programme, Malaysia, New Zealand, Switzerland, Portugal, Mauritius, Fiji, Tanzania, Kenya, Canada, Britain, Surinam, South Africa and America, and many other countries wherever our Mayors or MPs of Indian Origin exist, all of them participated. I am happy that the people of Indian origin who live in different countries continue to serve those countries and at the same time they have maintained their strong relationship with India as well

This time, the European Union, has sent me a calendar, in which they have displayed the contributions by Indians in various fields of life living in different countries of Europe; whether working in the field of cyber security, or dedicated to Ayurveda, entertaining the society through music, or through poetry; someone researching on climate change or working on ancient Indian texts, someone driving a truck for livelihood, who went on to construct a Gurudwara or has built a mosque – wherever our people are, they have in their own way embellished or adorned the land of their adoption. I would thus like to thank the European Union, for recognizing the people of Indian origin and through them in making people in India and people the world over aware of their exemplary work.

The 30^th of January is the death anniversary of our revered Bapu, who showed us a new path. On that day we also observe 'martyrs day' in solemn memory of the great martyrs who sacrificed their lives for the defense of the country and pay our homage at 11 in the morning. The path of peace and non-violence, is the path of Bapu and this is applicable not only for India or the world, but also for a person or a family or a society. The ideals which Bapu practiced in his life, things that he imparted are relevant even today. They were not just mere theories. At present we witness at every step how accurate Bapu's words were. What can be a bigger tribute than taking a vow that we shall tread the path of Bapu - and walk, as far as possible?

     My dear countrymen, with my best wishes to all of you for 2018, my speech draws to a close. Thank you very much. Namaskar.

My dear countrymen, Namaskar. This is the last edition of ‘Mann Ki Baat’ this year and it’s a coincidence that this day happens to be the last day of the year of 2017. You and I shared many thoughts and ideas the entire year. Your steady stream of letters to ‘Mann Ki Baat’, your comments, this exchange between minds always infuses new energy in me. A few hours later, the year will change, but this sequence of our conversation will go on, just the way it is. We will renew this exchange of thoughts on newer topics in the year to come, we’ll share new experiences. Heartiest New Year greetings to all of you. Over the last few days, the festival of Christmas was celebrated across the world with gaiety and fervor. People in India too celebrated Christmas with warmth and cheer. The pious occasion of Christmas reminds us of the great teachings of Jesus Christ who laid much emphasis on the spirit of service, ‘Sewa bhaav’. The essence of the spirit of service can be felt in the Bible too.

The Son of Man has come, not to be served

But to serve’

And to give his life, as blessing

To all humankind.

This conveys the immense significance attached to the sanctity of service. Be it any religion, caste or creed, tradition or colour in this world; the spirit of service is an invaluable hallmark of the highest human values. In our country we refer to ‘NishKaam Karma’, selfless deeds, meaning a service done without any expectations. It is mentioned in our land ‘Sewa Parmo Dharmah’… service is the noblest way of life, ‘Jeev Seva hi Shiv Seva’… Service to living beings is service to god. Gurudev Ramkrishna Paramhans used to cite, ‘serve living beings as if worshipping the almighty. The inference is that the world over, these are shared, common human values. Come, let us remember great men & their ideals; let us be reminded of the essence of holy occasions; let us infuse a new awakening, a new drive into our great value system. Let us try & live, abiding by them.

My dear countrymen, this year was also the 350th ‘Prakash Parv’ of Guru Gobind Singh ji. The illustrious life of Guru Gobind Singh ji, full of instances of courage & sacrifice is a source of inspiration to all of us. Guru Gobind Singh ji preached the virtues of sublime human values and at the same time, practiced them in his own life in letter & spirit. A guru, a poet, a philosopher, a great warrior, Guru Gobind Singh ji, in all these roles, performed the great task of inspiring people. He fought against oppression & injustice. His teachings to people focused on breaking the cordons of caste and religion. In this endeavour, he stood to lose a lot on his personal front. But he never let antagonism raise its ugly head in his path. In every moment of his life, the message of love, sacrifice & peace was palpable. His personality was filled to the brim with the greatest of virtues. I’m fortunate that at the beginning of this year, I got an opportunity to participate in the 350th birth anniversary celebration organized at Patna Sahib. Come, let us all resolve to imbibe & abide by lessons from his great teachings & exemplary life and mould our own life in accordance with them.

The 1st of January, 2018, i.e. tomorrow, in my view, is a special day. You’ll be surprised, since the New Year comes every year, the 1st of January arrives every year! But, when I refer to it as special, I really mean it as special. People born in the year 2000 or later; those born in the 21st century will gradually begin to become eligible voters from the 1st of January, 2018. The Indian Democracy welcomes the voters of the 21st century, the ‘New India Voters’. I congratulate our youth & urge them to register themselves as voters. The entire nation is eager to welcome you as voters of the 21st century. As voters of this century, you too must be feeling proud. Your vote will prove to be the bedrock of New India. The power of the vote is the greatest strength of a democracy. The vote is the most effective tool in bringing about a positive change in the lives of millions of people. And it’s not just about you acquiring the right to Vote. It’s about you determining & deciding the course of the nation in the 21st century, your dreams in the India of the 21st century. You too can be the makers of 21st century India and this opportunity comes into being, very specially, on the 1st of January. And today, in this edition of Mann Ki Baat, I wish to speak to our successful young men & women between 18 & 25, all infused with energy and resolve.

I consider them ‘New India Youth’, ‘New India Youth’ stands for aspirations, enthusiasm & energy. I firmly believe that the dream of our ‘New India’ will be realized through the skill & fortitude of these energetic youth.

When we talk of new India then that new India will be free from the poison of casteism, communalism, terrorism and corruption; free from filth and poverty. In the New India everyone will have equal opportunity and aspirations and wishes of everyone will be fulfilled. New India will be a place where peace, unity and amity will be our guiding force. My New India Youth should come forward and deliberate on how this New India would be formed. One should decide one’s own path and also decide a way for connecting along those attached to one and the Caravan should get going. You should move forward and thus should the country move ahead. Right now, while taking to you I got an idea whether we could organize a mock parliament in every district of India? Where the youth between 18 and 25 could sit together and brain storm about new India, find ways and chalk our plans. How could we realize our resolves before 2022? How could we build an India of the dreams of our freedom fighters? Mahatma Gandhi had transformed the freedom movement into a mass movement. My young friends, the need of the hour is that we build up a mass movement for making a magnificent- glorious 21st century India; a mass movement of development, a mass movement to build a capable and strong India.

I propose that a mock Parliament be organized around 15th August in Delhi comprising one young person selected from each district who would participate and deliberate on how a new India could be formed in the next five years. How can resolve be transformed into reality? Today, a lot of new opportunities have been created for the youth. Our youth are coming forward in areas like skill development, innovation and entrepreneurship and are achieving success. I wish that the New India Youth get information and details of all these new opportunities and plans at one place and a system be created so that every young person on turning 18 should automatically get to know all this and benefit from it.

My dear countrymen, I had talked about positivity during the previous episode of Mann Ki Baat. I am being reminded of one Sanskrit Shloka-

Utsaaho balwaanarya, Naastyutsaahaatparam balam |

Sotsaahasya cha lokeshu na kinchidapi durlabham ||

This means that a man full of enthusiasm is very strong since there is nothing more powerful than zest. Nothing is impossible for a man having positivity and zeal. In English too, it is said, ‘Pessimism leads to weakness, optimism to power’. During the previous episode of Mann Ki Baat, I had appealed to the countrymen to share their positive moments of 2017 and to welcome 2018 in a positive atmosphere.

I am very glad that a large number of people gave positive responses on social media platform, MyGov and the Narendra Modi App and shared their experiences. Lakhs of tweets were posted on Positive India hashtag (#), which reached out to more than nearly 150 crore people. In a way, a wave of positivity which emanated from India spread all over the world. All tweets and responses received were really inspiring. It was indeed a delightful experience. Some countrymen shared those incidents of this year which left a special impact on their minds, a very positive one at that. Some people even shared their personal achievements.

# SOUND BITE #

# My name is Meenu Bhatia. I reside in Mayur Vihar, Pocket-1, Phase- I, Delhi. My daughter wanted to do M.B.A. I needed to take a bank loan which I got very easily and my daughter was able to continue her studies.

# My name is Jyoti Rajendra Waade. I am speaking from Bodal. One rupee per month was being deducted towards insurance premium which my husband had subscribed to.  He died in an accident. Only we know of the situation we faced at that time. Assistance from the government helped us a lot and I could gather the strength to stand myself.

# My name is Santosh Jadhav. A national highway has been constructed in 2017 through our village Bhinnar. As a result of this, our roads have improved a lot and business there will surely get a boost.

# My name is Deepanshu Ahuja. I live in Mohalla Saadatganj, district Saharanpur, Uttar Pradesh. Two actions taken by our Indian soldiers deserve a special mention – one was the Surgical Strike carried out in Pakistan which destroyed launching pads of  terrorists and the second was the unique valour displayed by Indian soldiers in Doklam. These are without parallel.

# My name is Satish Bewani. We had a problem of water scarcity in our area and we used to depend on an army pipeline for the last forty years. Now an Independent pipeline has been constructed. So, this is our achievement in 2017.

There are a large number of such persons who have brought in positive transformation in the lives of many people through endeavour at their own level. In fact, this is the New India which we are all collectively building. Let us enter into the New Year with such little achievements, begin our New Year and take a concrete steps in the journey from ‘Positive India’ to ‘Progressive India’. When we all talk of positivity, I also feel like sharing one experience. Recently, I came to know about the inspiring story of Anjum Bashir Khan Khattak who is a topper in Kashmir Administrative Service Examination. He actually extricated himself from the sting of terrorism and hatred and topped in the Kashmir Administrative Examination. You will be surprised to know that terrorists had set his ancestral home on fire in 1990.

Terrorism and violence were so widespread there that his family had to leave their ancestral land and flee from there. For a young child, such an atmosphere of violence could easily create darkness and bitterness in the heart, but Anjum did not let it be so. He never gave up hope. He chose a different path for himself – a path of serving the people. He overcame the adverse situation and scripted his own success story. Today, he has become a source of inspiration not only in Jammu & Kashmir but for the youth of the whole country. Anjum has proved that however adverse the circumstances be, the clouds of despair and disappointment can easily be cleared by taking positive steps.

Just last week, I had a chance of meeting some daughters of Jammu & Kashmir. I was amazed at the spirit that they had, the enthusiasm that was there in their hearts and the dreams they nurtured. I was listening to them on how they wanted to make progress in various facets of life and, how their lives were filled with hope. I talked to them, there was no sign of despair; there was only enthusiasm, optimism, energy, dreams and a sense of resolve. Whatever little time I spent with these daughters, I got inspired myself. These are the strength of our nation, they are my youth, they are the future of my country.

My dear countrymen, whenever there is a reference to famous religious places, not only of India but of the whole world, it is very natural to mention about the Sabrimala temple of Kerala. Millions of devotees come to this world famous temple, seeking blessings of Lord Ayyappa Swami. It is a huge challenge maintaining cleanliness around such a large religious place where devotees in such huge number come. And especially, since this place is situated in the midst of hills and forests. But, Sabrimala temple in itself is an example to show how this challenge could be converted into a sanskar, a habit and what a tremendous strength public participation has! One police officer P. Vijayan initiated a programme Punyam Poonkavanam and commenced a voluntary campaign of creating awareness on cleanliness. And, he began a tradition that the yatra of devotees will remain incomplete if they do not contribute by performing some physical labour or the other in the cleanliness programme. No one is big or small in this campaign. Every devotee considers doing physical labour in the cleanliness drive as a part of the Lord’s worship. Every morning, there is a uniquely pleasant scene of cleanliness here when all devotees join in the drive. However big a celebrity be, or however rich one might be or however high an official be – each one contributes as an ordinary devotee in this Punyan Poonkavanam programme and becomes a part of this cleanliness drive.

There are many such examples before us. This cleanliness drive in Sabrimala and the contribution of Punyan Poonkavanam in this are so immense that each devotee contributes and participates in it.

Here, a strong resolve of maintaining cleanliness also is as important as the strict discipline observed during worship.

My dear countrymen, all of us made a resolve on Bapu’s birth anniversary on October 2, 2014 to take forward Bapu’s unfinished task of building a ‘Clean India’ and ‘a filth- free India’. Revered Bapu fought for this cause all through his life and made all out efforts. And, all of us took a resolve that on the 150th birth anniversary of revered Bapu, we shall make some contribution in the direction of making Clean India which he had dreamt of. Efforts in the direction of cleanliness are being widely taken across the whole country. A change can now be seen in the form of public participation in rural and urban areas alike. Cleanliness Survey 2018, the largest in the world, will be conducted from the 4th of January to 10th of March, 2018 to evaluate achievements in cleanliness level of our urban areas. This survey will cover a population of more than 40 crores in more than four thousand cities.

During this survey, the matters to be surveyed include freedom from defecation in the open in cities, collection of garbage, transport facilities to lift garbage, processing of garbage using scientific methods, efforts to usher in behavioural changes, innovative steps taken for capacity building to maintain cleanliness and public participation in this campaign. Separate teams will go to cities for inspection. They will talk to the people there and gather their reactions. They will analyse the use of the Cleanliness App and also about bringing reforms and improvements in various kinds of service centres. It will also be observed whether the cities have created a system wherein cleanliness of cities will became public habit, or the city’s habit for that matter. It is not for the government alone to maintain cleanliness. Every citizen and people’s organizations have a big responsibility. And I appeal to every citizen to actively participate in the Cleanliness Survey to be undertaken in the coming days. And take the full onus to ensure that your city should not lag behind and your street or mohalla should not look to be wanting. I am very sure that using blue and green dustbins to collect dry and wet garbage respectively must have become your habit by now.

For waste- collection the principle of reduce, reuse and re-cycle is very effective. Now ranking of cities will be done on the basis of this survey- if your city has a population of more than one lakh, ranking will be done on the national level and if the population of your city is less than one lakh than it will be ranked on regional level. Achieving the highest ranking must be your dream and you should put all out efforts in this direction. Be sure that you do not remain lagging behind in the Cleanliness Survey to be conducted from 4th January to 10th March, 2018. This should become the talking point in every city. And all of you must have a dream – ‘Our city – our efforts’, ‘Our progress – country’s progress’. Let us all, once again remembering revered Bapu and taking a resolve to build a Clean India, put in our best endeavours.

My dear countrymen, there are a few things which appear small but they have a far reaching impact on our image as a society. Today, in this episode of Mann Ki Baat, I want to share one such thing with you. It has come to our notice that if a Muslim woman wants to go on Haj Pilgrimage, she must have a ‘Mehram’ or a male guardian, otherwise she cannot travel.     

When I first heard about it, I wondered how it could be possible! Who would have drafted such rules? Why this discrimination? And when I went into the depth of the matter I was surprised to find that - even after seventy years of our independence, we were the ones who had imposed these restrictions. For decades, injustice was being rendered to Muslim women but there was no discussion on it. Even in many Islamic countries this practice does not exist. But Muslim women in India did not have this right. And I'm glad that our government paid heed to this matter.

Our Ministry of Minority Affairs issued corrective measures and we ameliorated this restriction by phasing out a tradition that had been in practice for the past seventy years. Today, Muslim women can perform Haj without 'mahram' or male Guardian and I am happy to note that this time about thirteen hundred Muslim women have applied to perform Haj without 'mahram' and women from different parts of the country from Kerala to North India, have expressed their wish to go for the Haj pilgrimage. I have suggested to the Ministry of Minority Affairs that they should ensure that all women who have applied to travel alone be allowed to perform Haj. Usually there is a lottery system for selection of Haj pilgrims but I would like that single women pilgrims should be excluded from this lottery system and they should be given a chance as a special category. I not only reiterate this wholeheartedly but it is my firm belief that the journey of India’s progress has been possible due to women-power and on the basis of their talent and we will continue to march onwards on this path of progress. It should be our constant endeavor that our women also get equal rights and equal opportunities just like men get so that they can proceed simultaneously on the path of progress.

My dear countrymen, 26th January is a historic festival for all of us. But 26th January, 2018, will especially be remembered through the ages. The Republic Day will be celebrated with leaders of all ten ASEAN countries coming to India as Chief Guests.

This time, not one but Ten chief guests would grace the Republic Day. This is unprecedented in India's history. The year 2017 has been special for both ASEAN and India. ASEAN completed its 50 years of formation in 2017 and in 2017 25 years of India's partnership with ASEAN were completed. On 26th January the arrival of great leaders of 10 nations of the world as a unit is a matter of pride for all Indians.

My Dear countrymen, this is the season of festivals, by the way our country is a country of festivals. There is hardly a day which does not have a festival ascribed to it. All of us have just celebrated Christmas and the New Year is on its way. May the New Year bring greater happiness, glad tidings and prosperity for all of you. Let us move forward with all renewed zeal, enthusiasm, fervor and new resolve. The month of January is the period of the northward movement of the Earth on the celestial orbit around sun and in this month Makar-Sankranti is also celebrated. This is a festival linked with nature. Though all of our festivals are associated with nature in one way or the other, but in our country blessed with the bounty of cultural diversity, there are different ways to celebrate this wonderful episode of nature in different forms. Lohdi is celebrated in Punjab and North-India, while UP-Bihar eagerly await for Khichdi and Til-Sankranti. In Rajasthan, it is called Sankrant, Magh-bihu in Assam and Pongal in Tamil Nadu - all these festivals are special in their own right and they have their own importance. All of these festivals are usually celebrated between 13th and 17thJanuary.

These festivals may have different names, but their origins stems from attachment to nature and agriculture. Felicitations to all of you on the occasion of these festivals. And once again, best wishes for the New Year 2018 to all of you.

I Thank you my dear countrymen. We shall converse again in 2018.

Thank you

My dear countrymen, namaskar! A while ago, I had a chance to have an indirect dialogue, with young friends from Karnataka. The Times Group Newspaper “Vijaya Karnataka” started a new initiative urging the children to write a letter to the Prime Minister of the country. And, then they published some selected letters. I read those letters and liked the initiative. Even these little children are conversant with problems confronting the nation; aware of the deliberations going on in the country. Kirti Hegde from North Kannada had appreciated Digital India and Smart City schemes and she put forth a suggestion that we need to transform our education system and said that the present-day children do not like classroom reading, they love to know more and more about nature. And if we impart knowledge about nature to our children then in future they may prove very useful in protecting the environment.

A child Reeda Nadaf from Laxmeshwara has written that she is the daughter of an army man and feels proud of being so. Which Indian would not be proud of our soldiers?  And, you being a soldier’ daughter should naturally take pride in that. Irfana Begum from Kalburgi has written that her school is 5 Kilometres away from her village and she has to start early in the morning and it gets quite late in the evening by the time she returns home. She says that as such she does not find time to spend with her friends and has suggested that there should be a school nearby. But, my countrymen, I liked this initiative taken by a newspaper that helped these letters reach me and I got an opportunity to go through these. This was a very good experience for me.

My dear countrymen, today is 26/11. The 26^th of November is our Constitution Day. The Constitution of India was adopted by the Constituent Assembly on this day in the year nineteen forty-nine. Our constitution was implemented on the 26^th of January, 1950 which we celebrate as our Republic Day. The Constitution of India is the spirit of our democracy. This is the day to remember the members of the Constituent Assembly. They all worked hard for about three years to draft the Constitution. And, whoever reads that debate will feel proud about what actually the vision of a life dedicated to the nation is. Can you imagine how hard their task would have been to frame the Constitution of our country which has such big diversities? They must have shown a great sense of understanding and farsightedness and that too at a juncture when the country was getting rid of the bondage of slavery. Now, this is the responsibility of all of us to make a New India in the light of the thinking of the makers of our Constitution. Our Constitution is all encompassing. There probably is no area, no aspect of nature which remained untouched.

Equality for all and sensitivity towards all is the unique characteristic of our Constitution. It guarantees fundamental rights to each & every citizen, whether underprivileged or oppressed, backward or deprived, a tribal or a woman. It protects their fundamental rights and safeguards their interests. It is our duty that we abide by our Constitution in letter and spirit. Citizens and administrators alike must move ahead in accordance with the spirit of our Constitution. The message that our Constitution conveys is that no one should be harmed in any way. It is but natural to remember Dr. Babasaheb Ambedkar on the Constitution Day today. Seventeen separate committees were constituted by the Constituent Assembly on various important issues. One of most significant of these was the drafting committee and Dr. Babasaheb Ambedkar was the Chairman of this drafting committee. He was playing a pivotal role in it. The Constitution of India, which we feel so very proud of, bears an indelible stamp of his able leadership. He ensured the welfare of every section of society. We remember him and bow before him on his Mahaparinirvan Diwas on 6^th of December. Babasaheb’s contribution in making the country prosperous and strong can never be forgotten. 15^th of December is the death anniversary of Sardar Vallabh Bhai Patel. Sardar Patel rose from being a farmer’s son to be known as the Iron Man of the country, undertaking the extraordinary task of uniting India into one nation. Sardar Saheb was also a member of the constituent Assembly. He was also the Chairman of the Advisory Committee on fundamental rights, minorities and tribals.  

26/11 is our Constitution Day but how can the nation forget that on this very day nine years ago, terrorists had launched an attack on Mumbai. The country remembers and bows to those brave citizens, policemen, security men and each one who lost their lives then. This country can never forget their sacrifice. Terrorism has taken an ugly shape and has become a global threat almost as a daily routine. We, in India, are facing to lot for the last 40 years on account of terrorism. Thousands of our innocent people have lost their lives. But, a few years ago, when India used to talk about the severe threats of terrorism many people in the world were not ready to take it seriously, Now that, terrorism is knocking at their doors, every Government in the world, those who believe in humanity, Governments having faith in democracy are seeing this as one of the biggest challenges. Terrorism has threatened humanity across the globe. Terrorism has challenged humanity. It is bent upon destroying the humanitarian forces. So, not only India but all humanitarian forces will have to keep fighting unitedly to defeat the menace of terrorism. Lord Budha, Lord Mahavir, Guru Nanak, Mahatma Gandhi – this is the land which gave the message of love and non-violence to the world.

Terrorism and extremism are trying to weaken and destroy our social fabric. That is why, the need of the hour is that humanitarian forces should become more alert and cautious.

My dear countrymen, we shall observe Navy Day on the 4^th of December. Indian Navy secures and protects our maritime boundaries. I congratulate all those who belong to the Navy. All of you must be knowing that our civilization developed along river banks. Be it the Indus, the Ganges, the Yamuna or the Saraswati – our rivers and seas are both economically and strategically important. These are our gateway to the whole world. This country, our land has an unbreakable bond with oceans. And as we peep into our history, we come to know that about 800 to 900 (eight to nine hundred) years ago, during the rule of the Cholas, the Chola Navy was considered one of the strongest navies. This navy had a big role in the expansion of the Chola-rule and in making it an economic super power. Numerous references of voyages and expeditions of the Chola-Navy are found even today in “Sangam - literature”. Very few people might be aware that most navies of the world allowed women on their warships pretty later. But in the Chola Navy, a large number of women played leading roles and that too about eight to nine hundred years ago; to the extent that women actively took part in battles. The Chola rulers possessed a very rich and sound knowledge of ship building. When we talk of navy, who can ignore Chhatrapati Shivaji Maharaj and the capabilities & might of his navy. Konkan coast, where the sea has a significant role, was under Shivaji Maharaj’s realm. Many forts associated with Shivaji Maharaj like Sindhu Durg, Murud Janjira, Swarn Durg, etc were either situated on the sea coast or were encircled by sea. The security of these forts was the responsibility of the Maratha Navy. There was a combination of large ships and small boats in the Maratha Navy. His naval forces were very efficient and skilled in attacking the enemy and in defending their attacks. And how can we refer to the Maratha Navy and not remember Kanhoji Aangre! He took the Maratha Navy to newer heights and established Maratha Naval Bases at a number of places. After Independence, our Indian Navy showed its valour on various occasions; be it the liberation struggle of Goa or the Indo-Pak war. When we talk of the Navy, we see only war but the Indian Navy has come forward in humanitarian ventures as well. In June this year when Cyclone Mora hit Bangladesh and Myanmar, our naval ship INS SUMITRA rendered a big help in rescue operations; many fishermen were rescued from the sea and handed over to Bangladesh.    

In May-June this year when there was a severe flood in Sri Lanka, three ships of our navy reached there immediately and helped the government and the people there. In September, during the Rohingya crisis in Bangladesh, our naval ship INS GHADIYAL delivered humanitarian assistance there. The Government of Papua New Guinea sent an SOS-message to us in June and our navy rendered help in saving the fishermen of a fishing boat. On 21^st November, during an incident of piracy in a merchant vessel in the Western Gulf, our naval ship INS TRIKAND reached there to help them. Carrying medical services to FIJI, sending urgent relief, or delivering humanitarian aid during crisis to a neighbouring country – our navy has always rendered glorious service. We Indians, always nurture a feeling of pride and respect towards our security forces- be it the army, the navy or the air force and every countryman salutes the courage, bravery, valour, chivalry and sacrifice of our soldiers. They sacrifice their youth for the country so that 125 crore countrymen may live in peace. We observe ARMED FORCES FLAG DAY every year on 7^th December. This is a day to feel proud of and show respect to our country’s armed forces.

I am happy that the Ministry of Defence has decided to run a campaign from December 1 to December 7 during which they will reach out to the people of the country to disseminate information about our ARMED FORCES and to make them aware. Throughout the week every one, old or young, should wear the flag. A movement to instill respect for our forces will come into being in the country. We can distribute ARMED FORCES FLAGS on this occasion. Experiences and acts of valour of those from the armed forces who are our neighbours or acquaintances and related videos and pictures can be posted on hash-tag armed forces flag day (#armedforcesflagday). People from the forces could be invited to schools and colleges to share information about the forces. Our new generation can get a good opportunity to get information about the forces. This is also an occasion to collect funds for the welfare of the jawans of our armed forces. This amount is spent through the Sainik Kalyan Board on the dependents of those who lost their lives and also for those who got injured during wars, for their rehabilitation. More information about sending in monetary contributions can be had on kbs.gov.in. You can also make cashless payment for this. Come, let us do something on this occasion which may raise the morale of our armed forces. We should also contribute towards their welfare.     

My dear countrymen, World Soil Day is on the 5^th of December. I want to tell something to my farmer brothers and sisters. An important component of the Earth is “soil”. Whatever we eat is linked only to this soil. In a way, the complete food chain is connected to soil. Just imagine, what will happen if there is no fertile soil in the world? The very thought is dreadful. There will be no soil, no plants and trees will grow; how will  human life be possible? How will animals and birds survive? This concern was touched upon a long time ago in our culture and that is why we are aware of the significance of soil since ancient times. In our culture, there has been efforts to foster a feeling of devotion and gratitude towards our farms, our soil among the people and at the same time scientific farming methods and techniques have been adopted which provide nutrients to the soil. In the life of the farmer of this country both aspects have been important- reverence to his soil and preserving & nurturing it scientifically. We all feel proud of the fact that the farmers of our country are rooted to traditions and also take interest in modern science, they keep trying and resolve. I had heard about the farmers, of Tohoo village in Bhoranj block of Hamirpur district in Himachal Pradesh.

Farmers here were earlier using chemical fertilizers indiscriminately which deteriorated the soil-health. Produce reduced which resulted in lower income and gradually the productivity of the soil also was going down. Some enlightened and alert farmers in the village noticed and understood the gravity of the situation, and after that got their soil tested on time and followed the advice about the quantity of fertilizers, micro-nutrients and organic fertilizers to be used. And, you will be surprised to know about the results achieved after the farmers received the information and guidelines about soil health. In the Rabi season of 2016-17, wheat production per acre increased three to four times and their income also increased by four to six thousand rupees per acre. Besides, the soil quality also improved. Cut in fertilizer usage resulted in monetary saving. I am very glad to see that my farmer brothers have come forward to implement the suggestions made in the soil health card and as better results are showing, they are getting more and more inspired. And, now the farmer also realizes that proper soil care is needed if production is to be increased and that if we take care of our soil, it will also care for all of us.

Our farmers across the country have got more than 10 crore soil health cards made so that they may understand their soil better and accordingly sow the crop.  

We worship mother Earth but have we ever thought as to how much damage is caused to the health of our mother- Earth because of the usage of fertilizers like Urea? This has been proved by all scientific methods that a serious damage is caused because of an excessive use of urea. The Farmer is the son of the soil, how can a farmer see the mother Earth falling sick? The need of the hour is to revive the mother-son relationship. Can our farmers, the sons of our soil make a resolve that by the year 2022, when we complete 75 year of our independence, they will cut down the urea usage to half of what is being used presently? If this son of the soil, my farmer brother once make this resolve then we will see the health of mother Earth improve and production will increase. A transformation shall start to usher into the life of the farmer.

All of us are experiencing Global warming, climate change now. There was a time when winter would set in even before Diwali. And now, December is knocking on our doors, yet winter is advancing at a leisurely pace. But the moment winter sets in, we all have experienced that we don’t like coming out of our quilts one bit. Despite such inclement weather there are some extraordinarily aware people who deliver results that are exemplary and inspiring for all of us. You will be amazed to learn that Tushar, an eight year old differently - abled, divyang lad from Madhya Pradesh had taken a firm resolve to make his village Open defecation free. It was a young boy vis-à-vis an enormous task at hand. But his grit and determination were exponentially greater and mightier. The eight year old is speech impaired, but he used a whistle as an armament. He would wake up at 5 in the morning, visit households one by one, awaken them and used gesticulations to wean them away from Open defecation. Covering 30 to 40 homes everyday, spreading the message of cleanliness, this boy transformed the village into Open defecation free. Promoting the virtues of cleanliness, this little lad has done inspiring work. This proves that cleanliness suffers from no barriers of age; there are no boundaries. A child or an elderly person, a woman or a man, everyone needs cleanliness. And everyone should contribute towards the cause of cleanliness. Our Divyang brothers and sisters are firm in their resolve; they are competent, capable, courageous and determined.

We get to learn something or the other every moment. They are performing well in every walk of life. Whether it be the field of sports, any kind of competition or a social initiative, our Divyang brethren are second to none. You must be aware that our Divyang sportspersons won 4 medals in the Rio Olympics through their stellar performances. They also emerged champions in the T-20 Cricket World Cup for the Visually Challenged. Myriad competitions take place all over the country. Recently, the 17^th National Para-Swimming Competition was held in Udaipur. Divyang brothers & sisters from different parts of the country participated & displayed their stellar skills. One of them happens to be 19 year old Jigar Thakkar from Gujarat, whose body suffers from 80% muscle atrophy. 

Just look at his fortitude, resolve & perseverance. Despite his 80% muscle atrophy, the 19 year old Jigar Thakkar won 11 medals in the National Para Swimming Competition. It is on account of this feat that he has been chosen as one of the 32 Para Swimmers for the 20-20 Paralympics by the Sports Authority of India. They will be imparted training at the Centre for excellence at Gandhinagar in Gujarat. I salute the spirit of the young Jigar Thakkar & wish him the best. These days special emphasis is being laid on accessibilities & opportunities for persons with disabilities, our Divyang brethren. Our endeavour is to ensure that each & every person in the country is empowered. Let the essence of ‘Sama’ & ‘Mama’, that is a confluence of collective & the individual, foster a sense of syncretic harmony in our society; let us move forward with each other, together.

A few days from now, the pious occasion of Id-e-milad-un-nabi will be observed. Paighambar Hazrat Mohammad Sahab was born on this day. I extend best wishes to all countrymen. And I hope that this holy occasion of Id gives us new inspiration, fresh energy and the strength to resolve anew, to foster peace & communal amity.

(Phone call)

'Hello Mr. Prime Minister, I am Neerja Singh calling from Kanpur. I request you that out of the entire gamut of your thoughts reflected during the programme ‘Mann Ki Baat’ throughout the year, if you could share ten of your best thoughts, so that we all remember these opinions and we get to learn something from them. Thank you

(End of phone call)

You are quite right that 2017 is near completion, and the year 2018 is knocking on the door. And you have given some sound advice. But continuing from your point of view I feel like adding something more to it and modifying it a bit. And as in our villages, our elders, the old people of the village are always reminding us - forget the sorrow but also do not forget the joy. You too forget your sorrow and also do not forget the joy. I think we should propagate this wisdom. We must usher in the auspicious in 2018, enter the New Year with the resolution of the auspicious

We know that in our part of the world, and probably all around the world around the ending of the year we take a stock, contemplate, and draw plans for the next year. In our media many interesting events of the year gone by are broadcast again to reflect on the previous year. The previous year is both a mixture of both positive and negative memories. But don’t you think that we should enter into the year 2018, remembering the positive events, to do some good?

I suggest to all of you that of all the 5-10 positive things that you might have heard, seen or would have had experienced were to be disseminated, so that other people would get to know of them and this would lead to a spirit of benevolence. Can we not contribute in this endeavour? Can’t we share 5 of our positive life experiences of the past year? Whether they be conveyed through photographs, in the form of a small story, or as a small video, I invite all of you to welcome the year 2018 in a benefic atmosphere, with positive memories, with positive thinking and with positive tidings.

Come, let us share our positive experiences with #PositiveIndia (Hashtag Positive India) on the Narendra Modi App or MyGov portal. Remember to recollect the incidents that inspire others. If you remember positive events, then you will be in a mood to do good around you. Positive events provide energy to do good. Positive thoughts beget positive resolve, positive resolve takes you forward towards auspicious results. 

Let all of us together witness the strength of this collective momentum and its impact. And I will definitely share the positive thoughts that arrive on #positiveindia (hashtag positive India) with the rest of our denizens in the next episode of ‘Mann Ki Baat.’ 

My dear countrymen, I will be back amidst you next month, with another episode of ‘Mann Ki Baat.’ We will have another opportunity to talk a lot.  Many - Many thanks!

My dear countrymen, Namaskar. The mega festival of Chatth, celebrated 6 days after Diwali, is one of those festivals which are celebrated in accordance with strict rituals & regimen. In everything associated with it like cuisine or attire, traditional norms are adhered to. The unique festival Chhath Pooja is deeply linked with nature & worshipping nature. Surya & Jal –The Sun & Water are central to the veneration in Chhath, whereas utensils made of bamboo & clay and tubers are an essential part of the Pooja articles. In this mega festival of faith, veneration of the rising sun and worship of the setting sun convey a message that is replete with unparalleled Sanskar. The world respects & venerates those who rise; the Chatth Pooja bestows upon us the sanskaar to respect & revere those whose setting, whose dusk is imminent. The expression of the significance of cleanliness in our lives is intrinsic to this festival. Before the advent of Chatth, people come together to clean up their homes, and along with that cleansing of rivers, lakes, pond banks and pooja locations, that is ghats, with utmost enthusiasm & fervour. Sun worship or Chhath Pooja is a festival of protecting the environment, ushering in wellness and discipline.

Usually, people shy away from borrowing from others. But in Chhath Pooja, it is specially customary to ask for Prasad after the morning Arghya ritual. It is believed that the rationale behind this tradition is that, it destroys his ego that proves to be an impediment in one’s path of progress. It is natural for each one of us to feel proud of this great tradition of India.

My dear countrymen, ‘Mann - Ki - Baat’ has garnered accolades; it has also attracted criticism. But whenever I look at the overall outcome of ‘Mann Ki Baat’, it reinforces my belief, that it is intrinsically, inseparably woven into the warp & weft of our common citizens’ lives, cent per cent. Take the examples of Khadi and handloom. On Gandhi Jayanti I have always advocated the use of handloom and Khadi. What has it led to?  You will be glad to know that on the 17^th of this month on the day of Dhanteras, the Khadi Gramodyog Bhavan store in Delhi witnessed a record sale of Rupees one crore, twenty lakhs. You too must be feeling happy with a sense of satisfaction at this mega sale in just one Khadi & Handloom store. During Diwali, Khadi gift coupon sales recorded an overwhelming 680 per cent rise. Compared to last year, the total sales of Khadi & Handicrafts have risen almost by 90%.  One can clearly see that today, the youth, the elderly, women, in fact every age group is taking to Khadi & handloom.

I can imagine how many weaver families, poor families, and the families working on handlooms must have benefitted from this. Khadi was Khadi foundation earlier and we talked of Khadi fashion but with my recent experience I can say that after Khadi for nation and Khadi for fashion now, it is becoming Khadi for transformation. Khadi and handloom have transformed the lives of the poorest of the poor and are emerging as a powerful means of empowering them. It is playing a very important role for gramodaya.

Shriman Rajan Bhatt has written on NarendramodiApp that he wants to know about my experience of celebrating Diwali with security forces and he also wants to know how the security forces celebrate Diwali. Shriman Tejas Gaikwad has also written on NarendramodiApp whether there could be an arrangement to send our homemade sweets to the security forces. We also remember our brave security forces. We also feel that our homemade sweets must reach our country’s soldiers. All of you must have celebrated Deepawali with traditional fervour. To me, Diwali brought a special experience. Luckily I got another chance to celebrate Deepawali with our courageous and brave heart security personnel. Memories of Diwali celebrations with our security forces in Gurez sector of Jammu & Kashmir will stay long cherished in my heart. On behalf of all our countrymen, I salute every soldier of our security forces who guard the country’s borders with utmost dedication and a spirit of sacrifice, braving all odds. Whenever we get a chance or whenever there is an opportunity we must try to know the experiences of our soldiers and listen to their tales of valour. Many of us may not be aware that the jawans of our security forces play an important role not only on our borders but they play a very vital role in establishing peace the world over. As UN Peacekeepers, they are bringing glory to the nation in the comity of nations. United Nations Day was observed recently all over the world on the 24^th of October.

Everybody recalls the efforts and constructive role of the UN in establishing peace throughout the world. And, we are believers in “Vasudhaiv Kutumbakam” which means the whole world is our family. And with this belief, India has been cooperating very actively in various important initiatives   taken by the UN. You may be aware that the preface of the Indian Constitution and the preface of the UN Charter; both start with the words ‘We the people’. India has always stressed on the importance of equality for women and the UN Declaration of Human Rights is a living example of this.

In its initial phrase, it was proposed as ‘all men are born free and equal’ which was amended and adopted as ‘all human beings are born free and equal’ with the efforts of the Indian representative Hansa Mehta. It appears to be a minor change but it reflects a vision of a healthy thought. India’s most important contribution under the UN umbrella is its role in UN Peacekeeping Operations. India has always been extending active support to UN Peace Missions.

Many of you may be getting to know this for the first time. More than 18 thousand Indian security personnel have lent their services in UN Peacekeeping Operations. Presently, about seven thousand Indian soldiers are associated with UN Peacekeeping initiatives which is the third highest number of soldiers from any country. Till August 2017, Indian soldiers had lent their services in about 50 of the total of 71 Peacekeeping operations undertaken by the UN the world over. These operations have been carried out in Korea, Cambodia, Laos, Vietnam, Congo, Cyprus, Liberia, Lebanon, Sudan and many other parts of the world. In Congo and Southern Sudan more than twenty thousand patients were treated in hospitals of the Indian army and countless lives were saved.

Indian security forces have not only saved people in various countries but also won their hearts with their people friendly operations. Indian women have played a leading role in peace keeping efforts. Very few people may know that India was the first country which sent a female police unit to Liberia for the United Nations Peace Mission. And see how this initiative from India became a big source of motivation for other countries too. Later, all countries started sending their women police units. You will surely feel proud to know that India’s contribution is not limited to just peacekeeping operations but it is also providing training to peacekeepers from about eighty five countries. The brave peacekeepers from this land of Mahatma Gandhi and Gautam Budha have sent a message of peace and amity around the world. Peacekeeping operation is not an easy task. Jawans from our security forces have to perform duties in difficult and remote areas. They have to live amongst many different people. They need to know and adapt to various situations and different cultures. They have to mould themselves according to the local needs and environment. While remembering our brave UN Peacekeepers today, who can forget the sacrifice of Captain Gurbachan Singh Salaria who laid down his life while fighting in Congo in Africa?

Every Indian feels proud while remembering him. He was the only UN peacekeeper, a brave-heart, who was awarded the Param Veer Chakra. Lieutenant General Prem Chand ji is one among those Indian Peacekeepers who carved a special niche for themselves in Cyprus. In 1989, at the age of 72, he was appointed the Force Commander for an operation in Namibia and he gave his services to ensure the Independence of that country. General Thimaiyya, who had been India’s army chief, lead the UN Peacekeeping force in Cyprus and sacrificed everything for those peace efforts. India has always been giving a message of peace, unity and harmony to the world. We believe that everyone must live in peace and harmony and move ahead to carve a better and peaceful tomorrow.

My dear countrymen, our holy land has given great souls who selflessly served humanity. Sister Nivedita, whom we also know as Bhagini Nivedita, was one such extraordinary person. She was born in Ireland as Margret Elizabeth Noble but Swami Vivekanand gave her the name NIVEDITA. And Nivedita means the one who is fully dedicated. She later proved herself true to her name. Yesterday was the 150^th birth anniversary of Sister Nivedita.

She was so impressed by Swami Vivekanand that she renounced her happy- prosperous life and dedicated herself to the service of the poor. Sister Nivedita felt very hurt by the atrocities of the British rule. The Britishers not only made us slaves but they tried to enslave us mentally as well. Constant efforts to belittle our culture and make us feel inferior were on. Bhagini Nivedita ji revived the dignity and pride of Indian culture. She brought the people together by infusing a sense of national-awakening. She travelled to various countries and raised her voice against the mischievous propaganda against Sanatan Dharma and ideology. Renowned nationalist and Tamil poet Subramanya Bharati is well known for his revolutionary poem Pudhumai Penn or New woman and is renowned for his efforts for Women empowerment.

It is said that Bhagini Nivedita was the inspiration. Bhagini Nivedita ji also helped the great scientist Jagdish Chandra Basu. She helped publication of Basu’s research and publicity through her articles and conferences.

This is India’s unique beauty that spirituality and science complement each other in our culture. 

Sister Nivedita and Scientist Jagdish Chandra Basu are a powerful testimony to this. In 1899, plague broke out in Calcutta and hundreds of people lost their lives in no time. Sister Nivedita, without caring for her health, started cleaning drains and roads. She was a woman who could live a luxurious life but she dedicatedly worked for the poor. Getting inspiration from her sacrifice, people came forward and joined her.

Through her work, she spread the message of the importance of cleanliness and service to mankind. And, it is inscribed on her grave – “Here reposes Sister Nivedita who gave her all to India”. Undoubtedly, she did so. There cannot be any other befitting tribute to this great soul than every Indian taking a lesson from her life and emulating her.   

Thank you for your phone call. First of all, many felicitations to all the children on the occasion of Children's Day celebrated on the birthday of our first Prime Minister Jawaharlal Nehru ji. Children are the emerging heroes in the creation of new India. Your concern is correct that the diseases which surfaced in old age, or emerged around the last lap of life - have started to appear in children nowadays. It is indeed surprising today, when we hear that children are suffering from diabetes.

In earlier times, such diseases were known as 'Raj-Rog' which means diseases that used to afflict only the rich or those who lived a life of luxury. Such diseases were very rare in young people. But our lifestyle has changed. Today these diseases are known as ‘lifestyle disorders.’ One of the main reasons for being afflicted with such diseases at a young age is the lack of physical activity in our lifestyle and the changes in our eating habits.

Society and the family need to pay attention towards this crisis. If you’ll start paying attention to it, you will see that there is no need to do anything extraordinary. You just need to make small regular changes in order to transform your habits, making them a part of your way of life. I would like the family to consciously try to inculcate in children the habit of playing in open grounds. If possible, we can make the elder family members accompany these children to the playground and play with them.

The children can be made to take the stairs instead of taking the lift. After dinner, the entire family can go for a walk with the children. Yoga for Young India. Yoga will be helpful for especially our young friends, in maintaining a healthy lifestyle and protecting them from lifestyle disorders. The practice of Yoga 30 minutes before school can impart much benefit. It can also be practised at home and the specialty of Yoga is that it is easy, simple and accessible to all. I am saying this because a person of any age can easily practise it. It is simple because it can be easily learned and it is accessible, since it can be done anywhere.

No special tools or fields are needed. There are several studies being conducted on how Yoga is effective in curbing diabetes. These studies are being carried out in AIIMS too and the results that have emerged so far are very encouraging. Do not look at Ayurveda and Yoga as a means of medical treatment only; instead of this we should make them a part of our life.

My dear countrymen, especially my young friends, we have been getting glad tidings from the field of sports. In different games, our athletes have made the country proud. In hockey, India has won the Asia Cup hockey title through its dazzling performance. Our players performed magnificently and on the basis of their sterling efforts, India has become the Asia Cup champion after an interval of ten years. India had earlier won the Asia Cup in Hockey in the years 2003 and 2007. I extend felicitations on behalf of the entire nation to the entire team and support staff.

After hockey, good news for India also came in badminton. Badminton star Kidambi Srikanth has filled every Indian’s heart with pride by clinching the Denmark Open title with his excellent performance. After Indonesia Open and Australia Open, this win has completed the triad of the super series premiere title. I congratulate our young friend, Kidambi Srikanth for this feat and enhancing the prestige of India.

Friends, the FIFA Under-17 World Cup was organized this month. Teams from all over the world came to India and all of them exhibited their skills on the football field. I also got an opportunity to go and watch a match. There was a lot of enthusiasm among the players and the spectators. This world cup was a super event where the whole world was watching you. Such a big spectacle, I was astounded to see the energy, enthusiasm, and zeal of all the young players. The world cup was successfully organized and all the teams performed their best.

Regardless of the fact that India could not win the title, the young players of India won the hearts of everyone. The whole world including India enjoyed this mega festival of sports and this whole tournament was both full of interest and entertainment for football lovers. The signs that the future of football is very bright have started to appear. I extend my congratulations and good wishes to all the players, their colleagues, and all the sports lovers once again.

My dear countrymen, a multitude of people write to me about ‘Swachch Bharat’, I feel that if I have to do justice to their feelings then I will have to do the program ‘Mann Ki Baat’ every day and every day ‘Mann Ki Baat’ will be dedicated solely to the subject of cleanliness. Some listeners send photo graphs of the efforts undertaken by children whereas others mention the role of youth in these efforts. Sometimes there is a story of an innovation to bring about cleanliness or winds of change that get ushered due to an official’s zeal.

A few days ago I received a very detailed report highlighting the story of transformation of Chandrapur Fort in Maharashtra. An NGO called Ecological Protection Organization launched a cleanliness campaign in Chandrapur Fort. In this campaign lasting for two hundred days, people performed the task of cleaning the fort, non-stop, without any fatigue and with team-work. Just think Two-hundred-days of continuous labour! They sent me photographs with a caption- ‘Before and After’! I was overwhelmed on seeing these and whoever will see these photographs, no matter how upset he is on witnessing the filth around him, and wondering how the mission of cleanliness will be fulfilled - then I have to tell such people that you can see for yourself the toil, resolve and determination of the members of the Ecological Protection Organization, in these living pictures.

Just on seeing these pictures, your disappointment will transform into hope. This mammoth effort of bringing about cleanliness is a wonderful example of fostering aesthetics, co-operation and continuum. Forts are symbols of our heritage. And it is the duty of all countrymen to keep our historical heritage safe and clean. I congratulate Ecological Protection Organization, their entire team and the people of Chandrapur.

My dear countrymen, we’ll celebrate Guru Nanak Jayanti on the 4^th of November. Guru Nanak Dev ji is not only the first guru of Sikhs; he’s guru to the entire world. He envisioned the welfare of all humanity and considered all castes to be equal. He stressed on women empowerment and respect for women. Guru Nanak Dev ji undertook a 28 thousand kilometre journey on foot and throughout the journey spread the message of true humanity. He entered into a dialogue with people and showed them the path of truth, sacrifice & dedication. He advocated the message of equality in society, not through mere words but through concrete endeavour. He ran a LANGAR which sowed the seeds of the spirit of service amongst fellow beings. Partaking of LANGAR together created a feeling of unity & oneness in people. Guru Nanak Dev ji voiced three messages for a meaningful, fulfilling life- Chant the name of the Almighty, work hard and help the needy. In order to convey his ideals, Guru Nanak Dev ji composed the Gurbani. Come 2019, we are going to celebrate the 550^th PRAKASH VARSH of Guru Nanak Dev ji. Come, let us try & advance on the path of his ideals & teachings.

My dear countrymen, we shall celebrate the birth anniversary of Sardar Vallabhbhai Patel ji, two days from now, on the 31^st of October. All of us know that he was the one who laid the foundation stone of modern, unified India. We can learn a lot from the unparalleled saga of this great son of Mother India. The 31^st of October was also the day on which Smt. Indira Gandhi left this world. Sardar Vallabhbhai Patel’s speciality was that he not only put forth revolutionary ideas; he was immensely capable of devising practical solutions to the most complicated problems in the way. Translating a thought into reality was his forte’. Sardar Vallabhbhai Patel took on the reins of weaving a unified India. He ensured that millions of Indians were brought under the ambit of one nation & one constitution. His decision making ability infused in him the strength to overcome all obstacles. Wherever respectful coercion was needed, he proceeded gently. Wherever the use of force was imperative, he did not hesitate. He set a definite goal and moved forward on its path with grit & determination. It was only he who could achieve this task of uniting India. He conceived a nation where everyone was equal. One ideal of Sardar Vallabhbhai Patel will always be inspiring to all of us. He had said “No division of caste or creed should be able to stop us, all are the sons & daughters of India, all of us should love our country and we should carve out our destiny on the foundation of mutual love & harmony.

These lofty ideals of Sardar Sahab are relevant to and inspiring for our vision for a New India, even today. And that is why his birthday is celebrated as National Unity Day. His contribution in giving a unified texture to the nation is without parallel. On the occasion of the birth anniversary of Sardar Sahab, Run for Unity will be organized throughout the country, which will see the participation of children, youth, women, in fact people of all age groups. I urge you to participate in Run for Unity, the festival of mutual harmony.

My dear countrymen, you must’ve returned to your respective routines after the Diwali vacation, with a new resolve, with a new determination. May all your dreams come true, my best wishes to you.

Many many Thanks.

My dear countrymen, Namaskar to all of you! It is now a full three years since I started speaking to you over “Mann Ki Baat”. This is the 36th episode today. “Mann Ki Baat” has provided me with a unique opportunity to get connected with various feelings and positive energy of the country; emotions of our people which include their desires, expectations and at times, even grievances, which come to their minds. And I have never said that these are the expressions of my mind; Mann Ki Baat reflects our countrymen’s minds, their expressions, their expectations. And when I say things in Mann Ki Baat, people from across the country send their ideas, experiences and feelings to me. I am probably not able to convey all these to you but still I get a treasure-full of ideas over e-mail, over telephone, over mygov. or over Narendra Modi App. I receive a multitude of such ideas and suggestions. Most of these are inspiring to me.

A large number of these ideas are regarding improvements in the functioning of our government. There are personal grievances and complaints and sometimes attention is drawn to community problems. I just take half an hour of your time in a month but people keep sending suggestions, ideas and other material over Mann Ki Baat during all 30 days of the month. And, the result of this whole exercise is that the government has started realizing the sensitivities and powerful ideas of the people of far off places. And, this is why the three-year journey of Mann Ki Baat is in fact a journey of our countrymen, their emotions and their feelings. I am thankful to our countrymen for having provided me an opportunity to understand the feelings of the common man. In Mann Ki Baat, I have always remembered one sentence of Acharya Vinoba Bhave. He always used to say ‘A- sarkari, Asarkari’, meaning non government is effective. I have also tried to focus on the people of the country in Mann Ki Baat, have kept it away from political hues & tried to remain connected with you with a stable mind rather than being diverted by the heat of the moment or anguish.

I surely believe and feel that now after three years, social scientists, universities, research scholars, media experts would undertake its analysis and highlight its every aspect, positive as well as negative. And I am sure that this brainstorming could be useful for Mann Ki Baat in future and will infuse a new energy into it. And, in one episode of Mann Ki Baat I had said that while having our food, we must also be conscious of consuming only as much as we need and see to it that there is no wastage. But, later, I received letters from all corners of the country. Many social organizations and many youth are already observing this in practice. I come to know about a lot many people who were involved in ensuring that leftover food was best utilized. I derived much satisfaction and joy to learn this.

Once, in Mann Ki Baat, I had mentioned about a retired teacher from Maharashtra Shriman Chandrakant Kulkarni who donated 51 post - dated cheques of Rs. 5,000/- each for the cleanliness drive out of his total monthly pension of Rs. 16,000/-. And then I saw that a lot many people came forward to donate for this cause.

Once, I saw a selfie of a sarpanch with a daughter and referred to the same in Mann Ki Baat. In no time, “Selfie with Daughter” became a big campaign not only in India but across the whole world. This is not only an issue of social media. It became an incident to create a new self-confidence and a feeling of self pride in every daughter. Every parent started feeling that they should take a selfie with their daughter. Every daughter started regaining her own self confidence & self esteem.

I was in a meeting with the Tourism Department recently. I asked people  who were planning to go travelling that where-ever they visit ‘Incredible India’, they must send photographs of those places. Lakhs of photographs from every corner of India were received which actually became a treasure for those working in the tourism sector. I’ve experienced through ‘Mann Ki Baat’ that even a tiny incident can launch a massive campaign. Today I felt like sharing it, since I thought that it has been three years, and events & incidents over those three years ran across my mind. The nation is always ready to move in the right direction. Every citizen of the country wants to do something for the benefit of others, for social good, for the country’s progress. This is what I gathered, learnt and understood from our countrymen during three years of the Mann Ki Baat campaign. This is the most valuable capital and enormous strength for any country. I heartily bow to my countrymen.

In one episode of Mann Ki Baat I had discussed about Khadi and Khadi is not a fabric but an idea, a principle. I have noticed that these days interest in Khadi has increased very much and I had just said that I was not asking people to makeover into wearing Khadi permanently; rather, since there are a number of fabrics then why not Khadi also be one of the fabrics of your choice? May be a bed-sheet in the house, a handkerchief or a curtain, it has been felt that the younger generation has got interested in Khadi. Sale of Khadi has increased and as a result of this, the poor man’s household has directly got connected to employment. Discount is offered on Khadi from 2nd October and people get quite a good rebate. I once again urge that we should try and take forward the Khadi movement. We should follow the spirit of helping the poor to be able to light a Diwali lamp. The poor of our country will derive strength from this and we must do it. The increasing interest in Khadi has infused a new thinking in those working in the Khadi sector as well as those connected, in any way, with Khadi. How do we bring in new technology, how do we increase productivity, how do we introduce looms driven by solar power? How do we rejuvenate our traditional heritage which was lying inactive for 20, 25 or 30 years?

Sewapuri Khadi Ashram at Varanasi in Uttar Pradesh was lying closed for 26 years but has got a fresh lease of life now. A number of thoughts were implemented. New employment opportunities were created for a number of people. Khadi Gramodyog revived its training centre at Pampore in Kashmir and in this sector Kashmir has so much to offer. With the reopening of this training centre, the new generation will get a boost in jobs in  manufacturing , in weaving, in creating new things and it feels so good to see that even big corporate Houses have started including Khadi items as Diwali gifts. Even people have started exchanging Khadi items as gifts. We now experience how something grows naturally.

My dear countrymen, we had taken a resolve in last month’s Mann Ki Baat and had decided to observe a 15-day Cleanliness Festival before Gandhi Jayanti. We shall connect people through cleanliness. Our Honourable President inaugurated this programme and the country got connected. The old or the young, men or women, city or village everyone has become a part of this Cleanliness campaign now. And when I say “Sankalp Se Siddhi”, we can see for ourselves as to how a Cleanliness Campagin is advancing towards Sankalp Siddhi, that is Attainment through Reslove.  Everyone accepts this, co-operates in this and makes a contribution in realizing this. I am grateful to our Honourable President. But, every section of society has taken this as its own campaign, everyone has got connected to this. Whether it be people from the sports world, academicians, schools, colleges, universities, farmers, workers, officers, government employees, police, or army jawans – every one has got connected with this. A kind of a  pressure has been created in public places and now people resist if someone tries to spoil or to make a public place dirty in any way and even those spoiling public places are also feeling this pressure. It is a good thing and I am pleased to know that just in the first four days of “Swachhata Hi Sewa Abhiyan” more than 75 lakh people joined these activities with more than 40 thousand initiatives..

I have seen that some people are continuously working and are determined to bring out results. I noticed something else this time – one is that we clean up a place, and the second is that we become aware and do not spread filth; but if we have to inculcate cleanliness as a habit, we must start an idea- based movement also. This time a number of competitions were organized on the theme “Cleanliness is Service”. More than two and a half crore children took part in an Essay Competition on cleanliness. Thousands of children made paintings. They drew pictures based on their own imaginations. Many people wrote poems and these days I post drawings made by our young children on social media and praise their efforts. Whenever there is a reference to cleanliness, I do not forget to express my gratitude to media persons. They have taken this campaign in a religious manner. They have made a big contribution in creating a positive environment and are leading the Cleanliness Campaign in their own ways.

We can see in “Swachhata Hi Sewa” movement as to how the electronic media and the print media in our country can render a big service to the country. Just a few days ago some one drew my attention towards Bilal Dar, a young man of 18 years from Srinagar. And you will be glad to know that Srinagar Municipal Corporation has made him their brand ambassador and when there is a talk of brand ambassador, there is a general feeling that he/she must be a Cine artist or a sports-personality. But not in this case. Bilal Dar got connected to the ‘Swachhata Abhiyan’ or Cleanliness Campaign since the age of 12-13 years and has been working for the last 5 to 6 years. He clears plastic, polythene, used bottles, dry or wet waste – every piece of dirt from Aisa’s biggest lake near Srinagar. He also earns from this activity. His father had died of cancer at a very young age but he connected his livelihood with cleanliness. I congratulate Srinagar Municipal Corporation for taking this initiative towards sanitation and for their imagination to appoint an ambassador for this cause of cleanliness because Srinagar is a tourist destination and every Indian wants to go there; and if such attention is given to Cleanliness it is a very big achievement in itself. And I am glad that they have not only appointed Bilal as their ambassador but also given him a vehicle, and also a uniform and he goes to other areas and educates people about cleanliness and inspires them and keeps tracking them till results are achieved. Bilal is very young age wise but is a source of inspiration for all of us who are interested in cleanliness.

I congratulate Bilal Dar.

My dear countrymen, we will have to accept the fact that history begets history and when there is a reference to history, it is but natural to recall our great men. The month of October is a month to remember so many of our titans. From Mahatma Gandhi to Sardar Patel, there are many great leaders who gave us the direction towards the 20th and 21st century, led us, guided us and faced so many hardships for the country. 2nd October is the birth anniversary of Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri, 11th October is the birth anniversary of Jai Prakash Narain and Nanaji Deshmukh and Pandit Deen Dayal Upadhyay’s birth anniversary falls on 25th September. This is the centenary year of Nanaji and Deen Dayal ji. And, what was the main focus of all these great men? One thing was common and that was to live for the country, do something for the nation; they led the people not by mere sermons but by their actions. Gandhiji, Jai Prakashji, Deen Dayalji were such great personalities who remained far away from the corridors of power but lived every moment for the people, kept fighting all odds following the principle “Sarv Jan Hitay – Sarv Jan Sukhay”, they kept endeavouring tirelessly. Nanaji Deshmukh left politics and joined the Gramodaya Movement and while celebrating his Centenary year, it is but natural to honour his contribution towards Gramodaya.

India’s former President Shriman Abdul Kalamji used to speak of Nanaji’s contribution in rural development while talking to the youth. He used to mention Nanaji’s contribution with great respect and he even went to a village to see Nanaji’s work there.

Like Gandhiji, Deen Dayal Upadhyayji also talked about the last person at the farthest fringes. Deen Dayalji talked about the poorest of the poor the deprived, distressed ones and spoke of how, through education, employment or otherwise his life could be transformed. We are not obliging these great men by remembering them but we remember them so that we may be able to foresee our forays into the future and the direction we choose.

In the next Mann Ki Baat, I will surely mention Sardar Vallabh Bhai Patel but on 31st October, Run for Unity - Ek Bharat Shreshth Bharat -  will be organized throughout the country. There should be a number of Run for Unity programmes in every city, every town and the weather is also such that one would enjoy running – It is essential for developing a will power of steel, like that of Sardar Saheb. Sardar Saheb unified the country. We also have to run for unity in order to promote the mantra of unity.

The element of Unity in diversity being India’s speciality comes naturally to us. We feel proud of diversity but have you ever tried to feel this diversity? I would like to re-iterate to my countrymen, and specially to my young friends that we are alive & aware beings. We should feel India’s diversity, touch it, feel its fragrance. You may see for yourself, that for your inner development also, these diversities of our country work as a big teaching tool. There are vacations, Diwali is drawing near, all around in our country, there is an inclination to travel to some place or the other; people go as tourists and it is very natural. But, it is a matter of concern when we do not see our own country, we do not know about its diversities nor do we understand them. Impressed by mere superficial glitter we have started enjoying touring foreign countries only. You travel around the world, I have no issues but have a look at your own country too. People of North India may not be knowing what all is there in the South! People of West India may not be knowing what all is there in the East! Our country is full of such myriad diversities.

If you refer to Mahatma Gandhi, Lokmanya Tilak, Swami Vivekanand, our former President Abdul Kalamji then you will notice that when they toured around India, they got to see and understand India and they got inspired to do and die for the country. All these great men travelled widely in India. At the beginning of their endeavour, they tried to know and understand India; tried to live India within themselves. Can we make an effort as a student to learn, understand and try to live as per the traditions, culture, attire, eating habits and beliefs of different states, different societies, different groups of our country?

There will be a value addition in tourism only when we travel not only as a visitor but also like a student and make efforts to assimilate, understand & adapt. This is my personal experience, I had a chance of visiting more than five hundred districts of India. In more than four hundred & fifty districts, I had a night stay too. And now, when I am shouldering this responsibility in India, that travel is coming in very handy and proving to be very useful. That helps me a lot in understanding things. I request you too, to feel the “Unity in Diversity” which is not a mere slogan but is a storehouse of enormous energy. The dream of “Ek Bharat – Shreshtha Bharat” is inherent in this. How many varieties of cuisines there are ! If we eat a new dish every day, we won’t have to repeat any variety throughout our life. This is the power of our tourism. I would request that during these vacations do not go out just for a change but leave with the intention to know, understand –& gain something. Internalize India within yourselves. Internalize the diversities of millions of denizens of India within you. These experiences will enrich your lives. Your vision will expand. And, who can be a better teacher than experience!

Generally, October to March is the suitable time for tourism. People travel. I am sure that even this time if you go, you will lend further fillip to my campaign. Wherever you go, share your experiences, share photographs. You must send photographs on # incredibleindia. If you happen to meet people there, send their photos too. Write not only about architecture or natural beauty but write something about their daily life too. Write good travelogues. Send on Mygov. And on Narendra Modi App. A thought comes to my mind, that in order to promote tourism in India what could be the seven best tourist destinations in your state – every Indian must know about these seven tourist spots of his state. If possible, one must visit these seven places. Can you provide some information about that? Can you post on Narendra Modi App? Can you post on #incredibleindia? You see, if all the people of one state will do this, then I will ask the government to do a scrutiny of it and prepare publicity material based on seven common things received from each state. In other words, how can tourist destination be developed keeping public aspirations in mind? Similarly, whatever you have seen throughout India and whichever seven out of these you liked the best and you wish that someone should see these things, or should go there, should get information about them, then you must send photos and information of seven such tourist spots on Mygov. Or on Narendra Modi App. The Government of India will work on that. The government will accept suggestions about making films, videos or preparing publicity material and about promoting that destination. Come, get connected with me. You can also act as a major catalyst in promoting the tourism of our country by utilizing the time from this October to March. I invite you.

My dear countrymen, being a human being, there are many things that touch me too. They agitate my heart. They leave a deep impression on my heart. After all I am also a human being just like you. You might have noticed one recent incident, a unique example of grit, determination and patriotism that was witnessed by all countrymen. The Indian Army has got two extraordinary brave women officers; they are Lieutenant Swati and Nidhi. Their husbands laid down their lives in the service of mother India. One can imagine  one’s agonizing mental state if her world gets shattered at such a early age! But Swati Mahadik, the wife of martyr colonel Santosh Mahadik – resolved to face the difficult situations and she joined the Indian Army. She received training for 11 months putting in great efforts and she put her life at stake to fulfill her husband’s dreams. Similarly, Nidhi Dubey’s husband Mukesh Dubey was a Naik in the army and attained martyrdom while fighting for his country. His wife Nidhi also took a resolve and joined the army. It is very natural for every countryman to have a deep sense of respect for these two bravehearts, our Matri Shakti. I convey my heartiest congratulations to both of them. They have evoked a new inspiration and a new awakening among millions of our countrymen. Many congratulation to these two sisters.

My dear countrymen, there is a big opportunity for our younger generation between Navratra festivities and Diwali. FIFA under- 17 world cup is being organized in our country. I am sure reverberations of the spirit of football will be heard all around. It will evince more interest in Football in every generation. There should not be a single school-college ground in India where we will not see our youngsters at play. Come on, the whole world is coming to play on Indian soil, let us make sports a part of our lives.

My dear countrymen, Navratras are going on. It is a time for praying to Ma Durga. The whole environment is filled with sacred fragrance. All around there is an atmosphere of spirituality, an air of festivities, an atmosphere of bhakti, of reverence. This is revered as a festival of Shakti Sadhana. This is also known as Sharadiya Navratri, the beginning of autumn. On this pious occasion of Navratri, I convey my best wishes to our countrymen and pray to Ma Shakti to let our country attain newer heights so that the desires and expectations of all our countrymen get fulfilled. May our nation be blessed with the strength to face any challenge.

May the nation move forward and may the year two thousand twenty two- 75 years of India’s Independence be an attempt to realize the dreams of our freedom fighters, the resolve of 125 crore countrymen, with their tremendous hard work, courage and determination to fulfill our resolve and prepare a roadmap for five years. We have moved on; may ma-shakti shower her blessings upon us. My good wishes to all of you. Celebrate festivities, enjoy with enthusiasm.

Many Many thanks.

My dear countrymen, Saadar Namaskar. When on the one hand, a sense of festivity pervades the land, and on the other, news of violence comes in, from one part of the country, it is only natural of be concerned. Ours is the country of Buddha and Gandhi, it is the land of Sardar Patel who gave up his all for the unity of the nation. For centuries, our forefathers have imbibed community values, nonviolence, mutual respect – these are inherent to us. We have been hearing and saying Ahimsa ParmoDharmah from our childhood. In my address from the ramparts of the Red Fort, I had said that violence in the name of faith will not be tolerated, whether it is communal belief systems, whether it is subscribing to political ideologies, whether it is allegiance to a person or customs and traditions. No one has the right to take the law into one’s own hands in the name of one’s beliefs. In the Constitution given to us by Dr. Baba Saheb Ambedkar there is every provision for ensuring justice for each and every person. I want to assure my countrymen that people who take the law into their own handsand are on the path of violent suppression – whether it is a person or a group –neither this country nor any government will tolerate it. Each and every person will have to abide by the law; the law will fix accountability and the guilty will unquestionably be punished.

My dear countrymen,our country is a land of diversities – these diversities are not limited to our cuisine, life style and attire.  We observe diversity in every walk of life. Even our festivals are replete with diversity. Ours is arich cultural heritage, spanning thousands of years – when we look at our cultural traditions, social customs, historical events, there would hardly be a day left in the year which is not connected with a festival. You would have noticed, that all our festivals follow the almanac of nature. There is a direct connect with nature. Many of our festivals are linked straightaway with farmers and fishermen.

Speaking about festivals today, I would first like to wish you all michhamidukkadam. The Jain community celebrated the SamvatsariParva yesterday. In the month of Bhadra, ParyushanParva is celebrated by the Jain Community. The last day of ParyushanParva is observed as Samvatsari. This is indeed a remarkable tradition. The festival of Samvatsari is symbolic of forgiveness, non-violence and brotherhood. It is also known as the KshamavaniParva, and on this day, people traditionally greet each other with, ‘michhamidukkadam.’ We have been hearing in our shaastras, our holy texts, “KshamaVeerasya Bhushanam”, that is, forgiveness is the adornment of the brave. The one who forgives is valiant. And Mahatma Gandhi always said, that forgiveness is the quality of great men.

Shakespeare in his play, “The Merchant of Venice”, while explaining the importance of forgiveness, has written, “Mercy is twice blest, It blesseth him that gives and him that takes,” meaning, the forgiver and the forgiven both stand to receive divine blessing.

My dear countrymen, Ganesh Chaturthi is being celebrated with great fervor all across the country. When we speak of Ganesh Chaturthi, it is but natural to talk about SarvajanikGaneshotsav, that is, community celebrations of the Ganesh Festival. This tradition was established by Bal Gangadhar Tilak 125 years ago, and it was 125 years ago thatSarvajanikGaneshotsav became a symbol of India’s struggle for freedom. And after Independence, this festival has become a vehicle of raising social and educational awareness. Ganesh Chaturthi is a ten-day festival. This Mahaparva, mega-festival stands for unity, equality, integrity and honesty. My heartiest greetings to all of you on the occasion of Ganeshotsav.

The festival of Onam is being celebrated in Kerela. Of the numerous colourful festivals of India, Onam is a prime festival of Kerela. This festival is known for its social and cultural significance. This festival showcases the rich cultural heritage of Kerala. It gives the message of love and harmony -  awakens new hopes and aspirations, and gives new confidence to the people. Our festivals are now becoming great attractions for tourism. And I would like to mention to my countrymen, that festivals like Navaratri in Gujarat, or Durga Utsav in Bengal are tremendous tourist attractions. Other festivals of our country too, provide an opportunity to attract foreign visitors. We should think about what more can be done in this direction.

In this series of festivals, Eid-ul-Zuha will be celebrated in a few days from now. Heartiest felicitations and best wishes to all countrymen on the occasion of Eid-ul-Zuha. Festivals are of course symbols of faith and belief; in the New India, we should transform them into symbols of cleanliness as well. In individual households, festivals and cleanliness are linked together. In fact, preparationsfor festivals always begin with cleaning. This is nothing new for us, but it is important to convert it into a social character.  Public cleanliness must be insisted upon not just in our homes but in our villages, towns, cities, states and in our entire country – Cleanliness has to be inextricably linked to our festivals.

My dear countrymen, definitions of being modern are perpetually changing. These days, a new measure to gauge a new dimension, a new parameter, has come in to being. It determines what your upbringing has been, how modern you are, how modern your thinking is. And that measure is your level of environment consciousness. Are your activities ecofriendly, environment friendly or otherwise?It is considered to be unacceptable in society today, of you are not environment friendly. And as a result of this I find that, the ecofriendly Ganpati, in this Ganesh Festival has turned into a huge campaign.If you go on YouTube, you will see that children in every home are making earthen Ganesh idols and are colouring them. Some are using vegetable colours, while some are pasting bits and pieces of paper. All sorts of experiments are being carried out in every family. This is probably the first of its kind, the most widespread experiment in environment consciousness. Media houses too, are making a great effort in training people, inspiring them and guiding them towards ecofriendly Ganesh idols. What a massive transformation this has been; a pleasant one at that. And as I mentioned, our country is blessed with millions and millions of the brightest of brains. And it is nice to see all sorts of new innovations. Someone told me about a gentleman who is an engineer and who has collected and combined special varieties of clay, to give training in making Ganesh idols. The Ganesh Visarjan or immersion is done in a small bucket of water, where the idol dissolves within no time. And he didn’t stop there. A tulsi, Holy Basil, sapling was sowed in it. The campaign for Cleanliness which was initiated three years ago will be marking its third anniversary on the 2nd of October. And the positive results are now being seen. Toilets have increased from 39% to almost 67% of the population? More than two lakh thirty thousand villages have declared themselves open defecation free.

Gujarat saw devastating floods recently.  Many people lost their lives. When the waters receded, there was so much filth everywhere. That is when, in Dhanera in the Banaskantha District of Gujarat, volunteers of Jamiat-Ulema-e-Hind cleaned twenty-two affected temples and two mosques in a phased manner. They came together and toiled collectively. The volunteers of Jamiat-Ulema-e-Hindset a fine, inspiring example of unity for cleanliness. If this committed effort towards cleanliness become inherent to us, our country will certainly take our nation to greater heights.

My dear countrymen, I call upon you to begin a campaign, Swachchata Hi Sewa, Cleanliness is Service, at least fifteen-twenty days prior to Gandhi Jayanti on 2nd October – on the lines of the age-old belief, Jal SevaYahiPrabhuSeva, Service to Water is Service to God. Let’s create an environment of cleanliness in the entire country. Whenever and wherever possible, let’s look for the opportunity. But we must all come together. We could look at this as preparations for Diwali, preparations for Navaratri, preparations for Durga Puja. Do Shramdan, Donate through labor.  Come together on Sundaysand Holidays. Go to settlements in your neighborhood, go to nearby villages, but do this in the form of a movement. I urge all NGOs, schools, colleges, social, cultural and political leaders, people in the government, collectors and sarpanches, to begin creating an environment of cleanliness at least fifteen days ahead of Gandhi Jayanti on the 2nd of October so that it turns out to be the 2nd October of Gandhi’s dreams. The Ministry of Drinking Water and Sanitation has created a section on MyGov.in where after constructing a toilet you can register your name and the name of the beneficiary family, who you helped. My friends from the social media can run a few creative campaigns and thus become a source of inspiration in the virtual world, to see results in the real world. The Ministry of Drinking Water and Sanitation has organized, the Swachch Sankalp se Swachcha Siddhi Pratiyogita, From the resolve of Cleanliness to attaining Cleanliness Competition comprising an essay competition, a short film making competition and a painting competition. You can write essays in various languages and there is no age limit. You can make a short film even with your mobile phone. You can film a two-three-minute movie that inspires cleanliness. It can be in any language; it could be silent too. The best three participants – three at the district level, three at the state level will be given prizes. I invite one and all – Come, join the Cleanliness Campaign in this manner as well.

I would like to reiterate, let’s resolve to celebrate, 2nd October Gandhi Jayanti this year as Swachch Do Aktoobar, Clean 2nd October. And to this end beginning 15th September let us take the mantra, the message, Swachchata Hi Seva, Cleanliness is Service to each and every home. Take one or another step towards cleanliness. Make your effort to be a part of it. You will see how the Gandhi Jayanti of this 2nd October shines. You can imagine the inner bliss of paying homage to our revered Bapu, with fifteen days of this cleanliness campaign, Swachchata Hi Seva, when we celebrate Gandhi Jayanti on the 2nd of October.   

My dear countrymen, I want to specially express my indebtedness to you. I want to thank you from the core of my heart, not because you have been connected with Mann Ki Baat, for such a long time – I want to express my gratitude and indebtedness as millions of people from across the country come together with Mann kiBaat. The number of listeners are in crores out of which lakhs of people write letters to me, send messages, and get their messages recorded on phone, which is a huge treasure for me. This has become a great opportunity for me to understand the hearts and minds of one and all. Much as you wait for Mann ki Baat, I await your messages with greater eagerness. I always look forward with anticipation, because I find so much to learn from all that you share. It is an opportunity to test my endeavors on this touchstone. Even the smallest of your suggestions help me in thinking anew on a wide variety of subjects. I therefore express my heartfelt gratitude for your contributions and also my indebtedness to you. My endeavor always is to see for myself, hear, read and understand your thoughts. All sorts of things come to me. Now take this phone call for example. You will be able to correlate with it. You too would feel that, you would’ve committed the same mistake. Sometimes certain things become a part of our habits, that we don’t even realize that we are doing something wrong.

“Pradhan Mantri ji, I am Aparna from Pune. I want to tell you about a friend of mine. She always tries to help others, but one habit of hers amazes me. I went for shopping with her at a mall. She coolly spent two thousand rupees on a sari, and four hundred and fifty rupees on a pizza. Whereas, she haggled for a long time, over merely five rupees, with the auto driver, who took us to the mall. On the way back, we stopped to buy vegetables, and again she haggled with the vendors to save 4-5 rupees. I feel very bad. We spend extravagantly in high places, without a single thought, but when it comes to our hardworking brethren, we quarrel with them over small amounts. We don’t trust them. Please speak about this on Mann kiBaat.”

Now after listening to this phone call, I am certain that you would have been shocked and awakened and would probably have resolved not to repeat such a mistake. Don’t you feel that whenever a vendor comes to your door to sell something, on his rounds, when we come into contact with small shopkeepers, vegetable sellers, auto rickshaw drivers - in fact any person who earns through sheer hard work – we start bargaining with him, haggling with him: “No not so much, make it two rupees less, five rupees less!” And it is us, the same people, who go to dine at a fine restaurant, we don’t even bother to check the bill, we just go ahead and pay the money, without thinking twice. Not just this, when we go to a showroom to buy a saree, we don’t bargain, but when it comes to someone poor, we just cannot resist bargaining. Have you ever wondered what a poor man goes through? It is not a matter of two or five rupees, it hurts him deeply, when he feels that you are questioning his honesty. Two or five rupees make no difference to your life, but have you thought how much heartache this petty habit of yours can cause him. Madam I am grateful to you for calling me with this touching message. I am certain that my countrymen, if they are in the habit of behaving in this way with the poor will now stop doing so.

My dear young friends, the country celebrates National Sports Day on the 29th of August. This is the birth anniversary of the great hockey player, hockey wizard, Major Dhyan Chand ji. His contribution to hockey was unparalleled. I am reminding you of this because I want the younger generation of our country to take part in sports. Sports should become a part of our lives. If we are a young nation, our youth should get manifested in the field sports as well. Sports means, physical fitness, mental alertness and personality enhancement. What else does one need? Sports, in a way, is a recipe that brings people together. The young generation of our country should come forward in the world of sports – and in today’s computer era I would like to alert you to the fact that the playing field is far more important than the play station. Play FIFA on the computer, but sometimes show your skills with the football out in the field. You must be playing cricket on the computer but the pleasure of actually playing cricket in an open field under the sky is something else. There was a time when the children in the family went out to play, the mother would first ask, “When will you come back home?” Now the times are such that children, when they come home, they either start watching cartoons in a corner, or are glued to mobile games. And the mother has to shout, “When will you go out?” How times have changed! There was a time when the mother would demand to know when her son would be back. And today, she demands to know when he will go out.

Young friends, the Sports Ministry is launching a Sports Talent Search Portal to search for sporting talent and to groom them. Any talented child who has an achievement in sports, can upload his biodata or video on this portal. The Ministry of Sports will impart training to selected emerging players. The Ministry is launching the portal tomorrow. The good news for our young friends is that the FIFA Under 17 World Cup is being organized in India, from the 6th to the 28th of October.  Twenty-four teams from all over the world will be making India their home.

Come, let’s welcome the young visitors from all across the world with the festival of Sports, let’s enjoy the sport, and create a conducive sporting atmosphere in the country. I speak about sports today, and just last week, a heartwarming incident took place, which I would like to share with my countrymen.  I had the opportunity to meet some young daughters, some of who, were born in the Himalayas, who had absolutely no connection with the sea. Six of these young daughters are in the Navy. Their grit and zeal, is inspiring for all of us. These six young women will embark on a voyage across the seas, in a small boat, INS Tarini. The expedition has been named, NavikaSagar Parikrama. They will circumnavigate the globe and return home, after many months. Sometimes they will spend 40 days on the seas in one go; at times, thirty. Our six daughters riding the waves of the high seas, with courage, is the first instance of its kind in the world. Each and every Indian would be proud of these daughters. I salute their valour and I have asked them to share their experiences with the entire country. I too am making a separate arrangement for their experiences on the NarendraModiApp to ensure that you can read it. For this is a tale of heroism, a tale of personal experiences, and I would be happy to bring you the stories of these daughters. My best wishes and blessings to these daughters.

My dear countrymen, we celebrate 5th September as Teacher’s Day. It is the birthday of our former President, Dr. Radhakrishnan ji. He was the President, but all through his life, he saw himself as a teacher. He preferred to live a teacher’s life. He was committed to being a teacher. He was a scholar, a diplomat, the President of India and yet, quintessentially a teacher. I salute him.

The great scientist Albert Einstein said, “It is the supreme art of the teacher to awaken joy in creative expression and knowledge.” The most important quality of a teacher, is to awaken in his students, a sense of creativity and the joy of learning. As we celebrate Teacher’s Day this year can we come together and take a resolve? Can we run a campaign in mission mode? Teach to Transform, Educate to Empower, Learn to Lead.  Can we move ahead with this resolve?  Get someone committed to a five-year resolve. Show him the path of attainment, which he can achieve in five years - so that he can experience the joy of success in life. Such an atmosphere can be created by our schools, our colleges, our teachers, our educational institutions. When we speak about transformation in our country, we must think of our teachers as we do of our mothers. The teacher plays a vital role in transformation. In the life of every teacher, there are incidents of simple efforts that succeeded in bringing about a transformation in somebody’s life. We will play a big role in the transformation of the nation, if we make a collective effort. Come, let’s move forward with the mantra, Teach to Transform.

“Pranam Pradhan Mantri ji, I am Dr. Ananya Awasthi. I am a resident of Mumbai and work for the India Research Centre of Harvard University.  As a researcher, I have been specially interested in Financial Inclusion. With reference to the social schemes related to Financial Inclusion, my question to you is: In the backdrop of the Jan DhanYojna launched in 2014, can you say that, do the statistics show thattoday, three years later, India is financially more secure and stronger, and whether this empowerment and benefits have percolated down to our women, farmers and workers, in villages and small towns. Thank you.”

My dear countrymen, the Pradhan Mantri Jan DhanYojna, financial inclusion, had been a point of discussion amongst Financial Pundits, not just in India, but all over the world. On the 28th of August 2014, we had launched this campaign with a dream in our hearts. Tomorrow on the 28th of August, the Pradhan Mantri Jan DhanYojna will complete three years. Thirty crore new families have been linked to this scheme, bank accounts have been opened. This number is larger than the population of many countries of the world. And today I feel a great sense of fulfilment, that within three years, the last man on the fringes of society has become a part of the mainstream economy of the country. His ways have changed, he has now started going to the bank. He has started saving his money. He feels financially secure. When there is cash in the hand, or in the pocket or at home, one is tempted to indulge in wasteful expenditure. There is now an air of prudence. He is now beginning to understand that the money can be of use for his children. The money can be used productively in the days to come. Not just this, when a poor person sees a RuPay Card, in his pocket, he finds himself to be equal to the privileged – that if they have a credit card in their pockets, I too have a RuPay Card in mind. He feels a sense of dignity.

In the Pradhan Mantri Jan DhanYojna, almost 65 thousand crore rupees have deposited in banks by our underprivileged brethren. In a way, this is a saving for the poor, this is his empowerment for the future. And those who opened their accounts under the Pradhan Mantri Jan DhanYojna, have received the benefit of insurance as well. Schemes like, Pradhan Mantri Jeewan Jyoti BimaYojna, Pradhan Mantri Suraksha BimaYojna, with a small premium of one rupee or thirty rupees, are giving a new sense of confidence to the poor. For many families, in times of adversity, or on the demise of the head of the family, through the one-rupeeinsurance,they received two lakh rupees in a matter of days. Pradhan Mantri Mudra Yojna, Start Up Yojna, Stand Up Yojna – for Dalits, Adivasis, women, educated youth, youth who want to stand on their own feet - for millions and millions through Pradhan Mantri Mudra Yojna, they have been able to get loans from banks without any guarantee. They have been able to stand on their own feet and have succeeded in giving employment to one or two other people as well. Banks have conducted surveys about how the common man has benefitted from Jan DhanYojna, from Insurance Schemes, from RuPay Card and Pradhan Mantri Mudra Yojna. I recently met a few bankers, who shared inspiring stories from their survey. There isn’t enough time today, but I would certainly like request the bankers to upload these inspiring stories, on MyGov.in, so that people can read them and be inspired by how a scheme can bring about transformation in the life of a person, how it can bring a new energy, a new confidence – hundreds of examples have come before me. I will try my best to bring these to you; and the media can also take advantage of these inspiring stories.  They too, can interview such people, and inspire the young generation.

My dear countrymen, once again, I wish you “michchamidukkadm.” Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar. We human beings have a natural inclination to be enchanted by the delights of the rainy season. Animals, birds, flora – nature in its entirety, is filled with the joys of the season. But sometimes, when the rain unleashes full force of its fury, we come to realise the extent of the destructive might of water. Mother Nature gives us life and nurtures us, but at times natural catastrophes such as floods and earthquakes wreak havoc on a massive scale. Climate change, altered weather cycles, and transformations in the environment, are also having a big negative impact.

Recently, in certain parts of India, particularly, Assam, North-East, Gujarat, Rajasthan and some areas of Bengal, have had to bear the brunt of natural disasters, caused by excessive rains. Flood affected areas are being closely monitored. Relief efforts have been undertaken on an extensive cale. Wherever possible, my colleagues in the Council of Ministers are also personally visiting affected areas. The state governments too are making maximum possible efforts on their part to provide relief to the flood affected people. Social organisations, cultural organizations and common citizens charged with the spirit of service are also making their utmost efforts to help the affected people in this situation. The Government of India, Army personnel, Air Force personnel, NDRF personnel, Paramilitary forces – everybody does his or her best in providing succour to the disaster stricken people.

Life goes completely topsy-turvy as a result of the floods. Crops, livestock, infrastructure, roads, electricity, communication links – everything gets affected. In particular, our Farmer brethren have to bear a lot of losses because of the damage to their crops and fields. Therefore, we have formulated a scheme for the insurance companies, especially crop insurance companies, to make them more proactive, to ensure quick settlements of claims for farmers.

A 24×7 control room helpline number 1078 is functioning continuously to deal with the flood situation. People are also voicing their difficulties. Before the monsoons, the entire government machinery was brought into a state of preparedness through mock drills undertaken at most of the places. NDRF teams were deployed. Aapada Mitra, or Friends during Disaster were identified at various places and these were then trained in the Do’s and Don’ts; volunteers were enlisted, and a people’s organisation set up to work in this situation. Weather forecasts are available these days and the concerned technology has become so advanced these days, and space science also plays a very big role, that these weather forecasts turn out to be mostly accurate now. We should also gradually make it our nature to set our work patterns according to the weather predictions, which could safeguard us against losses.

Whenever I prepare myself for ‘Mann Ki Baat’, I find that the citizens of our country prepare themselves even more. This time around, there have been innumerable letters and phone calls in regard to GST. People are still expressing their happiness about GST, and are also eager to know more about it. I would like you to hear one such phone call: –

“Namaskar, Pradhan Mantri ji, this is Neetu Garg from Gurgaon. I heard your speech on the Chartered Accountants Day and was deeply impressed. In the same manner, Goods and Services Tax, GST, was launched on this very day last month. Could you please elaborate whether its results after one month are matching the expectations of the Government? I would like to hear your views on this. Thank you.”

It has been one month since GST was implemented and its benefits can be seen already. I feel very happy and satisfied when a poor person writes to say how because of GST prices of various items essential for him have come down, and commodities have become cheaper. When a person from the North-East, someone living in the remote areas, in the hills or forests, writes a letter to communicate that in the beginning, he used to be apprehensive about GST wondering what it was all about, but now that he has begun to understand it, he feels that things have become much easier than before. Doing business has become so much easier. And most important of all, the trust of customers for the traders is increasing.

I have been observing how GST has impacted the transport and logistics sector; how the movement of trucks has increased. The time required to cover distances has come down drastically. Highways have become clutter-free. Pollution levels have come down with the increased speeds of the trucks. Goods are also being transported much faster. This indeed is a convenience, but at the same time it is also bolstering the economic progress. Earlier, because of the multiple tax structures, maximum resources of the transport and logistics sector were expended in maintaining paperwork and that also led to the need for construction of new warehouses in each state.

I call GST, Good and Simple Tax. Indeed, it has produced a big positive effect on our economy in a very short time span. The speed at which the smooth transition has taken place, along with rapid migration and new registrations, has instilled a new sense of confidence in the entire country. And some day, the Pundits of Economics, Pundits of Management and Pundits of Technology, will certainly undertake researches and write about India’s GST experiment as a model for the world. It will become a case study for universities across the world. The implementation and furtherance of such a phenomenal change on such a monumental scale, with the involvement of so many tens of millions of people in such a vast country, is in itself a pinnacle of success. The world will definitely make a study of it. And this implementation has had all the states participating in it and sharing the responsibility. All decisions have been taken unanimously by the states and the Centre together. And as a result, one overriding priority for every government has been to ensure that there is no burden on the plate of the poor on account of GST.

And using the GST App all information is available on your mobile phone as to how much the price of an item was earlier and how much will it be now in the new situation. The lofty dream of One Nation – One Tax has finally been fulfilled. In the matter of GST I have seen how everyone, right from the Government functionaries at the Tehsil level to the officers in the top echelons of Government of India have toiled tirelessly with great dedication. The manner in which the friendly environment was created between the Government and traders, between the government and consumers, played a very significant role in enhancing mutual trust.

I extend my heartiest felicitations to each and every ministry, every department and all employees of the Central and State governments involved with this process. GST is a fine example of the collective strength of the people of India. This is a historic achievement. And this is not just a tax reform; it is a new economic order that will strengthen a new culture of honesty. In a way, it is also a campaign for social reformation. I would like to once again express my deep gratitude to the millions of my countrymen who have contributed to the successful achievement of this great feat with such felicity.

My dear countrymen, the month of August is the month of Revolution. We have been hearing this as a natural fact right from our childhood and the reason is, the Non-Cooperation Movement was launched on the 1st of August 1920; the Quit India Movement, which is also known as ‘Agast Kranti’ began on the 9th of August 1942; and on 15thAugust 1947 India became independent. In a way, there are many events in the month of August that are closely associated with the history of our freedom movement. This year, we are going to observe the 75th Anniversary of the Quit India Movement. But very few people know the fact that the slogan, ‘Quit India’ was coined by Dr. Yusuf Meher Ali. Our young generation must know what had happened on the 9th of August 1942.

From 1857 to 1942, the people of India, with their ardent desire for freedom, came together, fought together, and suffered hardships; these pages of history are an inspiration to us for building a glorious India. The heroes of our freedom struggle with their single-minded devotion did a ‘Tapasya’, endured hardships, made great sacrifices and even laid down their lives; what greater inspiration could there be! The ‘Quit India Movement’ was an important milestone in the Indian Freedom Movement. It was this movement that had made the entire nation determined to attain freedom from the British Rule. This was the time when the people of India, in every part of the country – be it a village or city, the educated or illiterate, the rich or poor, everyone came together shoulder to shoulder and became a part of the ‘Quit India Movement.’ People’s anger was at its peak. Millions of Indians responded to Mahatma Gandhi’s clarion call and the mantra of ‘Do or Die’; they flung themselves into the struggle. Millions of the youth of the country renounced their studies, gave up their books. They set out on the march to the sound of the bugle for freedom. Mahatma Gandhi gave a call for the ‘Quit India Movement’ on 9th August, but each and every prominent leader had been imprisoned by the British Government, and it was during this time that the second generation of leadership comprising great men like Dr. Lohia, Jaiprakash Narain played a leading and pivotal role.

In the ‘Non-Cooperation Movement’ of 1920 and the ‘Quit India Movement’ of 1942, two different personas of Mahatma Gandhi can be seen. The whole scenario of the ‘Quit India Movement’ was different and in 1942 things rose to such a point, there was such a heightened sense of intensity, that a Mahapurush like Mahatma Gandhi gave the mantra of “Do or Die.” The reason for this entire success was the people’s support, people’s resolve, and people’s struggle. The entire country had come together as one to fight for the cause. And I sometimes think that if we link the pages of history, it is seen that the First War of Independence took place in 1857. The freedom struggle which began in 1857, continued to be manifested in one or the other corner of the country till 1942. This long time period ignited the intense longing for freedom in the hearts of the people. Each one became committed to do something. The determination did not diminish with each passing generation. New people kept coming forward each time in place of those who departed and the country kept on every moment endeavouring tirelessly to uproot the British Rule. This perseverance, this struggle from 1857 to 1942 created a situation which reached its climax in 1942; the clarion call of ‘Quit India’ was such that within five years, in 1947 the British were compelled to leave India. 1857 to 1942 – the yearning for freedom had reached the grassroots, had reached everybody. And 1942 to 1947 – these decisive five years became integral for the masses to successfully attain through resolve, freedom for the country. These five years were indeed decisive.

I would now like to connect you with its mathematical manifestation. We became free in 1947. This is 2017. It has been almost 70 years. Governments have come and gone. Systems have been made, changed, nurtured, and expanded. Everyone has tried to rid the country of its problems in one’s own way. There have been efforts towards increasing employment, poverty alleviation, and development. These efforts were also driven with hard work in their different ways. There have been successes. Expectations have also risen. The way, the years from 1942 to 1947 were the decisive years for attainment through resolve. I can see that 2017 to 2022 presents itself as a new time segment of five years for attainment through resolve. We should celebrate 15th August 2017 as the Sankalp Parva or the Day of Resolve, and in 2022 marking 75 years of Freedom, we will certainly transform that resolve into ‘Siddhi’ or attainment.

If 1.25 billion Indians, commemorate Agast Kranti Day of 9th August, and each person resolves on 15th August, that he or she will do for the country, this much as an individual, as a citizen, this much as a family, this much as a society, this much as a village, this much as a city, this much as a government department, and this much as the government; let there be millions and millions of resolves; let there be strivings for the realisation of these millions and millions of resolves.

Just as the five years from 1942 to 1947 were decisive for the country’s Independence, these five years from 2017 to 2022 can and must play a decisive role for the future of India. Five years from now, we will celebrate 75 years of India’s Independence. Therefore, we must take a firm resolve today. We must make 2017 our Year of Resolve. In this month of August, we have to come together and resolve: Filth – Quit India; Poverty – Quit India; Corruption – Quit India; Terrorism – Quit India; Casteism – Quit India; Communalism – Quit India!

The need for today is not ‘Do or Die’, instead it is to resolve, to come together, persevere, and work relentlessly with our utmost strength towards the making of a new India. Let us live by and strive for this resolve. Come let’s launch a mega campaign Sankalp se Siddhi – Attainment through Resolve, from the 9th of this August. Every Indian, social organisations, Local Self-Government Institutions, schools, colleges, various organizations – all should take one resolve or the other for a New India. A resolve that we will positively fulfil in the next five years. Youth organisations, student organisations, NGOs, etc. can organise group discussions, to bring forth new ideas. Where do we want to reach as a nation? What can be my contribution for this as an individual? Let us come together and make this a Festival of Resolve.

I would particularly like to call upon the online world, since wherever we may be, we are almost always online; so I would like to invite the online community and specially my young friends to come forward and contribute innovatively for building of the New India. They can use technology – videos, posts, blogs, scripts, novel ideas – to put forward all these. Transform this campaign into a peoples’ movement. A Quit India Quiz is also being launched for my young friends on NarendraModiApp. This quiz is an attempt to familiarise the youth with India’s glorious history and the heroes of the freedom movement. It is my belief that you will surely publicise and spread awareness about this quiz.

My dear countrymen, on August 15, as the nation’s ‘Pradhan Sewak’, I get an opportunity to communicate with the country from the ramparts of the Red Fort. I am merely an instrument. It is not one single person who makes that address, but it is the collective voice of 1.25 billion of my countrymen that resounds from the Red Fort. I try to give words to their dreams, and I am glad that for the past 3 years, I get suggestions from every corner of the country for August 15, as to what I should speak on the 15th August and which issues should I include in my address on the occasion. This time too, I invite you to share your thoughts either on MyGov or on NarendraModiApp. I read these myself and shall try to express them in whatever time I have with me on 15th August. For the previous three 15th August speeches, one consistent complaint has been that my speeches tend to be a little lengthy. I have planned to keep my speech short this time – not more than 40-45-50 minutes. I have tried to draw these rules for myself, but I don’t know whether I’ll be able to stick to them. But I do intend to try this time to shorten my speech. Let’s see whether I succeed or not.

My countrymen, I would like to say one more thing to you. India’s economy has in itself an element of social economics. And we should never underestimate its value. Our festivals, our celebrations are not merely occasions of joy and merriment. Our festivals are in themselves campaigns of social reform too. And each of our festivals are directly linked with the financial conditions of the poorest of the poor. Rakshabandhan, Janmashtami, Ganesh Utsav, Chauth Chandra, Anant Chaturdashi, Durga Pooja, Diwali – these will be observed one after the other. And this is also the time when the poor get an opportunity to earn an income and of course this adds a spontaneous joy to the festivities.

Festivals lend a sweetness to our relationships, bring a warmth of togetherness in the family and foster brotherhood in society. They connect the individual with society. It is a natural journey from the self to the collective. And the ‘I’ gets an opportunity to transform into a ‘We’. As far as the economy is concerned, hundreds of families start making Rakhis in small household units, many months before the festival of Rakhi. A variety of Rakhis are made in a whole range of materials, from ‘khadi’ to silken threads. People prefer homemade Rakhis these days. Rakhi makers and their sellers, sweets shops vendors – the professions of hundreds, thousands flourish on the occasion of a festival. The households of our poor brethren and their families are dependent in a way on these activities. When we light a ‘diya’, an earthen lamp on Deepawali, it is not merely a festival of lights, a festival that illuminates the entire house; it is directly connected with those poor families who make small ‘diyas’ or earthen lamps. Today as I speak about festivals and how they are linked to the economy of the poor, I want to touch upon the subject of environment as well.

I have observed and sometimes think that the citizens of our country are more aware and active than me. For the last one month, environmentally conscious citizens have constantly written letters to me. And they have requested that I talk about eco-friendly Ganesha idols, well in time for people to plan for clay Ganesha idols during the festival of Ganesh Chaturthi. Firstly, I am most grateful to such conscientious citizens. They have urged me to speak on this subject well before the festival of Ganesh Chaturthi. This time around, there is a special significance to the observance of community Ganesh festival as a public celebration.

Lokmanya Tilak ji started this great tradition, and this year marks the 125th anniversary of community Ganesh festival. 125 years and 1.25 billion countrymen! Lokmanya Tilak ji started the Sarvjanik Ganeshotsav with the basic aim to inculcate the spirit of unity, enhance awareness in society, and promote the culture of togetherness. So this year we should again, during the Ganesh festival, organise essay competitions, have open discussions and remember the contributions of Lokmanya Tilak. And we must think anew ways to steer Community Ganesh Festivals in consonance with the sentiments of Tilak ji. How we must lend strength to that spirit and at the same time resolve to use eco-friendly clay Ganesha idols, to protect the environment. And this time I have spoken about it well in time. I am sure that all of you will join me. This will surely benefit our poor artisans, and artists, and provide employment to those who make idols. The poor will be able to earn a living and feed themselves. Come, let us link our festivities with the economic welfare of the poor, let the joys of our festivals connect with the households of the underprivileged, bringing monetary happiness to the have-nots. This should be the endeavor of all of us. I extend my best wishes to all my countrymen for the various upcoming festivals and celebrations.

My dear countrymen, we are continually seeing that our daughters are bringing laurels to the country in all the fields – be it education, economic activities, social spheres or in sports – they are scaling new heights. We as a nation take great pride in our daughters. Recently our daughters performed brilliantly in the Women’s Cricket World Cup. This week I had the opportunity to meet our daughters, the members of our Women’s Cricket team. I felt happy talking to them, but I had a feeling that they felt burdened by the fact that they could not win the World Cup. This stress, this tension was evident on their faces also. So while speaking to these daughters, I put forth a different viewpoint before them. I said, “Look, this is the age of the media. So expectations get hyped up to such an extent that if corresponding success is not achieved, these turn into despair and even resentment. We have seen during many such events where if the Indian players fail, the anger of the country is vented towards the players. Some people cross all limits of decency and say and write things that inflict pain and hurt. But it happened for the first time that when our daughters did not succeed in winning the World Cup, the hundred and twenty-five million people took this defeat on their own shoulders, never letting the burden weigh down these daughters of ours. Not only this, they lauded them and showered them with high praise for their brilliant performance. I view this as a healthy and pleasant change and I told these daughters that only they were blessed with such good fortune, and hence they should banish any thought of not having been successful. You may not have won the final match but you have won the hearts of 1.25 billion Indians. Truly our young generation, especially the daughters of our country are doing so much to bring glory to the nation. I once again extend my heartiest congratulations and best wishes to the young generation of our country, especially our daughters.

My dear countrymen, I remind you once again of ‘Agast Kranti’, of 9th August, I remind you once again of 15th August. And I am reminding you once again of 2022, 75 years of India’s Independence. Every countryman should make a resolve, every countryman should prepare a 5-year roadmap to realise that resolve. All of us have to take our nation to newer heights. We must strive tirelessly to do so. Come, let’s march together as we do our bit. The destiny, the future of the country shall be brighter, let us move ahead with this belief. Lots and lots of good wishes to you all. Thank you!

My Dear Countrymen. Namaskar. The weather is changing. It has been extremely hot this year. But it is good that the monsoon is moving ahead on schedule on its natural course. The weather has become pleasant in several parts of the country with abundant showers. As a result of the rains, the cool breeze has brought about some respite from the oppressive heat of past few days. One has seen that no matter how hectic the life is, no matter how tense we are, whether its one’s personal or public life, the arrival of the rains does lift one’s spirits.

The Car festival of Lord Jagannath, the Rath Yatra, is being celebrated in several parts of the country with great piety and fervour. This festival is now also celebrated in some parts of the world. The underprivileged of the country are deeply connected to Lord Jagannath. Those who have studied the life and works of Dr. Baba Saheb Ambedkar, would have observed that he had wholeheartedly praised the Lord Jagannath temple and its traditions, since, social justice and social equality were inherent to these. Lord Jagannath is the God of the poor. But few would know that in English, there is a word, ‘juggernaut’ which means, a magnificent chariot, that is unstoppable. In the dictionary, the etymology of the word ‘juggernaut’ traces its roots to the chariot of Lord Jagannath. And therefore, we can observe that the world has in its own way accepted the significance of the Car Festival of Lord Jagannath, The Rath Yatra. On the occasion of Lord Jagannath’s Car Festival, I extend my heartiest greetings to all my fellow countrymen, and offer my obeisance to Lord Jagannath.

India’s diversity is its unique characteristic, and India’s diversity is also its strength. The holy month of Ramzan is observed all across, in prayer with piety. And now the festival of Eid is here. On the occasion of Eid-ul-Fitr, my heartiest greetings to one and all. Ramzan is a month of charity, and sharing joy. The more you share joy, the more it multiplies. Let us come together and take inspiration from these holy festivals and share their joyous treasures, and take the nation forward.

In this holy month of Ramzan, I came across a very inspiring incident at Mubarakpur village of Bijnor in Uttar Pradesh. About three and a half thousand families of our Muslim brethren reside in that little village and in a way, form a majority of its population. During this Ramzan the villagers decided to get together and construct toilets. Now, to construct these household toilets, the government gives financial assistance, under which, they were provided a sum of 17 lakh rupees. You will be pleasantly surprised and happy to know that, during this holy month of Ramzan, these Muslim brothers and sisters, returned this money to the government, saying, they would construct these toilets with their own labour and their own money; and that this sum of 17 lakh rupees be used for providing other facilities in the village. I felicitate the residents of Mubarakpur, for transforming the pious occasion of Ramzan into an opportunity for the welfare of society on. Each and everything about them is inspiring. And the most important of it all is that they have freed Mubarakpur of the scourge of open defecation. We know that in our country there are three states that have already been declared Open Defecation Free states, that is, Sikkim, Himachal Pradesh and Kerala. Uttarakhand and Haryana have also been declared ODF, this week. I express my gratitude to the administration, government and especially the people of these five states, for achieving this objective.

We know very well, that tremendous hard work is required to achieve anything worthwhile, whether it is in one’s own life or for the society. If we have bad handwriting, and we want to improve it, we have to consciously practice for a long time. Only then will the habit of the body and mind will change. Cleanliness is also similar to this. These bad habits have become a part of our nature. We have become accustomed to them. To free ourselves of these habits we will have to constantly strive and persevere. Everyone’s attention will have to be drawn. We will have to repeatedly remind ourselves of good inspirational incidents. And I’m happy to see that cleanliness is no longer confined to being a government programme. It is getting transformed into a movement by the society and the people. And when government functionaries take this initiative forward with the participation of the masses, it becomes even stronger.

Recently I came across a wonderful incident, which I would like to share with you. This happened in the Vizianagaram District of Andhra Pradesh. The district administration there undertook a huge task with people’s participation. From 6 a.m. on the 10^th of March, till 10 am of the 14^th of March. A hundred-hour non-stop campaign. And what was the objective? To construct 10,000 household toilets in 71 gram panchayats in those hundred hours. And my Dear Countrymen, you will be happy to learn that the administration and the people together did construct 10,000 toilets in hundred hours successfully. 71 villages became ODF. I congratulate the people in the government, government officials and the citizens of Vizianagaram district on this great accomplishment of achieving this feat through immense hard work and setting a very inspiring example in the process.

These days, people have been regularly sending their suggestions for ‘Mann Ki Baat’, on the NarendraModiApp, on MyGov.in, through letters and Akashvani.

Shri Prakash Tripathi reminiscing about the Emergency, has written, presenting 25^thof June as a Dark period in the history of Democracy. Prakash Tripathi ji’s commitment to democracy is praiseworthy. Not only is Democracy a system, but also a ‘sanskar’- a part of our ethos. Eternal Vigilance is the Price of Liberty. One needs to be constantly alert about our Democracy, that is why we must also keep remembering the events that inflicted harm upon our democracy; and at the same time move ahead, carrying forward the virtues of democracy. 1975 – 25^th June – it was a dark night that no devotee of democracy can ever forget. No Indian can ever forget. The country had virtually become a prison. The voice of the opposition had been smothered. Several prominent leaders including Jai Prakash Narayan had been jailed. The judicial system too could not escape the sinister shadows of the Emergency. The press was completely muffled. The present-day students of journalism and the champions of democracy have been endeavouring towards raising awareness about that dark period, by constant reminders, and should continue to do so. Atal Bihari Vajpayee ji was also in jail at that time. After one year of Emergency, Atal ji wrote a poem, in which he describes the state of mind during those turbulent times.

The scorching summer month,

The sad winter moonlight,

The sobbing monsoon,

An emptiness pervading within

An entire year has gone by.

The world confined behind bars,

But the soul like a restless bird

The freedom song resonates

From the earth to the sky,

An entire year has gone by.

The eyes are in anticipation

Counting days and moments

The beloved who went away,

Shall return one day,

An entire year has gone by.

The believers of democracy fought a prolonged war, and the great nation that India is, where the spirit of democracy pervades the very being of all its people, the strength of that spirit was demonstrated when the opportunity of elections came. We have to further fortify that legacy.

My dear countrymen, every Indian today, is proud and holds his head high. 21^st June 2017 – Yoga has permeated the entire world. From the seashores to the mountains, people welcomed the first rays of the sun, with Yoga. Which Indian wouldn’t be proud of this! It isn’t as if Yoga didn’t exist before, but now the threads of Yoga have bound everyone together, and have become the means to unite the world. Almost all the countries in the world made Yoga Day their own. In China, Yoga was practiced on the Great Wall of China, and on the World Heritage site of Machu Picchu in Peru, at 2400 metres above sea level. In France, yoga was performed in the vicinity of the Eiffel Tower. In Abu Dhabi in UAE, more than 4000 persons participated in mass yoga. In Herat, in Afghanistan, on the India Afghan Friendship Dam, Salma Dam, Yoga added a new aspect to India’s friendship. In a small country like Singapore, programs were organised in 70 places, with a week long campaign. On the occasion of International Day of Yoga, the UN released ten stamps. A ‘Yoga Session with Yoga Masters’ was organised at the UN headquarters. The staff of the UN and diplomats from across the world participated.

Yoga has created a world record again this time also. In Ahmedabad in Gujarat, around 55 thousand people performed Yoga together and created a new world record. I too had the opportunity to participate in the Yoga event held in Lucknow. But I also had the good fortune to practice Yoga in the rain for the first time. Our soldiers practiced yoga in Siachen where temperatures reach minus 20, 25, 40 degrees. Whether it is our armed forces, or the BSF, ITBP, CRPF and CISF, each one of them, apart from their duties has made Yoga a part of their lives. On this Yoga Day, since this was the third International Day of Yoga, I had asked you to share photos of three generations of the family doing yoga together. Some TV channels also took this idea forward. I received a lot of photographs out of which, selected photographs are compiled and uploaded on the NarendraModiApp. One significant outcome of the way the yoga is being talked about all around the world is the portent that today’s health conscious society is now taking steps from fitness to wellness, and they have realised that fitness is, of course, important, but for true wellness, yoga is the best way.

Sound bite.

“Respected Prime Minister Sir, I am Dr. Anil Sonara speaking from Ahmedabad, Gujarat. Sir, I have a question. Recently in Kerala, we heard you speak about replacing bouquets that we give as gifts, with good books as mementos. You had started this practice while you were in office in Gujarat, Sir, but in the recent days we have not been seeing much of this. So, can we do something about it? Is there nothing we can do to have this implemented throughout the country, Sir?”

Recently, I had the opportunity to go to one of my favorite events. A very good programme is being run in Kerala for the past few years, by the P.N. Panicker Foundation, which encourages people to cultivate the habit of reading books and to enhance their awareness towards this, by organising celebrations such as ‘Reading Day’, and ‘Reading Month’. I had the opportunity to go for the inaugural function, where I was told that instead of bouquets, they gift books. I liked it. Thus I was also reminded of what had slipped my mind. Because when I was in Gujarat, I had set this tradition of welcoming, by not giving bouquets, but books or handkerchiefs instead. And that too, a ‘Khadi’ handkerchief, so that it promotes ‘Khadi’. Till the time I was in Gujarat, this habit had been ingrained in us, but after coming here, I had lost that habit. When I went to Kerala, it was rekindled. I have already begun to issue instructions in the government. Here too we can gradually nurture this habit. And the life span of a bouquet is very short. You receive it in your hand for a moment and then abandon it. But when you present a book, it becomes a part of the household, a part of the family. One can also use a ‘Khadi’ handkerchief to welcome people, and be a support to the innumerable underprivileged. The expenses are reduced as well, and the gift is well utilized too. I say this, thinking of the historical value of such gifts. During my past UK visit, in London, the Queen of Britain, Queen Elizabeth had invited me to dine with her. The atmosphere was imbued with maternal warmth, and I was served with great affection. Afterwards when she showed me a small thread-spun khadi handkerchief, her eyes lit up. With great respect and in an emotion filled voice, she said, that Mahatma Gandhi had sent this handkerchief to her as a wedding gift. So many years have passed and yet, Queen Elizabeth has treasured the handkerchief gifted by Mahatma Gandhi. And she was happy to show it to me, when I went there. As I gazed at it, the Queen encouraged me to touch it. A small gift by Mahatma Gandhi, has become a part of her life and a part of history. I know that these habits do not change overnight, and when we talk about it, we invite criticism. Despite that, one should keep talking about it, and keep making the effort. Now, I cannot say that if I go somewhere and somebody brings a bouquet I will refuse it. No, I won’t do that, but we will talk about it even though there is criticism, and then gradually, the change will happen.

My dear countrymen, as Prime Minister, there are numerous tasks to be handled. I have to remain deeply absorbed in files, but for my own self, I have developed a habit of reading daily, at least a few of the letters I receive and because of that I get a chance to connect with the common man. I get a variety of letters, written by all sorts of people. Recently, I had the opportunity to read a letter, which I feel, I should share with you. From the far south, in Madurai, Tamil Nadu, Arulmozhi Sarvanan, a housewife, sent me a letter. And what was in that letter? She wrote, that she thought about engaging in some economic activity keeping in mind her responsibilities such as children’s education, to lend some financial assistance to her family. She got some money from the bank, under the ‘Mudra’ Scheme and commenced working towards procuring some items from the market for sale. Then she came to know of the ‘Government E-Marketplace’ system initiated by the government. She tried to find out the details, and asked people about it. And then she registered herself for the scheme. Here I want to tell my countrymen, that if you get the opportunity, you should also visit, the E-G-E-M, E-GEM website on the Internet. This is a great new system. Whoever wants to supply any item to the government, small things such as electric bulbs, dustbins, brooms, chairs and tables, they can register themselves. They can mention the quality of the goods, the rate at which they sell, and it is compulsory for the government departments to visit the site and see whether the supplier can supply the goods at reasonable prices without compromising on the quality. And then the orders can be placed. That is how the middlemen can be removed from the system. The entire process becomes transparent. There is no interface. Everything is done through technology. So, when people register in E-GEM, all the government departments become aware of them. As there are no middlemen, the goods are available at very reasonable rates. Now whatever goods Arulmozhi Madam could supply, she got all those registered on this government website. And the best part is, what she has written in this letter is very interesting. She has written that she got the money from the ‘Mudra’ Scheme and started her business, then she registered the inventory of all her products on the E-GEM website, and then she got an order from the Prime Minister’s Office. It was news to me also, I wondered what the PMO would have ordered. She wrote that the PMO had ordered two thermoses, and she was paid Rupees 1600/-. This is empowerment. This is an opportunity for encouraging entrepreneurship. Had Arulmozhi not written to me I wouldn’t have realised that because of E-GEM, a housewife living far away and running a small business can have the items on her inventory purchased directly by the Prime Minister’s Office. This is the nation’s strength. This has transparency, this has empowerment, this has entrepreneurship too. Government E-Marketplace - GEM. I would certainly like that whoever wishes to sell their products or business items to the government, should increasingly get connected with this website. I believe that this is an excellent example of Minimum Government and Maximum Governance, and it’s objective is Minimum Price and Maximum Ease, Efficiency and Transparency.

My dear countrymen, on the one hand, we take pride in Yoga, on the other we can also take pride in our achievements in space science. And this is the unique attribute of India, that whereas we have our feet firmly on the ground with Yoga, we have our dreams to soar beyond horizons to far away skies. Recently, India has had many achievements in sports, as well as science. Today, India’s flag is flying high not only on earth but also in space. Just two days ago, ISRO launched 30 Nano satellites with the ‘Cartosat-2 Series Satellite.’ And besides India, these satellites are of France, Germany, Italy, Japan, Britain and America, nearly 14 such countries. And with India’s Nano Satellite Mission, we will get a lot of help in the field of agriculture, farming, and dealing with natural disasters. We are all aware that a few days ago, ISRO has successfully launched the GSAT-19. And of all the satellites launched by India, this was the heaviest satellite. The newspapers of our country have compared it with elephantine weights. You can well imagine the magnitude of the achievement of our scientists in space. On the 19^th of June, our Mars Mission completed one thousand days. You may be aware that when we had successfully created a place for the Mars Mission in orbit, this entire mission was planned for a duration of 6 months. It had a life expectancy of 6 months. But I’m happy that the strength of the endeavours of our scientists has been such that not only has this crossed six months; even after a thousand days, our Mangalyaan Mission is at work, sending images, providing information, collating scientific data, way beyond its expected duration and life expectancy. The completion of one thousand days, is an important milestone in our scientific journey, our space odyssey.

These days we see that our youth are getting increasingly inclined to the field of sports. It is becoming evident that along with studies, our new generations can see a future in sports as well. And our sportspersons, through their prowess, skills and accomplishments win laurels for the country as well. Recently India’s Badminton player, Kidambi Shrikant has brought glory to the nation by winning Indonesia Open. I extend my heartiest congratulations to him and his coach for this victory. I had the opportunity, a few days ago to be associated with the inaugural function of the Synthetic Track of the renowned athlete, P.T. Usha’s Usha School of Athletics. The more we promote sports, the more we see the spirit of sportsmanship. Sports play an important role in personality development also. There is a great significance of sports in overall personality development. There is no dearth of talent in our country. If the children in our family are interested in sports, they should be given opportunities. They should not be forced off the playing fields to be locked in rooms with books. They should study as well, if they can do well in studies, they should certainly do so, but if they have the potential and the inclination to do well in sports, that should be encouraged and supported by the school, college, family and all the people around them. Each one should nurture dreams for the next Olympics.

My dear countrymen, let me mention once again, that this Season of Rains, with its abundance of festivals and festivities, brings with it a unique new feeling of the times. I extend my heartiest greetings to you all, until the next episode of ‘Mann Ki Baat’, when I shall share my thoughts with you once again. Namaskar.

My dearest countrymen namaskar. Before each episode of ‘Mann Ki Baat, ’suggestions pour in Aakashvani, on NarendraModiApp, come through on MyGov, by the phone and come by the means of recorded messages from every corner of the country and people of every age group, And sometimes when I take the time to view them, for me it becomes an extremely pleasant experience.

One comes across such a wide spectrum of information, one finds that every corner of the country is filled with talented people. Like a selfless seeker, these countless people are consumed by desire to contribute something to the society, on the other hand there are mounds of problems that perhaps even the government does not notice! Maybe the system has also become accustomed in dealing with these problems, and so do have the people become accustomed to them. I have come across the inquisitiveness of children, the ambitions of the youth, and the gist of the experience of elders! Myriad kind of facts emerges. Every time the inputs that come in response to every episode of ‘Mann Ki Baat’, are analyzed in detail by the government.

What are the kinds of suggestions, what are the kinds of complaints and what are the experiences of the people? It is an inherent human nature to advise others. While travelling in the train or the bus if someone coughs, the next person immediately advises a cure.  To offer advice or suggest a solution, are part of our nature. In the beginning, when suggestions came in response to a certain episode of ‘Mann Ki Baat’ , one could discern words of advice, and you could read them too, so our team always felt that many people might have had this particular habit of proffering advice. But when we analyzed the suggestions minutely, I really became quite emotional.

Most of those who give suggestions or try to reach to me are those who are really doing something in their lives. They are making efforts and are engrossed as per their intellect, capacity, ability and circumstances so that something good must happen.  And when these things came to my notice I felt that these suggestions are extraordinary. These are suggestions that have emerged out of a certain squeeze of life’s experiences. Some people also give suggestions thinking that if an idea has the potential to work then more people would listen to it if it is heard on a wider platform and hence many people can benefit. And therefore it is their natural desire that it gets a mention in ‘Mann Ki Baat’

According to me all of these things are extremely positive steps. First of all, I express my gratitude to the Karma yogis and those people who have offered some or the other service to the society and recommend maximum suggestions. And not only this, when I mention something positive, such memories come to recall, it is very much a pleasant experience. In the previous ‘Mann Ki Baat’, some people had suggested to me that food was being wasted; not only had I expressed my concern but mentioned it too. And upon my mention, there were mentions of many innovative ideas to save food from being wasted that are being put into practice employed in many corners of the country on NarendraModiApp and also on MyGov.

I had never even imagined that in our country especially the young generation has been doing this kind of work from a long time. Some social institutions have been involved in this activity for many years was common knowledge, but the youth of my country are engaged in this task, I only came to know later. Many have sent me the videos of their work in this field. There are many places where ‘Roti Banks’ are operating. In the Roti Banks, the leftover rotis are deposited by people, they also deposit the leftover vegetables and the needy can obtain food from these banks. The person who donates rotis feels a sense of satisfaction also, the recipient also does not feel humiliated. These are examples of how work can be achieved with the help of society.

Today is the last  day of month of April. 1st May is the foundation day of the states of Gujarat and Maharashtra. On this occasion, many felicitations to the citizens of these two states on my behalf. Both states have made constant strides to scale  newer heights of development and  have contributed toward the advancement of the country. And both  the states had a steady stream of great men whose lives and  sterling contributions in every sphere of society  is a source of inspiration for us.. In  remembrance of these great men, on the foundation day of these two states, we should take the pledge of taking our state, our country, our society, our city, and our family to glorious heights in 2022, when we celebrate 75 years of independence.

Plans should be drawn to achieve that pledge and taken forward with the cooperation of all citizens. I wish the very best to these two states.

There used to be  a time when climate change was a subject confined to  the domain of the academic world, it used to be the topic for  seminars, but today, we experience it in our everyday life and it also astounds us. Nature has also  changed the rules of the game. The heat that  we used to experience in months of May-June in our country is being felt  in March-April this year. So,  when I was taking suggestions for  ‘Mann Ki Baat’, most of the suggestions offered related to  what should be done to beat the heat during summer time. Most of the suggestions or practices to beat summer are not new but are  prevalent for a long time, however it is very useful to remember them from time to time.

Shri  Prashant Kumar Mishra, Shri  T. S. Kartik and many such friends have expressed their concern about birds during the summer. They’ve mentioned that water should be kept in trays and utensils  on the balcony and on the terrace. I have seen that small children of the family do  this very enthusiastically. Once they understand why they should fill  the pots  with water they would go and inspect 10 times in a day  to ensure  there is water in the tray. And also watch  if the birds came or not. We think as if it is a game going on , but in actuality, this is a novel way of  instilling empathy in the child's mind. You can also experience for yourself that a little attachment to an animal or a bird makes you feel very happy.

Some time back,  Shri Mr. Jagat Bhai from Gujarat, had sent his book, 'Save the Sparrows' in which he  not only  expressed concern about the continuously declining number of sparrows, but  also what steps he has taken in a mission mode for the conservation of the sparrow  which is  very nicely  described in that book. In our country, we are  traditionally imbued with a sense of symbiotic co-existence  with animals, birds and nature yet  it is necessary that collective efforts in this regard should be emphasized.

When I was Chief Minister of Gujarat, Syedna Sahib the religious leader of Dawoodi Bohra Community had completed his hundred years. He lived till 103 years. As part of the celebration of his 100th year the Bohra community society had launched a huge campaign to save the sparrow under  the aegis of Burhani Foundation. I had the opportunity to inaugurate it. Nearly 52 thousand bird feeders were distributed in every  nook  and corner of the world. This effort also found a mention in the Guinness book of World Records.

Sometimes we are so busy, that we  even forget to offer water to   the newspaper boy, the milkman, the vegetable seller, the postman or anybody else who come  to our house in peak summer days.  

Young friends, I want to have a chat with you too. I am sometimes worried that much of our younger generation prefer leading  life in their comfort zones. Parents also raise their children in a very protective manner.  True there are other extremes also  but most are brought up in this comfort zone  syndrome  . Now the examinations have ended and you  must be done with your plans to enjoy the vacation.

Summer vacations feel good inspite of scorching heat. But as a friend, I want to suggest you certain tips about of how to utilize your vacation. I believe some people will put them to use and they will tell me about that too. Would you like to use this time of vacation gainfully, I offer three suggestions, it will be good if you follow all of the three but then try to do atleast one of the three. See that you gain a new experience. Try to take the opportunity of acquiring a new skill.  Try to experience something that you have  neither heard before , nor seen, nor thought of and  yet there is a curiosity in your mind. You must try new places, new experiences and new skills.

There is huge difference between to sometime to see something on television or reading about it in the book or listening about it from acquaintances and  to experiencing  the same thing yourself.  I will urge you to try to experience and satiate  your curiosity on any subject during  this vacation. Try a new experiment. The experiment must be positive and a little out of your comfort zone. We all belong to the middle class and happy comfortable families. Friends have you ever thought of  travelling in a Second Class railway Compartment without a reservation, and going  for atleast a 24 hours ride?

What great experience it will be? How  are the lives of your co- passengers, what do they do at the station when they alight from the train? What you cannot learn in a year, you will learn in that crowded train travelling without any reservation for 24 hours! You might  not get to sleep and have to travel  standing. Try it, just experience it once, I am  not asking you to try it again and again, do it once. In the evening, take your football or your volleyball or any other sports item  and go to a colony of poor and lesser privileged people.  Play with those poor kids, you will experience a new kind of joy, the kind you would have never experienced in your life before-that’s the kind of joy you’ll experience!

Have you ever thought what changes would come in the lives of those kids  who live in abject poverty when get the opportunity to play with you. And I believe that if you go there once,  your heart will tell you to go back again and again. This experience will teach you a lot. Many volunteer organizations are engaged in this kind of work. You are connected to Google Guru, try searching on it and get associated with any such organization for 15 days or 20 days. Go, explore, go to the jungles. Sometimes there are summer camps, for development of different facets of your personality. You can participate in these camps.

But at the same time, don’t you feel that after you’ve attended such summer camps, you have participated in the courses for development of personality and you reach out to those people who have no such opportunity and teach them what you have learned without taking any money. It is possible that you can teach them. I am also worried that technology evolved to reduce the distance, technology came in to being to end the boundaries. But the end result of this is that six people in the same house are sitting in the same room but they are separated by unimaginable distances! Why? Everyone has become so busy with technology in his or her own way. Collectivity is also a way of life, collectivity is power in itself. Secondly I had mentioned about skill acquisition, don’t you feel that you should learn something new!

Today is the era of competition. You get so submerged in the preparation for the examinations, get so consumed to obtain the best grades, there are coaching classes going on even in vacations and you’re worrying about the next exam! Sometimes you feel scared that our youth have become robot like, living life like a machine.

Friends, dreams of making it big in life is a good thing, it is good to have some purpose in life, and you must achieve your goals. But also self-evaluate whether the human element within yourself is getting frustrated, are we not moving away from our human qualities.

Can’t a little emphasis be given on this aspect in Skill development? Get away from technology, and try to spend some time with yourself. Learn a musical instrument or learn a few sentences of a new language, Tamil, Telugu, Assamese, Bengali, Malayalam, Gujarati, Marathi or Punjabi. This is a country full of diversity and if you look, then there can be someone who can teach us something new is just around the corner. If you don’t know how to swim, then learn swimming, try doing some drawing, even if you do not end up making the best drawing, try to practice putting hand to the paper!

The empathy within you will begin to appear. Sometimes if our heart desires to learn the trade of so called ‘small people’ then let us learn it, why not? You want to learn to drive a car but then do you ever want to learn how to drive an auto-rickshaw? You’re able to ride a bicycle but have you ever tried to operate the three-wheeler cycle or rickshaw which transports people? You see, all these new experiments, these skills are such that they will bring you joy and will remove you from the limitations of life to which you’re tied down!

Do something out of the box, my Friends. This is the only time to make something of your life. And if you think that after appearing in all exams, at a new threshold of your career you will learn some new skill, then you won’t get a chance. At that time you will be tangled into other things and therefore I tell you if you have a passion to learn magic then learn the card tricks! Keep showing the tricks to your friends. Try to know about things about which you have no prior knowledge, it will definitely benefit you. Your inner human potential will awaken and this will provide a great opportunity for development. I can tell you from my experience of going around the world, that the amount we can learn by seeing the world  is something we cannot even imagine. New places, new cities, new towns, new villages, new areas. But before leaving for a particular place, preparing for the journey and upon reaching your destination gathering information about it like a seeker of knowledge, understanding about the place and having discussions with the local people, if you make an effort in this manner then the pleasure of visiting the particular place would be something else!  

Do try to do it; of course do not travel too much in one go. Go to a destination and spend three to four days there. Then go to the next and spend a like duration there. You will get to learn a lot that way. I wish you share your travel photographs with me, it will be nice. What new did you see ! Where did you travel to ! Make good use of the hash tag Incredible India and share your experiences.

    Friends, this time around, the government of India has provided you with a great opportunity. The new generation is more or less freeing itself from the shackles of cash. It does not need cash. It has begun adopting digital currency. I know you do it, but have you ever wondered that you can earn using this very scheme? It is a scheme of the Government of India. You must be downloading the BHIM App and using it. But do refer it to others; make others join you in that.

    If the new member does three transactions, performs financial business thrice, you stand to earn ten rupees for that. Ten rupees will be credited to your account from the government. If you involve twenty persons in a day, by evening, you would’ve earned two hundred rupees. The traders can earn, so can students. And this scheme is valid till the 14th of October. It will be your contribution towards making of a digital India. You’ll become a sentinel of New India. The joy of a vacation coupled with income ! Refer and earn.

    Generally speaking, in our country there exists an atmosphere of disdain towards the VIP culture. But that it runs  so very deep, I just experienced, when the government recently  decided that no person in India, whatsoever his status might be, will not move with a red beacon atop his vehicle. In a way it had become a symbol of the VIP culture. Experience tells us that whereas the red beacon used to be fixed atop the vehicle, atop the car, slowly & steadily it permeated into the psyche and got firmly entrenched in the mindset. The red beacon now has gone for good but nobody can say with certainty that the same in the mindset has also  disappeared. I have received a very interesting phone call. Though  the caller has expressed the same apprehension. One  can discern  from this phone call that common men detest these tendencies. They  feel distanced.

    “Namaskar Pradhan Mantri ji, I am Shivaa Choubey calling from Jabalpur, Madhya Pradesh. I wish to say something on the government’s ban on red beacons. I read a line in a newspaper, ‘Every Indian is a VIP on the road’. It made me feel very proud. I am glad that today, even my time is equally important. I don’t have to be caught in a traffic jam and I don’t have to stop for anyone as well. I want to thank you from the core of my heart for this decision. And the Swachch Bharat Campaign that you have launched will not only clean our country, it will get rid of the VIP hegemony from our roads. Many thanks for that.”

    The exit of the red beacon through a government decision is part of a system. But we have to make efforts to cleanse it out of our minds. If we collectively strive to do it with eternal vigilance , it surely can be flushed out. Our concept of  New India precisely is that in place of VIP, more priority should be accorded to EPI. And when I’m saying EPI in place of VIP, the essence of my sentiment is clear – every person is important. Every person has his or her own importance, every person possesses a sagacious aura, Mahaatmya, in a unique manner. Let us warmly accept the importance of a hundred & twenty five crore countrymen, let us respectfully embrace the Mahaatmya, the divine greatness of a hundred & twenty five crore Indians and we’ll garner strength of immense magnitude. We have to do this together.

    My dear countrymen, I maintain time & again that we should keep re - visiting the annals of our history, traditions and culture. That lends us energy and inspiration. This year, we the hundred & twenty five crore countrymen are celebrating the thousandth birth anniversary of Saint Ramanujacharya. For one reason or the other, we confine ourselves  to celebrating  and observing centenaries of events mostly. For other countries of the world, a century may be of immense significance. But India is such an ancient Nation that we  are the proud  inheritors of thousands and thousands of years of heritage, knowledge  and civilized existence and have an opportunity  to  observe and celebrate  a memorial heritage of over  thousand years. Just try and imagine it. Even today breaking the shackles Social orthodoxy is so difficult. How would society be a thousand years ago? What kind of a mindset would be prevalent then? Not many would know that Ramanujacharya relentlessly struggled against rampant social evils such as the class divide, the chasm between touchable and untouchables and the caste system. Through his own conduct, he embraced those who were ostracized by society. A thousand years ago, he launched an agitation allowing their entry into temples and succeeded in facilitating the same. We are indeed fortunate that in every era, for eradicating social evils, noble souls, great men were born in this society itself. Now that we are celebrating the 1000th birth anniversary of Ramanujacharya, we should gain inspiration from him in our endeavour to foster social unity, to bolster the adage ‘unity is strength’.

    In memory of Saint Ramanujacharya, the government of India is releasing a stamp tomorrow, the 1st of May. I respectfully salute Saint Ramanujacharya and pay tributes to him.

    My dear countrymen, tomorrow, that is the 1st of May, carries one more significance. In many parts of the world, it is observed as ‘Labour Day’. And when ‘Labour Day’ is referred to, labour is discussed, labourers are discussed, it is but natural for me to remember Babasaheb Ambedkar. You would be aware that for the facilities and respect that workers have earned, we are grateful to Babasaheb. One can never forget the contribution of Babasaheb towards the welfare of the working class. Today when I refer to Babasaheb, when I talk about Ramanujacharya, I’m also reminded of the great 12th century saint & social reformer from Karnataka Jagat Guru Basaveshwar. Yesterday I got the opportunity to be part of a function. It was the occasion of dedication to the nation of his collection of Vachana Amrit, the elixir of his spoken words. In the 12th century, he had laid down his profound thoughts on labour & workers. He had mentioned in Kannada “Kaay Kave Kailas”… it means, it is just through your perseverance that you can obtain Kailash, the abode of Shiva. This means, it is only endeavour or Karma that leads you to attain Swarga, or heaven. In other words, labour, hard work is Shiva. I repeatedly mention ‘Shrameva Jayate’, and Dignity of Labour. I distinctly remember the words of Shriman Dattopant Thengdi, the founder of Bharatiya Mazdoor Sangh, the thinker, who deliberated a lot on the working class. He used to remark, on the one hand, inspired by Maoism, ‘Workers of the world unite’, on the other he would say, workers, come, unite the world. Today when I refer to workers, it is but natural to remember Dattopant Thengdi.

    My dear countrymen, a few days from now, we shall celebrate Budha Purnima. Followers of Lord Budha across the world celebrate the festival. The world today is undergoing a plethora of problems such as violence, war, annihilation, the arms race et al. Amidst this atmosphere, the philosophy of Buddha comes across as extremely relevant. And in India, Ashok’s life perfectly epitomizes the transformation from war to enlightenment. I feel fortunate that the occasion of the great festival of Budha Purnima is celebrated as Vesak day by the United Nations. This year it will take place in Sri Lanka. On this holy event I shall get an opportunity to pay tributes to Lord Budha in Sri Lanka. It will be an opportune moment to re-visit his ideals.

    My dear countrymen, India has always advanced on the path of progress in the spirit of Sabka Saath, Sabka Vikas… inclusive development for all. And when we say Sabka Saath, Sabka Vikas, it is not limited to the confines of India.  It applies to the global context too. And very specially to our neighbouring countries. May our neighbouring countries be with us in our journey, may they develop equally. There are many projects under way. On the 5th of May, India will launch the South Asia Satellite. The capacities of this satellite and the facilities it provides will go a long way in addressing South Asia’s economic and developmental priorities. Natural resources mapping, tele medicine, the field of education, deeper IT connectivity or fostering people to people contact - this satellite will prove to be a boon in the progress of the entire region. It is an important step by India to enhance co-operation with the entire South Asia… it is an invaluable gift. This is an appropriate example of our commitment towards South Asia. I welcome all the South Asian countries who have joined us on the South Asia Satellite in this momentous endeavour…. My best wishes to them.

    My dear countrymen, the weather is too hot and inhospitable , take care of your loved ones and take care of yourselves.

Wish you all the best.

Thank you

My dear countrymen, Namaskar. Parents in most parts of the country must be busy with their children’s examinations. There would be a sense of relief where the examinations are over, but where the examinations are still on, there certainly would still be some amount of pressure. However, at a time like this I would only say that students may listen again to what I had said in my ‘Mann Ki Baat’ last time. I am sure that my suggestions there will be of substantial help while they sit for their examinations.

Today is the 26th of March. 26th March is the Independence Day of Bangladesh. It was a historic war against injustice, which was fought under the leadership of “Banga-Bandhu” and led to the unprecedented victory of the people of Bangladesh. I extend my heartfelt greetings to the brothers and sisters of Bangladesh, on this significant day. And I hope that Bangladesh marches ahead on the path of progress. I also assure the citizens of Bangladesh that India is a strong partner, and a good friend, and we will continue to work together shoulder to shoulder to contribute towards the peace, security and development of this entire region.

It is a matter of great pride for all of us that Rabindranath Tagore and his memories are a shared heritage. The National Anthem of Bangladesh too, has been composed by Gurudev Rabindranath Tagore. There is a very interesting fact about Gurudev that in 1913 he was not only the first Asian to receive the Nobel Prize, but Knighthood was also conferred upon him by the British. After the Jallianwallah Massacre by the British in 1919, Rabindranath Tagore was one of the legendary figures, who raised their voices in protest. And it was at the same time, that this event left a very deep impact on a twelve-year-old boy. The inhuman massacre at Jallianwalla Bagh, provided a new inspiration and mission in life to that young teenager, who until then had spent his days playing merrily in his fields. And Bhagat, that 12-year old boy in 1919, evolved to be the martyr Bhagat Singh, our dear hero and inspiration. On the 23rd of March, Bhagat Singh Ji and his comrades, Sukhdev and Rajguru, were hanged to death by the British, and we are all aware of that. There was a sense of fulfillment on the faces of Bhagat Singh, Sukhdev and Rajguru for having served Mother India - - there was no fear of death. They had sublimated all their dreams for the freedom of Mother India. These three heroes inspire us to this day. It would be impossible to express in words the story of the supreme sacrifice of Bhagat Singh, Sukhdev and Rajguru. And the entire British Empire feared these three young men. They were in jail, certain to be hanged, but still the British remained anxious about how to deal with them. That is why, though the scheduled date was the 24th, they were hanged on the 23rd of March. This was done clandestinely, which is not the usual practice. And later, their remains were brought to present day Punjab, and were secretly cremated. Many years ago, when I first got the chance to go there, I could feel a certain vibration in that place. And I would certainly urge the youth of our country to go to Punjab, whenever they get the chance, and visit the ‘samadhi’ of Bhagat Singh, Sukhdev, Rajguru, Bhagat Singh’s mother and Batukeshwar Dutt.

That was the period when the desire for freedom, its intensity, and spread were on the rise. On the one hand, brave hearts like Bhagat Singh, Sukhdev and Rajguru, were inspiring the youth towards an armed revolution. And on the other hand, exactly one hundred years ago on the 10th of April, 1917, Mahatma Gandhi had launched the Champaran Satyagraha. This year marks the centenary of the Champaran Satyagraha. In India’s struggle for freedom, Gandhian thought and Gandhian practice became manifest for the first time in Champaran. This was a turning point in the entire journey of India’s freedom struggle, especially in the context of the methodology of the struggle. This was the period when, in the Champaran Satyagraha, Kheda Satyagraha, and the mill-workers’ strike in Ahmedabad, the deep impact of Mahatma Gandhi’s thoughts and practices was amply and clearly visible. Gandhi returned to India in 1915, and in 1917, he went to a small village in Bihar and gave the country a new inspiration. We cannot evaluate the Champaran Satyagraha on the basis of the image of Mahatma Gandhi that we cherish in our hearts today. Just imagine that one man, who came to India in 1915, and had been in the country for barely two years. The country didn’t know of him, he bore no influence then; it was just the beginning. We can only imagine the hardships that he must have endured, how hard he must have had to toil. And it was the Champaran Satyagraha that brought to the fore, Mahatma Gandhi’s organisational skills, and his strong ability to gauge the pulse of Indian society. Mahatma Gandhi, through his demeanour and deeds, could inspire the poorest of the poor, the most illiterate, to unite and come together out into the open for the struggle against the British Rule; this was a manifestation of an incredible inner strength, through which we can experience the vastness of Mahatma Gandhi’s great persona. But if we reflect upon the Gandhi of a hundred years ago, the Gandhi of the Champaran Satyagraha, that would be a subject of deep study for anyone about to enter public life. We can all learn from Gandhi Ji what it means to begin a life of public service, how hard one has to work, as Gandhi did. And that was the period when all the stalwarts, that we hear about today: Rajendra Babu, Acharya Kripalani Ji, and others were all sent to the villages by Gandhi Ji. Ways and means to connect with the people and lending hues of freedom to their day to day work were taught. And the British were simply unable to comprehend Gandhi Ji’s unique style of working, which encompassed both struggle and creation together. In a way, Gandhi created two sides of the same coin; one being struggle and the other, creativity. To get themselves arrested voluntarily to fill jails, on the one hand, and on the other to immerse themselves in creative work. Gandhi’s style of working had an incredible balance. What the word, ‘Satyagraha’ means, what disagreement can mean, what Non-Cooperation in the face of such a vast Empire could be –Gandhi Ji established a completely new vision of resistance, not through mere words, but through a successful experiment.

Today, as the nation observes the centenary of the Champaran Satyagraha, the immense power of the common man, so visible in the struggle for freedom, manifests again in the journey from Swaraj to Suraaj, the resolve, the perseverance of the 125 crore countrymen, following the tenet of ‘Sarvyajan Hitaay, Sarvajan Sukhaay’ i.e. for the benefit of all, for the happiness of all, and the ceaseless enterprise to achieve something for the country, the society, would bring about the realisation of the dreams of the great souls who laid down their lives for the sake of Freedom.

Today, as we live in the 21st century, which Indian wouldn’t want to see India change, which Indian wouldn’t want to be a partner in the transformation of the country! This desire of 125 crore countrymen for change, the effort to change, is what will lay a strong foundation of a ‘New India’. ‘New India’ is neither a government programme, nor is it the manifesto of a political party, nor is it a project. ‘New India’ is the clarion call of 125 crore countrymen. It is the essence of the emotions of the 125 crore Indians wanting to come together and create a magnificent India. 125 crore Indians nurture a hope, a zeal, a resolve, a desire.

My dear countrymen, if we, for a moment, pause to look with empathy at the happenings in society around us, and if we try to understand these, we would be amazed to see that there are lakhs of people, who besides their own personal responsibilities are working selflessly, for society - the exploited, victimised, deprived; for the poor and the oppressed. That too silently, and with devotion, as if they are performing ‘tapasya’ or ‘sadhana’. There are many who regularly go to hospitals to serve patients. There are many who rush to donate blood, when required. There are many who try to provide food to the hungry. Our country is a many splendoured land. The belief that Service to humanity is service to God, is innate to us. If we look at it in its collectiveness, in an organised manner, it comes across as a major force. When there is a talk of ‘New India’, its criticism, its analysis, it counter views, are but natural, and that is a fundamental of democracy. But it is true that if 125 crore countrymen resolve, and decide to walk step by step on a path to realise that resolve, the dream of ‘New India’ can be fulfilled in our lifetime. And all these things are not necessarily achieved through the Budget, government projects, or government money. If every citizen resolves to obey traffic rules, if every citizen resolves that he will discharge his duties honestly, if every citizen resolves that he will not use petrol or diesel one day in a week - - these are not very big things. But these will contribute to the realisation of the dream of this country, this ‘New India’, that is being nurtured by 125 crore countrymen, and this realisation will be achieved before their eyes. In essence, every citizen must discharge his civic duties and responsibilities. This in itself would be a good beginning to the New India.

As India gets ready to celebrate 75 years of Independence in 2022, come let us remember Bhagat Singh, Sukhdev, Rajguru. Let us remember the Champaran Satyagraha. Why don’t we too, be a part of this journey from ‘Swaraj to Suraaj’ by making our lives disciplined, and filled with resolve. Come, I invite you.

My dear countrymen, today I want to express my gratitude to all of you. Over the last few months the country has witnessed a certain atmosphere in which people in large numbers have participated in the digital payment, ‘Digidhan’ movement. There has also been an increase in curiosity about cashless transactions. The poorest of the poor are making an attempt to learn, and people are gradually moving towards doing businesses without cash. There has been a surge in various modes of digital payment after demonetisation. The BHIM-App was launched just about two to two and a half months ago, but approximately one and half crore people have downloaded it.

My dear countrymen, we must take our fight against black money and corruption to the next level. Can 125 crore countrymen resolve to undertake 2500 crores digital transactions during this year? We have made an announcement in the Budget. Our 125 crore countrymen, if they wish to do so, they need not wait for a year; they can do it in six months. 2500 crore digital transactions - - - if we pay school fees, we shall do so not by cash but digitally, if we travel by train, travel by air, we shall pay digitally, if buy medicines, we shall pay digitally, if we run fair price shops, we will use the digital mode. We can do this in our day to day lives. You can’t imagine how you can serve the country in this way and become a brave soldier in the fight against black money and corruption. Recently, several Digidhan-mela programmes were organised to educate the people and to increase public awareness. The resolve was to organise 100 such programmes all over the country. About 80-85 programmes have already been conducted. There was also a reward scheme. Close to 12 and half lakh people have won prizes. Seventy thousand traders also won the prizes instituted for them. Each and every one of them also resolved to carry this mission forward. The birth anniversary of Dr. Baba Saheb Ambedkar is on the 14th of April. And as was decided much earlier, the Digimela will be brought to a culmination on the 14th of April, the birth anniversary of Baba Saheb Ambedkar. On the completion of a hundred days, a grand closing ceremony will be held. There is a provision of a bumper draw also in that. I believe that in whatever time that is left before Baba Saheb Ambedkar’s birth anniversary, we should popularise and promote the BHIM-App. We should contribute towards ensuring reducing the use of cash, of currency notes.

My dear countrymen, I am glad that every time, I request people for suggestions in Mann Ki Baat, numerous suggestions pour in. But I have seen that there is always an emphasis on the topic of cleanliness.

Gayatri, a young girl from Dehradun, who is a student of class 11, has phoned in with a message: -

“Esteemed Principal, Prime Minister Sir, my respectful greetings to you. To begin with, heartiest congratulations on your victory in the elections, with a huge margin. I wish to share the issue close to my heart with you. I want to say that people will have to be made aware about the importance of cleanliness. Every day I pass by a river, in which people dump a lot of garbage and pollute rivers. The river flows under the Rispana Bridge before passing by my home. For the sake of this river we went to settlements on its banks, spoke to people and took out rallies too, but to no avail. I want to request you to kindly highlight this issue by sending a team there, or through the newspapers. Thank you.”

Brothers and sisters, look at the agony of this young daughter, the 11th class student. How enraged she is by seeing the river strewn with trash. I consider this to be a good omen. This is exactly what I want - - that 125 crore countrymen be angered by filth. Once there is anger, dissatisfaction, rage, we will be compelled to act against this scourge. The good thing is that Gayatri is expressing her own anger, and giving suggestions to me, but she also goes on to say, that she has made several efforts but could not succeed. There has been an awareness ever since the launch of the Cleanliness Movement. Each person has become associated with it in a positive manner. This has now truly taken the form of a movement. There has been an increase in the disgust towards squalor. When there is awareness and active participation in the movement, it has its own significance. But cleanliness is more about a habit than a movement. This movement is geared towards bringing about a change in the habit, a movement to inculcate the HABIT of cleanliness. This movement can be accomplished collectively. It is a difficult task, but we have to do it. I am sure that this resolve that has arisen in the younger generation, in children, in students, in the youth, augurs well for achieving good results. I would urge my fellow countrymen, who have heard Gayatri’s message in my ‘Mann Ki Baat’ today, that it should be a message to all of us.

My dear Countrymen, right from the beginning since I have started the programme ‘Mann Ki Baat’, I have been receiving a lot of suggestions on one issue, and in most of those, people have expressed concern about food wastage. We know that at home and at feasts and social gatherings, we tend to serve ourselves more food than we need. We put each and everything on offer, on our plates, but we fail to finish what we have taken. We can’t even finish half of what is on our plates and then leave it uneaten. Have you ever thought about how much food we waste? Have you ever thought how many poor people can be fed if we don’t thus waste our food? This is not something that needs to be taught. As it is, in our families, mothers always tell their children to take only as much food they can eat. There is always some effort made in this direction, but still the apathy on this issue is a crime against society. It is an injustice to the poor. On the other hand, if we are able to avoid wastage, the family too benefits economically. So while it is good to care about society, this is beneficial to the family as well. I am not urging too much on this issue, but I would like this awareness to spread. I do know some young persons, who are active in such campaigns. They have created Mobile Apps. And when people call them about there being leftover food anywhere, they collect it and put it to good use. They work hard, and these are our own young people. You will find such people somewhere in each and every state of India. The lives of these people can inspire us not to waste food. We should take only as much as we can eat.

See, these are the pathways leading towards change. And those who are health conscious always say that, there should always be some space left both in the stomach and on the plate. Now that we are talking about health, 7th April is World Health Day. United Nations has resolved to provide universal health coverage for all by 2030. This year on the occasion of World Health Day on the 7th of April, United Nations has focused on Depression, which is the theme this year. We are familiar with this word, depression. According to one estimate, more than 35 crore people in the world suffer from depression. The problem is that we are unable to fully comprehend it even amongst those around us, and perhaps we also hesitate to talk about it openly, with our family and friends. The person suffering from depression too doesn’t speak out himself as he feels a sense of shame about it.

I want to tell my countrymen, that depression is not incurable. There is a need to create a psychologically conducive environment to begin with. The first mantra is the expression of depression instead of its suppression. Share openly what you are going through, with your colleagues, friends, parents, brothers, and teachers. Sometimes one is overcome by a sense of loneliness - - - students living in hostels are particularly vulnerable to it. We are fortunate that we have been raised in joint families, large families, where there is communication, which eliminates the chances of getting into depression. But I would still like to tell parents that if you notice your son or daughter or any other member of your family - - - earlier the entire family used to dine together. But if someone in the family says, “No, I will eat later.” He doesn’t come to the dining table. When the entire family is going on an outing, he just says, “No, I don’t want to come today.” He professes a desire to be alone. Have you ever wondered why he does so? You can be sure that this the first step towards depression. If he prefers to stay away from a group, and tends to be all by himself, do make an effort to ensure that this does not happen. He should be given an opportunity to be amongst people with whom he speaks openly. Try to encourage him to express himself, to reveal and bring out his insecurities and complexes while engaging him in light-hearted happy conversation. This is a very good way of dealing with it. Depression can be the root cause of many mental and physical ailments. Just as diabetes can be the root cause of all sorts of diseases, depression too, destroys all our abilities to sustain, to fight, to display courage and to take a decision. Your friends, your family, your surroundings, and environment, all these can prevent you from going into depression and if you unfortunately has gone into it, they can also pull you out of it. There is another way. If you are unable to express yourself to your family and friends, then do one thing, go out in society with a sense of service. Devote yourself with all your heart into helping others and sharing their joys and sorrows. You will find that along with it your own inner sufferings will go on disappearing. If you try to sympathise with the sufferings of others with a sense of service, a new self-confidence will be born within you. By connecting with others, serving them and serving them selflessly, you will easily be able to shed the weight oppressing your own heart and mind.

Yoga too is a good means for mental wellbeing. Yoga helps in relieving tension and stress, and leads one towards a happy state of mind. 21st June is the International Day of Yoga. This will be the third year of its observance. You all should start preparing for it right away. Collective Yoga festivals should be celebrated with the participation of millions. If you have any ideas for the Third International Yoga Day, please do send me your suggestions and guidance through my mobile Application. You could compose as many songs and poems on Yoga, as possible, as these can be easily understood by the masses.

Today I would like to say something especially to mothers and sisters also, since health and wellbeing have been a major part of our conversation today. Recently, the Government of India has taken a very important decision. The working-class women in our country - their numbers are increasing day by day, their participation is increasing and this is a welcome trend. But women also shoulder certain special responsibilities. They look after the family. They also have to share the financial responsibilities of running the household, and because of that sometimes, the newborn has to bear some injustice of neglect. The Government of India has taken a very important decision. These working women will now be given maternity leave of 26 weeks, instead of the earlier 12 weeks, for their pregnancy and delivery. There are now only two or three countries in the world that are ahead of us in this matter. India has taken a very important decision for these working women sisters of ours. The basic aim is to ensure proper care of the newborn, the future citizen of India, from the time of birth. The newborn should get the complete love and attention of the mother. That is how these children will become true assets of the country when they grow up. Mothers too will remain healthy. And that is why, this is such a landmark decision, and this will benefit 18 lakh women working in the formal sector.

My dear countrymen, we will celebrate the auspicious day of Ram Navami on the 5th of April, Mahavir Jayanti is on the 9th of April, and on the 14th of April is the birth Anniversary of Baba Saheb Ambedkar. May the lives of all these great luminaries inspire us, and give us the strength to resolve ourselves to the cause of New India. My heartiest new year greetings for Chaitra Shukla Pratipada, Varsh Pratipada, and Nav Samvatsar, which are two days from now. After Vasant Ritu or the season of Spring, it is now the time for the ripening of the crops, and the time for the farmers to reap the benefits of their hard work. The new year is celebrated in different ways in different parts of our country. New year is Gudi Padva in Maharashtra, Ugadi in Andhra and Karnataka, for the Sindhi it is Cheti Chand, Navreh in Kashmir, Samvatsar Pooja in the Awadh Region, Jud-Sheetal in the Mithila region of Bihar and the festival of Satuvani in the Magadh region. India is a country blessed with rich diversity. My heartiest greetings and best wishes to you all on this New Year. Many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. Winter is on its way out. Vasant, the season of spring has just started to step into our lives. After the departure of PATJHAD, when old and withered leaves fall, new leaves begin to sprout on the trees. Flowers bloom. Gardens and orchards sport a verdant green. The melodious chirping of birds warms the cockles of our hearts. Not just flowers, fruits too appear to be shining bathed in the sun rays on tree branches. The flower heads of the summer fruit mango manifest themselves in the spring season itself. At the same time bright yellow flowers of mustard swaying in their fields kindle hope in the hearts of the farmers. Blossoming of bright red Jungle Flame flowers, better known as Tesu or Palash heralds the advent of Holi. Amir Khusro has portrayed these moments of change of season in a very interesting manner. Amir Khusro has written:

Phool rahi sarson sakal ban

Ambwa phoote, Tesu phoole

Koyal bole, daar daar,

that is,

Behold the mustard blooming everywhere, all around

Here the inflorescence on the mango tree, there the Jungle Flame blossoms

The nightingale can’t help but sing merrily on the branches.

When nature is at her joyous best, when the season is enchanting, we human beings too enjoy this to the fullest. The festivals of Vasant Panchami, Mahashivratri and Holi, impart hues of happiness to a person’s life. In an ambience of love, brotherhood and humanity, we are about to bid adieu to the last month of Phalgun and are eagerly awaiting to welcome the arrival of the new month of Chaitra. The Ritu of Vasant, that is, the season of spring is indeed the confluence of these two months.

At the outset, I express my gratitude to lakhs of citizens of our country for sending in a multitude of suggestions when I ask for them before ‘Mann Ki Baat’. On the NarendraModiApp, on Twitter, on Facebook, by post - I thank all of you for that.

Shobha Jalan has written to me on the NarendraModiApp that many in the public are not aware of the achievements of ISRO. And therefore she wants me to provide some information on the recent launch of 104 satellites and the Interceptor Missile. Shobha Ji, thank you very much for paying attention to this shining example of India’s pride. Whether it is eradicating poverty, preventing diseases, connecting with the world, or disseminating knowledge and information, technology and science have made a mark for themselves. 15th February, 2017 is a day of immense pride for India. Our scientists have brought laurels to the nation, witnessed by the whole world. And we know that over the last few years, ISRO has accomplished various unprecedented missions with flying colours. After the successful mission of sending Mangalyaan to planet Mars, recently ISRO scripted a world record in the arena of space. In a mega mission, ISRO has successfully launched 104 satellites simultaneously into space. These satellites belonged to various countries such as America, Israel, Kazakhstan, Netherlands, Switzerland, UAE and, of course, India. India has created history by becoming the first country to launch successfully 104 satellites into space at one go. And what is further heartening is the fact that this was PSLV’s 38th successive successful launch. This is a historic achievement for not just ISRO but for all of India. This cost effective, efficient space programme of ISRO has become a marvel for the entire world; the world has admired this success of Indian scientists of India whole-heartedly.

Brother & sisters, one out of these 104 satellites is extremely important. It is Cartosat 2D, which is India’s satellite and the pictures clicked through it will be of great help in mapping of resources and infrastructure, evaluating development and planning for urban development. Particularly for my farmer brothers and sisters, our new Satellite Cartosat 2D will be immensely helpful on a whole lot of subjects such as knowing how much water is there in our existing water sources, how this should be best put to use, what things to keep in mind in this regard. Almost immediately after its launch, our satellite has sent back some pictures. It has commenced functioning. It is also a matter of exultation for us that this entire campaign was led and steered by our young scientists, our women scientists. This tremendous participation of youth and women is a major glorious dimension in ISRO’s success. On behalf of our countrymen, I heartily congratulate the scientists at ISRO. Adhering consistently to the objective of bringing Space Science to the common man, for the service of the nation, they are creating one record after another. One runs short of words in complimenting and congratulating our scientists, their entire team.

Shobha Ji has asked one more question and that pertains to the security of India. It is about India having acquired a great capability. This important matter has not been discussed much, but it has drawn Shobha Ji’s attention. In the field of defence also, India has successfully test fired the Ballistic Interceptor Missile. During its trial, this missile, based on interceptor technology, destroyed an enemy missile at an altitude of about 100 km above the surface of the earth and thus marked its success. This is a significant, cutting edge competency in the arena of security. And you will be happy to know that hardly four or five countries in the world possess this capability. India’s scientists have demonstrated this prowess. Its core strength lies in the fact that if, even from a distance of 2000 km, a missile is launched to attack India, our missile can pre-emptively destroy it in the space itself.

When we witness new technology, or a new scientific feat, we are left overwhelmed with joy. Inquisitiveness has played a significant role in the journey of progression of human life and development. And those gifted with extra-ordinary intelligence do not let inquisitiveness to remain just that; they begin further questioning it, look around for newer queries, and try to create new realms in the spirit of enquiry. This incessant spirit of enquiry leads to new inventions. They do not rest till they obtain an answer. If we try to take a bird’s eye view of thousands of years of the onward march of human life and progress, we can easily say that this great journey has no point of culmination. A full-stop is impossible. Attempting to know the universe, the laws of Nature, the inner recesses of the human mind is an unending process. This is what begets new Science, new technology. And every technology, every new form of Science gives birth to a new era.

My dear young friends, while we refer to Science and the sheer perseverance of scientists, I have many a time said in ‘Mann Ki Baat’, that the attraction of Science for our young generation should increase. The country needs more and more scientists. Today’s scientist becomes a potent catalyst for enduring change in the lives of our future generations.

Mahatma Gandhi used to say, “No Science has dropped from the skies in a perfect form. All Sciences develop and are built up through experience”.

Revered Bapu had also remarked, “I have nothing but praise for the zeal, industry and sacrifice that have animated the modern scientists in the pursuit after truth”.

When Science is harnessed keeping in minds the needs of common folk, when ways and means to naturally use those principles for people’s requirements are devised, when appropriate mediums and technologies are deliberated upon, it paves the way for it to be considered the most valuable contribution for general humanity. Recently, during the 14th Pravasi Bharatiya Diwas, Niti Aayog and India’s Foreign Ministry had organized a unique competition. Socially useful innovations had been invited. These innovations were identified and showcased, and people were being informed about them, along with touching upon such issues as harnessing them for the use by the common people and their mass production and commercial utilization. I saw the volume of remarkable work done in that area. To give you an example, I came across an innovation for our poor fishermen brethren. It is a simple mobile App. But it is so powerful that when a fisherman goes to sea for fishing, this App is able to provide guidance for direction to locate the most productive fishing zones and also provide multifarious types of information such as the direction and speed of the wind, the height of waves and so on. This whole array of information is available on this mobile App which can be utilised by our fishermen brethren for moving to those areas with maximum fish presence in a very short time and thus earning their livelihood.

There are times when a problem portrays the importance of Science for finding its solution. In 2005, there was a very heavy downpour in Mumbai, which resulted in flooding, and even high tides in the sea, leading to terrible hardships. Whenever a natural calamity strikes, it is the underprivileged, who are the first in bearing its brunt. In that situation, two persons worked in right earnest and developed a dwelling structure that saves the house and its occupants, mitigates the water-logging and can prevent water borne diseases also. There were a large number of such innovations.

What I’m trying to infer is that in society, in the country, there are many who take on such roles. And our society is also increasingly turning out to be technology driven. Systems are getting technology driven. In a way, technology is becoming an inseparable part of our lives. In the recent days, one can see a lot of emphasis being laid on Digi-Dhan. Gradually, people are shedding their hard currency mindset and moving towards digital currency. Digital transactions in India are witnessing a very rapid surge. The young generation, in particular, is getting habituated to digital payments through its mobile handsets. I believe this to be a good portent. In recent times, Lucky Graahak Yojana and Digi-Dhan Vyapari Yojana have received overwhelming support. For about two months now, everyday fifteen thousand people have been winning a prize of a thousand rupees each. And through these two schemes, the process to make digital payment a mass movement has been initiated; it has received a rousing welcome in the entire country. It is a delight to learn that till now, under the Digi-Dhan Yojana, ten lakh people have been rewarded, over fifty thousand traders have won prizes and an amount of almost over a hundred & fifty crores rupees has been earned as prize money by people who have promoted and carried forward this great campaign. Under this scheme, there are more than a hundred customers who have received prizes of one lakh rupees each. There are more than four thousand traders who have got prizes of fifty thousand rupees each. Be they farmers, traders, small entrepreneurs, professionals, housewives, students – all are enthusiastically participating and also getting benefits from it. When I wanted to know the analysis, as to whether it’s only the young people who come forward or there are elders persons too, I was heartened to learn that among the recipients, there were 15 year old young persons, as well as elderly people aged 65-70.

Shriman Santosh Ji from Mysore, expressing joy, has written on the NarendraModiApp that under the Lucky Grahak Yojana, he received a reward of a thousand rupees. But I feel I must share with you what he has written most prominently. He says that when he received this reward, it struck him that a poor old woman had lost all her belongings because of a fire that broke out in her house. He felt she had more a rightful claim on the reward he had got and gave away the thousand rupees to her. And he derived a lot of Santosh, that is, satisfaction through his deed. Santosh Ji, your name and your deed – both are sources of SANTOSH, satisfaction for all of us. You have done something that is exemplary and inspiring.

A 22-year old cab driver brother Sabir from Delhi adopted the digital mode in his transactions after demonetisation and went on to win a prize of one lakh rupees under the ‘Lucky Grahak Yojana’ of the Government. Though he continues to be a driver, in a way, he has now become an ambassador for this scheme. He keeps imparting knowledge about digital usage to his passengers all the time. He is extremely enthusiastic and motivates others also to go digital.

One young post-graduate student Pooja Nemade from Maharashtra keeps sharing her experience with friends about how her family members are using RuPay Card and e-wallet facilities and deriving enjoyment out of it and also as to how important the prize of rupees one lakh is for her. She has taken up this in a mission mode and is bringing others into its fold.

I urge my countrymen, especially the youth of our country and those who have won prizes under ‘Lucky Grahak Yojana’ or ‘Digi-Dhan Vyapar Yojana’ to become ambassadors of these schemes on their own. Lead this movement. Take it further as it has a very major and prominent role in the fight against corruption and black money. To me, each and every individual involved in this mission constitute a new anti-corruption cadre in the country. In a way you are a soldier in the cause of cleanliness and purity. You know that this scheme will complete its 100 days on 14th April, the birth anniversary of Dr. Babasaheb Ambedkar, a truly memorable day. There is going to be a very big draw of prizes worth crores of rupees on 14th April. There are still about 40-45 days left for that. Can you do one thing in the memory of Babasaheb Ambedkar? We have recently celebrated 125th birth anniversary of Baba Saheb Ambedkar. Remembering him, you teach at least 125 persons about downloading the BHIM App. Also teach them about the procedure of making transactions through this App; teach this specially to small traders in your neighbourhood. Give special importance to Baba Saheb Ambedkar’s birth anniversary this time and the BHIM App. For this, I would like to say that we have to strengthen the foundation laid by Dr. Baba Saheb. We have to go from door to door associating everybody in order to place the BHIM App in 125 crore hands. Since its beginning about two-three months ago, this movement has had a clear impact and has been a very big success in many townships, villages and cities.

My dear countrymen, agriculture makes a very major contribution to the fundamentals of our country’s economy. Economic prowess of villages imparts momentum to the nation’s economic progress. I wish to share a very happy news with you today. Our farmer brothers and sisters have toiled hard to fill our granaries. The hard work of the farmers has resulted in a record production of food grains. All signals indicate that our farmers have broken all previous records. There has been such bountiful crop this time in the fields of our farmers that every day has appeared to be a celebration of Pongal and Baisakhi. More than two thousand seven hundred lakh tonnes of food grains have been produced in the country this year. This is 8 percent more than the last record set up by our farmers. Thus, it is an unprecedented achievement in itself. I want to specially thank the farmers of the country. I also want to thank our farmers for keeping the poor in mind and adopting cultivation of various pulse crops also besides the traditional crops because pulses are the biggest source of protein for poor people. I am happy that the farmers of my country heeded the needs of our poor people and cultivated various pulse crops on about 290 lakh hectare land. This is not merely the production of pulses but a yeoman service rendered by the farmers to the poor of my country. My farmer brothers and sisters deserve special gratitude for the way they whole-heartedly accepted my request, my prayer and put in their hard labour to get a record production of pulses.

My dear countrymen, the government, society, institutions, organizations, in fact everyone, is making some or the other effort towards greater cleanliness. In a way, everyone is seen working towards the cause of cleanliness in a conscious manner. The government is continuously making efforts in this regard. Recently, an event was organised in Telengana under the leadership of the Secretary of our Ministry of Water and Sanitation of the Government of India, in which senior officers from 23 state governments participated. And, this was not confined to having just a closed door seminar, but the importance of cleanliness was practically demonstrated at Warangal in Telangana. Toilet pit emptying exercise was carried out in Hyderabad on 17th and 18th February. Toilet pits in six houses were emptied and cleaned and the officers personally demonstrated that the used up pits of twin pit toilet can be emptied and then re-used. They also displayed as to how convenient these new technique toilets are and there is absolutely no inconvenience or hesitation in emptying or cleaning these toilets and even the psychological barrier does not come in the way at all. And, we can ourselves clean these toilet pits just as we do other general cleaning. And, this exercise showed results, media in the country gave it wide publicity and highlighted its importance. And it is quite natural also because when people see an IAS officer cleaning a toilet pit himself, the fact is naturally noticed by the country. And we consider the waste taken out from a toilet pit as sheer useless garbage but if considered from the angle of its use as a fertiliser, this, in a way, is black gold. We can clearly see the conversion of waste to wealth. This has been proved too. For a family of six members, the model of one standard Twin Pit Toilet gets filled in about five years. After that the waste can easily be redirected to the other pit. This waste deposited in the pit gets completely decomposed in six to twelve months time. This decomposed waste can be safely handled quite conveniently and can be used as ‘NPK’ which is a very useful fertilizer. Our farmers know ‘NPK’ very well. It contains nutritious elements Nitrogen, Phosphorous and Potassium in abundance and is considered a fertiliser of very good quality in the agriculture sector.

Others must also have experimented with initiatives similar to those undertaken by the Government. Now Doordarshan is broadcasting a special programme of ‘Swachchhta Samachar’, that is ‘Cleanliness News’. Highlighting such things in this programme will be very beneficial. Various government departments regularly observe Cleanliness Fortnight. During the first fortnight of March, Women and Child Development Ministry along with the Ministry of Tribal Affairs will be laying stress on the Cleanliness Campaign. And two other ministries, the Ministry of Shipping and the Ministry of Water Resources, River Development and Ganga Rejuvenation will take the Cleanliness Campaign forward during the last two weeks of March.

We know that whenever an Indian achieves something notable, the whole country feels a new energy and the self-confidence gets a boost. We all hailed the commendable performance by our Divyang Players at Rio Paralympics. India defeated Pakistan in the final of the Blind T-20 World Cup held earlier this month to become World Champions for the second consecutive time and thus raised our national prestige to a new height. I once again congratulate all players of our team. The country is really proud of these Divyang friends for their achievement. I always believe that Divyang brothers and sisters are capable, strongly determined, courageous and possess tremendous resolve. We get to learn something each moment from them.

Be it the field of sports or space science, the women of our country lag behind none. They are moving ahead shoulder to shoulder and are bringing glory to the nation with their commendable achievements. Our women players won a silver medal at the Asian Rugby Sevens Trophy recently. My heartiest congratulations to all these players.

The whole world celebrates 8th March as Women’s Day. In India also more importance needs to be given to our daughters along with increased awareness and sensitivity towards them. ‘Beti Bachao - Beti Padhao’ movement is moving forward with rapid strides. This is no longer just a government programme. It has now become a campaign of societal empathy and public education. During the last two years this programme involved the common man; it has forced people from all corners of the country to think and ponder over this burning issue; and brought about a change in people’s thinking about our traditional beliefs and customs which have been prevalent for many years. It gives us great joy and happiness when we hear the news of festive celebration on the birth of a daughter. In a way, a positive mindset towards our daughters is leading towards societal acceptance. I have heard that in Cuddalore district of Tamil Nadu, child marriage has been banned under a special campaign. About 175 child marriages have been prevented so far. The district administration has opened bank accounts of over 55-60 thousand daughters under ‘Sukanya Samridhi Yojana’. In Kathua district in Jammu & Kashmir, all departments have been connected with ‘Beti Bachao – Beti Padhao Yojana’ under the Convergence Model and in addition to the convening of Gram-Sabhas, all efforts are being made by the district administrations for adoption of orphan baby girls and to ensure their education. In Madhya Pradesh, under the “Har Ghar Dastak” programme a campaign is being run to go to every village and every house to encourage education of daughters. In Rajasthan ‘Apna Bachcha, Apna Vidyalaya’ campaign is being run to readmit those girls into schools, who had dropped out, in order to encourage and motivate them to start studying again. I mean to say that ‘Beti Bachao - Beti Padhao’ movement has also developed in many shapes and forms. This entire movement has become a people’s movement. New imagination and new concepts have been linked and connected with it. This movement has been moulded as per local requirements. This, I believe, is a healthy sign. As we get ready to celebrate ‘Women’s Day’ this 8th March, there is only one sentiment: -

With Strength, with Vitality, the Indian woman comes to the fore

Rightfully deserves equality - neither less, nor more.

My dear countrymen, all of you get an opportunity to express your views from time to time in ‘Mann Ki Baat’. You also connect actively with this programme. I get to know so many things from you. I get to know as to what all is happening on the ground, in our villages and in the hearts and minds of the poor. I am very grateful to you for your contribution. Thank you very much.

My fellow citizens, my namaskar to all of you! 26th January, our Republic Day was celebrated with joy and enthusiasm in every nook and corner of the nation by all of us. The Constitution of India, the duties of citizens, the rights of citizens and our commitment to democracy - these in a way make Republic Day also a festival of ‘sanskaars’, which makes our future generations cognizant of democracy and their democratic responsibilities, and also imparts to them the culture, moral values and norms inherent in our democracy. But still in our country, the duties and rights of citizens are not being debated and discussed as intensively and extensively as it should be done. I hope that the amount of emphasis that is given to the rights at every level during most of the time, is also given to discussing duties of citizens in an emphatic manner. The rights and duties of the citizens constitute the railway track, on which the train of democracy in India can move ahead at a fast pace.

Tomorrow is 30th January, the death anniversary of our revered Bapu. All of us pay tributes to the martyrs who sacrificed their lives for the motherland, by observing silence for 2 minutes at 11 am on 30th January. As a society, as a nation, the 2 minute tribute of silence on 30th January at 11 am, should become our instinctive nature. This 2 minutes silence is an expression of our collective resolve and reverence for the martyrs.

In our country there is an innate respect for the military and the security forces. I congratulate and felicitate the young heroes and their families who were honoured with various gallantry awards on the eve of this Republic Day. There are various categories of these gallantry awards like Kirti Chakra, Shaurya Chakra, Vishisht Seva Medal and Param Vishisht Seva Medal. I want to urge the youth especially that since you are very active on social media, you can do one thing. Surf the Net to do some research on the valiant bravehearts, who have been bestowed with these honours, compose a few good lines about them and share these with your friends and companions. When we get to know the in depth details of their courage, bravery, valour in detail, we are filled with astonishment and pride and we also get inspired!

While we were all delighted with the tidings of enthusiasm and celebration of 26th January, at the same time, some of our army Jawans posted in Kashmir for the defense of the country, achieved martyrdom due to the avalanche. I respectfully pay my homage to all these brave soldiers, I bow to them.

My young friends, you know very well that I regularly do my ‘Mann Ki Baat’. January, February, March, April – all these are for every family, months of most severe test! Normally it is one or two children in a home due to appear at their exams, but the entire family feels the burden of it. This led me to believe that this is the right time for me to talk to my student friends, their guardians and their teachers, because for many years now, wherever I have gone, whomsoever I have met, examination appeared to be a great source of anxiety. Troubled families, harassed students, tense teachers – one sees a very strange psychological atmosphere prevailing in each home! And I have always felt that we should come out of this situation and, therefore, today I want to talk in some detail with my young friends. When I’d declared that I would talk on this topic, many teachers, guardians and students sent me their messages, questions, suggestions and also expressed their anguish and narrated their problems. And after going through all these outpourings, some ideas came to my mind, which I want to share with you today. I received a telephonic message from Srishti. You too listen to what Srishti has to say: -

“Sir, I want to tell you that during exam time, very often in our homes, in the neighbourhood and in our society, a very terrifying and scary atmosphere pervades. This leads to a situation, where the students instead of feeling inspired feel tremendously down. So I just want to ask you this, can’t this be transformed into a pleasant atmosphere?”

Well, the question has been posed by Srishti, but it is a question that must be there in the minds of all of you. Exams in themselves, should be a joyous occasion. After a year of hard work, one has the opportunity to display one’s capabilities, so this should be a festival of joy and enthusiasm. But there are very few people for whom there is pleasure in the exam; for most people exam means pressure! Now, it is up to you to decide whether you consider the exams pleasure or pressure. Those who will consider it a pleasure, will have achievements, while those who will consider exams a pressure, will have to repent. And therefore my opinion is that exams are like a festival and, hence, must be celebrated. And when there is a festive mood of celebration, the best within us comes out. The true realisation of the strength of a society also takes place during festivals. The best of everything finds a manifestation. Usually, we think of ourselves as a highly undisciplined lot, but if we just look at the arrangements made during the Kumbh Melas, which are celebrated for about 40-45 days, these despite being essentially make-shift arrangements, display the great discipline practised by people. This is the inherent strength of a festival. Hence, during examinations too, an atmosphere of festivity should be created in the whole family, amongst friends and around the neighbourhood. And you will see for yourself, that the pressure will be converted into pleasure. The festive atmosphere will lead to a burden-free environment. And I especially urge the parents to create a festive atmosphere during these 3-4 months. All the family members have to work as a team and play with zeal their respective roles to make this festival of examination a success. You will witness for yourself the ensuing change. Actually from Kashmir to Kanyakumari and from Kutch to Kamrup and from Amreli to Arunachal Pradesh, these 3-4 months have examinations galore. It is the responsibility of each one of us that in our own ways, observing our respective traditions and in tune with our respective family surroundings, we should strive to transform every year these 3-4 months into a festival. And therefore I shall say to you 'Smile More Score More'! The more time these days you will spend being happy, the more will be the number of marks you will earn! Just try and see for yourselves! And you must have noticed that when you are happy, you are smiling, you become relaxed automatically, and when you relax instinctively, you’re able to recollect very old things also quite effortlessly! A year ago, what the teacher had taught in the classroom, the whole scenario reappears in front of you. And you must know that the power of memory to recall is greatest when we are relaxed. If you are tense, then all the doors seem to be closed, nothing can enter from outside and nothing can come out from inside. The thought process comes to a standstill and that in itself becomes a burden. You must have seen for yourself that during the examinations also, you’re able to recall everything else - the book, the chapter, the page number, whether what you want is there on the top of the page or at its bottom, you can recall everything but not the particular word you want to. But as soon as you finish the examination and exit from the examination hall, suddenly you recollect that very word. And you say to yourself – Yes, Man, that was the word I wanted! Why you could not remember the word inside the hall, was due to the pressure. And how you could recall it outside? It was the same you, nobody had now told you the answer! What happened was that whatever was inside, came out immediately and the reason was that you were now relaxed. And therefore the most effective medicine that exists for memory recall is relaxation. And it is by my own personal experience that I’m telling you that if you’re under pressure then you forget even your own things but if you are relaxed, then you can’t even imagine the kind of things you are able to remember, and these become extremely useful. It is not that you do not have the knowledge, it is not that you do not have the information, and it is not that you have not worked hard! But when there is tension, your knowledge, your wisdom, your information – all these buckle under and the tension rides over you. And therefore it is necessary to remember that 'a happy mind is the secret for a good mark sheet’! Sometimes it also appears that we are not able to perceive examinations in a proper perspective. It seems to become a question of life and death. See, the exam you are going to appear at is the exam of what you have studied during this whole year. But it is not a test of your life. It is not a test of what kind of life have you lived, how is the life you are living now and what is the life you aspire to live. There must have been many occasions in your life, when, besides the examinations that you appeared at inside the classrooms with notebooks, you had to encounter and endure many tests and trials. And thus success and failure in life is not determined at all by how one has done at the examination; this is a burden from which you must free yourself. We all have before us the extremely inspiring example of our former President Dr. A.P.J. Abdul Kalam. He appeared at the test for recruitment into the Air Force, and failed in that. Now suppose that this failure had caused him to become dejected, to concede defeat in his life, then would India have found such a great scientist and such a glorious President? No, never! One Richa Anand Ji has sent me this question: -

“Today what I see as the biggest challenge facing the education is that it has come to focus solely on examinations. Marks have become all important. As a result, the competition has multiplied leading to a very high increase of stress in the students also. So I would like to know your views concerning the current direction of education and its future course.”

Although she herself has given the answer to her query, but Richa Ji wishes that I too must put forth my views on the matter. Marks and mark-sheet serve a limited purpose. Life is not confined to these only. Life truly means what is the knowledge that you have acquired! Life truly goes on in terms of whether whatever you have learned, you have tried to live that also! Life moves ahead depending upon the condition that whatever the sense of mission you have achieved and whatever is the sense of ambition that you nurture, whether there is any ongoing co-ordination between your sense of mission and your sense of ambition! If you will have faith in these things, then marks will automatically follow you and you will never have to chase marks! It is the knowledge that is going to be of use to you in life, so are skill, self-confidence and determination. You tell me, you must be having a family doctor to whom all the members of your family must be going whenever needed. There would not be a single person in your family who might have asked that family doctor as to how many marks did he score while passing his exam. None could have raised this question. All of you would have thought that as a doctor he was good, you were finding relief in his treatment and thus you started taking his services regularly. When you have to fight a big law suit and you go to a lawyer to engage his services, do you look at the mark-sheet of that lawyer? You only look at his experience, his knowledge, and the graph of his success. And therefore this burden of hankering for marks hinders us sometimes from going in the right direction. But that does not mean that I’m implying that you don’t have to study at all. Studies are definitely useful for testing our own mettle; to know where I stood yesterday and where I stand today. But this also happens sometimes and if you analyse minutely the journey of your own life, you will realise that if you start running after marks, you will look for the shortest ways, and will identify a few selected things and focus on those only. But if something comes from outside those few things you had touched upon; a question comes which is outside the bunch of selected questions that you had prepared; you will be find yourself slipping to the rock bottom. If you have pursuit of knowledge as your focal point, then by itself you try to acquire and attain a lot more. However if you concentrate and focus only on getting marks, then you gradually go on limiting yourself and confine yourself to certain areas for earning more marks. Thus, you may find that despite becoming brilliant in passing the exams, you have sometimes failed in life.

Richa Ji had also mentioned about ‘PRATISPARDHA’, meaning 'competition with others'. It is a huge psychological battle. In reality, it is not the competition with others that takes us ahead in life but it is competing with ourselves or ‘ANUSPARDHA’, which takes our life forward. How can tomorrow be made better than yesterday! How can a future occasion be used to improve upon the past results. To make myself instantly clear, I shall cite an example from the field of sports. It is a feature in the life of most of the successful players that they compete with themselves. Let us take the example of Mr. Sachin Tendulkar. He kept on breaking his own records consecutively and consistently for about twenty years, everytime surpassing and outdoing himself and thus continuously forging ahead. What a wonderful journey of life he has had, only because he followed the route of competing with himself rather than competing with others!

Friends, in every field of life and when taking exams, if you were able to study peacefully for two hours earlier, then are you now able to do so for three hours? If you couldn’t wake up at the decided time in the morning and were thus delayed, now can you get up early on time? You couldn’t sleep earlier due to exam tension, are you able to sleep now? Put yourself to test, and you’ll find that a defeat in competition with others results in frustration, disappointment, despair and jealousy, but ‘Anuspardha’ or ‘competition with self’ leads to self-analysis and introspection and makes our determination stronger and more resolute. And when we prevail over ourselves, then the motivation to do better becomes innate, you don’t need any external sources of energy. That energy is generated from within on its own. If I have to put it in a simple language, then I would say that when you compete with someone else, there are three broad possibilities that arise - first, that you are much better than him; second, that you are much worse than him; and the third that you are equal to him. If you are better than your competitor, then you will become complacent,as you will be filled with over-confidence. If you perform poorly against him, you will become distressed and disappointed, will be filled with envy, that will devour and consume you. And if you are equal to your competitor, then you will never feel the need to improve, life will just go on at its own pace. Therefore I urge you to engage in ‘Anuspardha’, or ‘competition with self’. You must focus on how to improve upon your past performance and how to perform even better. And you’ll witness for yourself the positive change that it will bring about in you.

Shriman S. Sunder Ji has expressed his feelings on the role of parents. He says that during exams, parents have a vital role to play. He further writes, “My mother was not educated. Yet, she would sit by me and ask me to solve problems in Mathematics. She would then compare answers and thus be of great help to me. She would help me rectify errors. My mother did not clear the Class 10 exam, yet without her aid, it would have been impossible for me to pass the CBSE exam.”

Sunder Ji, what you say is absolutely correct. And you must have observed today also that women are a majority amongst those who ask me questions or send in suggestions. Mothers who are consciously aware of and actively alert to their children’s future, play a big role in assuaging the atmosphere at home. I shall urge parents to lay emphasis on just three points - acceptance, mentoring and sharing time. Accept things as they are. Whatever capabilities you posses, use these to mentor your children, and, howsoever occupied you might be, spare time for them, be with them. Once you learn to accept, maximum number of problems will be solved there and then. Every parent must be experiencing this. Expectation on the part of parents and teachers is the root cause of the problem. Acceptance brings about new avenues in finding solutions to problems. Expectations make the path difficult. Accepting a certain state provides us with the opportunity of opening up newer vistas. Just accept things as they are. You will feel much lighter. We keep deliberating on the heavy weight of our tiny tots‘ school bags, but there are times when I feel that expectations and aspirations on the part of parents are far too heavier compared to those school bags.

Once, many years ago, one of our acquaintances was admitted to a hospital, following a heart attack. Former M.P. Purushottam Mavlankar, son of India’s first Lok Sabha Speaker Ganesh Dada Mavlankar, had come to the hospital to see him. I was present there and I saw that he did not ask a single question on the state of his health; he just sat down with no reference to the ailment or to the situation. He started cracking jokes and lightened the atmosphere in a matter of just a few minutes. In a way, we terrify a patient with constant references to his ailment. I would like to convey to parents that we do exactly the same with our children. Have you ever thought of creating an atmosphere of joy and laughter for children during exams? See it for yourself, the whole ambience will be transformed.

I have received an incredible phone call. The gentleman does not wish to reveal his name. When you listen to the call, you will come to know why he does not want to identify himself!

“Namaskar, Pradhan Mantriji, I cannot divulge my name because of something that I did in my childhood. Once, when I was young, I had made an attempt to cheat in my exams. And I started preparing most thoroughly for that. I tried to explore and find out various methods of copying and wasted a lot of time because of that. I could have very well secured the same marks by devoting that time to studying, which I wasted while pondering how to copy. Moreover, when I tried to use unfair means to pass the exam, I got caught and a lot of my friends around me also had to undergo distress because of me.”

What you say is right. These shortcut ways become the reason for using unfair means. There are times when not having enough confidence in oneself makes one crave to peep into a fellow student’s answer sheet, may be just to confirm if one has written the correct answer. Sometimes it happens that our own answer is correct and the other’s answer is wrong. But we somehow believe that the other’s actually wrong answer is the right one, which leads to our own undoing as well. Thus unfair means lead us nowhere. ‘To cheat is to be cheap, so please do not cheat’. Cheating makes you bad, so stay away from it. Time and again you must have heard advisories on staying away from unfair means. I am reiterating the same, once again. Look at the scourge of cheating, copying and such unfair means from any angle and in any form; it is surely going to drag you into the abyss of failure in life. Over and above that, if the invigilator catches you cheating during the exam, you will be utterly ruined. And suppose, you are not caught, even then your own conscience will be burdened for lifetime. When the time will come to counsel your own children, you will not be able to look them clearly in the eye, burdened as you will be with your own sense of guilt. And once you are habituated to using unfair means, you will never feel the desire to actually learn anything in life. Where will you reach then?

It is as if you are yourself digging holes in your pathways. And, I have seen that there are people who squander so much of their talent, invest their entire creativity in finding ingenious ways and means in designing unfair methods. If one devotes the same time and the same creativity in addressing issues pertaining to exams, one would never require any unfair means in the first place. Results that you achieve through your own hard work and diligence will invest you with a phenomenal and extra-ordinary self-confidence.

Now listen to this phone call, which I have received: -

“Namaskar, Pradhan Mantri Ji, my name is Monica and since I am a class 12th student, I wanted to ask you a couple of questions regarding the Board Exams. My first question is, what can we do to reduce the stress that builds up during our exams and my second question is, why are exams all about work and no play. Thank you.”

During exam days, if I talk about sports and games, your teachers, your parents will be angry with me. “What kind of a Prime Minister is this, who is asking children to come out and play during exams,” they might say! People generally nurse the notion that if students indulge in sporting activities, they become careless about their studies. This notion is basically unfounded. It is the root cause of this problem. If one has to achieve holistic development, the fact is that there exists a huge world, a life beyond books; and this precisely is the time to learn living that life also. If someone says, “Let me finish with all exams first, I will play and do other things later”; well, that is impossible. This is THE time for moulding one’s life. This is what upbringing is all about. As a matter of fact, in my opinion, three things are crucial – proper rest, the other is the requisite amount of sleep, the third is the body, which is a major component, way beyond mental activity. Other parts of the body too require physical activity. With so much to do, have you ever thought of spending a couple of moments gazing at the sky, looking with wonder at the flora around you, lightening your spirits a bit! You will notice that you will return to your study room and be amongst your books with a renewed freshness. Whatever you are doing, take a break, have a stroll outside, enter the kitchen, look for something that you relish to eat, munch on your favourite biscuit if possible, tell or listen jokes and laugh for a while. If only for five minutes, give yourself a break. You will feel the onset of a certain ease in your work. I do not know if everyone likes this or not, but I am saying it out of personal experience. Deep breathing during these times is very beneficial. It relaxes you. And for deep breathing you do not need to confine yourself to your room. Just be under the open sky, go to the roof top, do deep breathing for five minutes and return to your studies. You will experience relaxation in your body. A relaxed body equally relaxes your mental organs. Some of you feel like studying more and more, keeping awake for late hours in the night. No. Ensure adequate sleep for the body that is required. It will help you avoid wastage of study time; it will enhance your ability to study well. Your concentration will increase. You will feel a certain freshness. Your overall efficiency will rise by leaps and bounds. When I address election rallies, sometimes I suffer from a sore throat or a hoarse voice. Once a folk singer came to meet me. He asked me, “How many hours do you sleep?” I asked him if he was a doctor. He said, “No, but it is linked with your voice problem brought on by delivering so many election speeches. Only when you get adequate sleep, your vocal chords will be able to rest fully.” Well, I had never given a thought to a possible connection between my sleep, my speeches and my voice. It was as if he had given me a herbal panacea. Actually, we should understand the importance of these things, it will surely benefit you. But this does not mean that you keep sleeping all the time. Some might remark that since the Prime Minister has said so, just keep sleeping, there is no need to wake up and study. Please, do not do that, else your family members will be displeased with me. And when your mark sheet arrives, if they are not happy with that, they will not see you but only me. So, avoid doing that. And hence I will say, “P for prepare and P for play’, one who plays blossoms, the person who plays, shines. This is a wonderful remedy for maintaining the vigour of the mind, brain and body.

Anyway, young friends, you are engrossed in preparing for your exams and here I am, engaging you in matters close to my heart. Of course, it is quite possible that my words this morning will act as a relaxant for you. In the same breath, I will add that do not let these remarks of mine be a burden on you. Do it only if you can. If you cannot do it, please do not do it, else this too will weigh heavily on you. Just as I advise your parents not to be burdensome to you, the same applies to me too. Keeping your resolve in mind, with confidence in yourself, set out for your exams. My best wishes to your. In order to clear a test, treat the test as a festive occasion. You will never feel a test, a test again. Make headway with this Mantra.

My dear countrymen, on 1st February 2017, Indian Coast Guard is completing 40 years. On this occasion I extend my heartfelt gratitude to all the officers and jawans of Coast Guard for their service to the Nation. It is a matter of pride and honour that with its indigenously built 126 ships and 62 aircrafts, it has carved a coveted place for itself amongst the 4 biggest Coast Guards of the world. The motto of Coast Guard is ‘Vayam Rakshaamaha.’ We protect. True in letter and spirit to the motto, securing the country’s maritime borders and maritime environment, the jawans of Coast Guard are relentlessly at work night and day, braving the most adverse conditions. Last year, personnel of Coast Guard undertook a campaign of cleaning up of our coastal areas also, over and above their routine duties. Thousands participated in this campaign. Along with coastal security, they displayed concern towards coastal cleanliness and deserve accolades for their act. Not many people would be aware that in our Coast Guard, not just men, but women too are discharging their duties and responsibilities shoulder to shoulder, and most successfully. Our Coast Guard women officers are pilots, work as Observers, and not just that, they command Hovercrafts as well. In the backdrop of the fact that maritime security today has become an issue of global concern and the excellence displayed by Coast Guard in securing India’s coast line, I extend my heartiest felicitations to them on their 40th birthday.

1st February is the festival of Vasant Panchami. Vasant, that is Spring, is acknowledged as the best of seasons. Vasant is RITURAJ, the king of seasons. In our country, Saraswati Pooja is done on Vasant Panchami; Vasant Panchmi is a major festival. It is considered an occasion to worship Vidya, knowledge. And not just that, it is a celebration of inspiration for brave hearts. ‘Mera Rang de Basanti Chola’ is a perfect example of that. I extend my best wishes to my countrymen on the pious occasion of Vasant Panchami.

My dear countrymen, in ‘Mann Ki Baat’, All India Radio too infuses myriad novel hues of creativity and imagination. Last month onwards, they have started broadcasting versions in regional languages, immediately after the broadcast of my ‘Mann Ki Baat’. This has gained wide acceptance. People are writing in from far and wide. I felicitate All India Radio for this self-inspired initiative from the core of my heart. ‘Mann Ki Baat’ gives me a great opportunity to be connected with you. Best wishes to you. Thank you.

My fellow countrymen, Namaskar, many felicitations and season’s greetings to you on the occasion of Christmas. Today is the day to give importance in our lives to service, sacrifice and compassion. Jesus had said - “The poor do not need our favours but our acceptance with affection.” In the Gospel According to Saint Luke, it is written that – “Jesus not only served the poor but also praised the service done by the poor,” and this is what real empowerment is. A tale associated with this incident is also very popular. It has been mentioned in that story that Jesus was standing near the treasury of a temple; many rich people came and donated bountifully; then a poor widow came and parted with only two copper coins. Now just two copper coins really do not amount to much. Thus it was natural that there was a lot of curiosity in the minds of the disciples gathered there. Then, Jesus declared that the widow was the greatest of those donors because while the others had donated substantially, that widow had given away all she possessed.

Today, 25th December, is also the birth anniversary of Mahamana Madan Mohan Malviyaji, who kindled resolve and self confidence in the psyche of the Indian people and gave a new direction to modern education. My most sincere and heartfelt tributes to Malviyaji on his birth anniversary. About two days ago, I had the opportunity to launch many a developmental work in Banaras, the sacred workplace of Malviyaji. I also laid the foundation stone of Mahamana Madan Mohan Malviya Cancer Centre in BHU at Varanasi. This Cancer Centre is going to be a boon for the people of not only eastern Uttar Pradesh but for the people of Jharkhand and Bihar also.

Today is also the birthday of Bharat Ratna and former Prime Minister Venerable Atal Bihari Vajpayee Ji. This country can never forget Atalji’s contributions. Under his leadership, the country proudly grew in stature in the field of nuclear power also. Whether in the role of a party leader, Member of Parliament, a minister or the Prime Minister, Atalji always established an ideal. I salute Atalji on his birthday and pray to God for his good health. As a party worker I had the privilege of working with Atalji. Many memories emerge before my eyes. This morning when I tweeted, I shared a video, in which you can see for yourself how as a small party worker one had the fortune of having affection showered upon him by Atalji.

Today, on Christmas Day, as a gift the countrymen are going to get the benefit of two schemes. In a way it is the beginning of two new schemes. Throughout the entire country, be it villages or towns, the educated or the illiterate, there is an atmosphere of curiosity as to what is cashless, how cashless business can take place, how can one make purchases without using cash! Everybody wants to understand and learn from each other. To encourage this trend, to strengthen mobile banking and to inculcate the habit of making e-payments, the Government of India is launching from today encouragement schemes for consumers as well as traders. To encourage customers, the scheme is ‘Lucky Grahak Yojana’ and to encourage traders the scheme is ‘Digi Dhan Vyapaar Yojana’.

Today, on 25th December, as a Christmas gift, fifteen thousand people will get rewards through a draw system, whereby each of the fifteen thousand winners will have one thousand rupees into their accounts and this will be not for today only; starting today this scheme will continue for the next 100 days. Everyday fifteen thousand people are going to receive rewards of one thousand rupees each. In the next 100 days, lakhs of families are going to receive crores of rupees as gift, but you will be entitled to this gift only if you make use of mobile banking, e-banking, RuPay Card, UPI, USSD - such means and methods of digital payment. The draw for rewards will be done based on your use of such digital payment methods. In addition, there would be a grand draw once every week for such customers in which the prize money will be in lakhs of rupees and three months later on April 14th, on the occasion of the birth anniversary of Dr. Baba Saheb Ambedkar, there would be a mega bumper draw where rewards would be in crores of rupees.

‘Digi Dhan Vyapar Yojana’ is mainly for traders and businessmen. Traders should adopt this scheme themselves and should encourage their customers too in order to make their business cashless. Such traders will also be rewarded separately and there would be thousands of these rewards. The traders will run their business activities smoothly and will also have an opportunity to win rewards. This scheme has been designed keeping all sections of society in mind, with a special focus on the poor and the lower middle class segments. Therefore only those will get its benefits who make a purchase worth more than 50 rupees but less than three thousand rupees. Those who make purchases of more than three thousand rupees will not be entitled to rewards under this scheme.

Even the poor people can use USSD on simple feature or ordinary mobile phones to buy and sell goods as well as make payments and thus all of them can also become prospective beneficiaries of this reward scheme. In rural areas too, people can buy or sell through AEPS and they can also win rewards. Many will be surprised to know that now there are about 30 Crore, i.e. 300 million RuPay Cards in India, out of which 200 million RuPay Cards belong to poor families which have ‘Jan Dhan’ accounts. These 300 million people can immediately become part of this rewards scheme. I have confidence that the countrymen will evince interest in this system and if you enquire from the young people around you, they would surely be aware of these things and on your asking will tell you about these. Come on, if there is a child studying in 10th or 12th standard in your family, he or she will also be able to teach you well about this. It is as simple as sending WhatsApp messages on the mobile.

My dear countrymen, I feel delighted to learn that the awareness about how to use technology, making e-payments, making online payments is spreading very fast. During the past few days, the cashless transactions, or cashless trading has increased by 200 to 300%. To give cashless trading a big impetus, Government of India has taken a very major decision. The business community, our traders can well comprehend how momentous this decision is. Those businessmen who adopt digital transactions, who develop online payment process instead of cash transactions in their trade activities will get Income Tax rebate.

I congratulate all the states and union territories, who have promoted this campaign in their own way. The Chief Minister of Andhra Pradesh, Mr. Chandrababu Naidu is the head of a committee which is considering various schemes under this. However, I have seen that the governments also have initiated and implemented many schemes. I’ve been told that Assam Government has decided to grant a 10% discount on property tax and business license fee if payments are made through digital transaction. The branches of Grameen, that is, Rural Banks there getting 75% of their customers to make at least two digital transactions between January and March will get 50 thousands rupees rewards from the government. They have announced that under the ‘Uttam Panchayat for Digi-Transaction’, rewards of 5 lakh rupees will be given to villages doing 100% digital transaction till 31st March, 2017. Assam Government has decided to reward 5 thousand rupees to the first 10 farmers as ‘Digital Krishak Shiromani’, who will buy seeds and fertilizers entirely through digital payments. I congratulate Assam Government and also all those state governments who have taken such initiatives.

A number of organisations have also successfully carried out many experiments to promote digital transactions amongst the rural folk and poor farmers. I have been told that GNFC or Gujarat Narmada Valley Fertilizers & Chemicals Limited, which primarily manufactures fertilizers, has installed a thousand PoS machines for sale of fertilizers for the convenience of farmers and in just a few days 35 thousand farmers were sold 5 lakh sacs of fertilizers on digital payment and this was accomplished in only two weeks! And the interesting fact is that compared to last year the fertilizer sales of GNFC have gone up by 27 percent.

Brothers and sisters, the informal sector occupies a major segment in our economy and in our pattern of life and mostly these people are paid wages for their labour and hard work in cash. They are paid their salaries in cash and we know that due to this, they are exploited also. If they are to receive 100 rupees, they get only 80 rupees, if they are to be paid 80 rupees, they are given only 50 rupees. They are deprived of facilities like insurance and those associated with health sector. But now the practice of cashless payment is being adopted; the money is being directly deposited into banks. In a way, the informal sector is getting converted into the formal sector, exploitation is coming to an end, the cut, which had to be paid earlier, has stopped now and it has become possible for the worker, the artisan, such poor persons to get their full amount of money. In addition, they are also becoming entitled to the other benefits due to them.

Our country is blessed with the maximum number of young people. Thus, we are favourably placed for using technology. A country like India should be ahead of everybody else in this field. Our youth have benefitted quite a lot from ‘Start-Ups’. This digital movement is a golden opportunity for our youth. They should impart to this as much strength as they can with their new ideas, technology and processes. But we must also connect with the drive to rid the country of black money and corruption with all our might.

My dear countrymen, I request every month before ‘Mann Ki Baat’ that you please give your suggestions, share your thoughts; and of the thousands of such suggestions received this time on MyGov, on NarendraModiApp, I can definitely say that 80 to 90% suggestions were pertaining to the war against corruption and black money, there was mention of demonetization. After I examined all the suggestions, I can say that these can macroscopically be roughly divided into three categories. Some have written in detail about people facing difficulties and encountering inconveniences. The other group of correspondents have stressed that this is such a good work being carried out for the welfare of the country, such a sacred task but they have also noted that in spite of this there are many scams being committed and new avenues of dishonesty are being explored. The third group is the one which has, while wholeheartedly supporting the action being taken, clearly stressed that this fight must be carried forward; corruption and black money must be completely destroyed and if this requires even more tough steps to be taken, those must be taken. We have many people writing this most emphatically.

I am thankful to the countrymen for helping me by writing these innumerable letters to me. Shriman Gurumani Kewal has written on MyGov - “This step of reigning in black money is praiseworthy. We citizens are facing some difficulties, but we are all fighting against corruption and we are happy that we are making a contribution in this fight. We are battling corruption, black money etc on the lines of Military Forces.” The sentiment behind Gurumani Kewalji’s text is being echoed in every nook and corner of the country. All of us are experiencing it. When the people face problems, undergo hardships, rare will be a fellow human being who will not empathise. I feel as much pain as you do. But when a task is taken up with a noble objective, to realise a lofty intent, with a clear conscience, the countrymen stay firm courageously amidst all these trials and tribulations. These people are the real Agents of Change, pioneers of transformation. I thank people for one more reason. They have not only braved hardships, but have also powerfully given a retort to those limited few who have been trying to mislead them.

So many rumours were spread, even the fight against corruption and black money was sought to be tainted with shades of communalism. Somebody spread a rumour that the spelling on the currency note was faulty, someone said salt prices had spiraled, someone proclaimed that the 2000 rupee note would also be withdrawn, even 500 and 100 rupee denominations notes were rumoured to be on their way out. But I have seen that despite rampant rumour mongering, citizens have stood firm with their faith intact. And not just that, many people came to the fore and through their creativity and intelligence, exposed the rumour mongers, brought out the falsity of the rumours and established the truth. I salute this great ability of the people also from the core of my heart.

My dear countrymen, I am experiencing one thing every moment. When a hundred and twenty five crore countrymen are standing by you, nothing is impossible. The people represent the will of the Almighty and their blessings become His blessings. I thank the people of this country and salute them for participating in this Mahayagya against black money and corruption with utmost zeal. It was my earnest wish that the ongoing campaign against corruption and black money, including the realm of political parties and political funding, be discussed extensively in the Parliament. Had the House functioned properly, there would have been comprehensive deliberation. Some people are spreading rumours that political parties enjoy all kinds of concessions. These people are absolutely in the wrong. The law applies equally to all. Whether it is an individual, an organisation or a political party, everyone has to abide by law and one will have to. People, who cannot endorse corruption and black money openly, resort to searching for faults of the government relentlessly.

Another issue which comes up is this. Why are rules changed time and again? This government is for the sake of the people. The government continuously endeavours to take a feedback from them. What are the areas of difficulty for the people? What are the rules that are creating hindrances? And what are the possible solutions? The government, being a sensitive government, amends rules as required, keeping the convenience of the people as its foremost consideration, so that citizens are not subjected to hardships. On the other hand, as I’d said earlier, on the 8th to be precise, this drive, this war is an extraordinary one. For the past 70 years, what kind of forces are involved in this murky enterprise of perfidy and corruption? How mighty are they? When I have resolved to wage battle against them, they too come up with new tactics everyday to thwart the government’s efforts. To counter these new offensives, we too have to devise appropriate new responses and antidotes. When the opponents keep on trying out new tactics, we have to counteract decisively, since we have resolved to eradicate the corrupt, shady businesses and black money.

On the other hand, many people have mentioned in their letters all kinds of wrongdoing which are going on; how newer wily ways and means are being devised. In this context, I offer my heartiest salutations to my dear countrymen for one very remarkable thing. These days you must be seeing on T.V. and newspapers, everyday many new people are being taken into custody, currency notes are being seized, raids are being carried out. Influential persons are being caught. How has all this been made possible? Should I let out the secret? The secret is that my sources of such information are people themselves. Information being received from common citizens is many times higher than that being obtained through government machinery. And we are by and large being successful in our operations on account of the awareness and alertness that the people have displayed. Can anyone imagine the level of risk, which the aware citizen of my country is taking to expose such elements! The information received has largely proved to be fruitful. For those of you wanting to share such information, you can send it on an e-mail address set up by the government for this purpose. You can also provide it on MyGov. The government is committed to fight all such wrongdoings and maladies. And when we have your active support, this fight becomes much easier.

Thirdly, there is another group of letter writers, also existing in large numbers. They say - Modiji, do not feel exhausted, do not stop and take the most stringent measures that you can. Now that you have chosen this path, the journey should culminate at its intended and logical destination. I specially thank writers of such letters, since their writing exudes a certain confidence, fortified with blessings. I sincerely assure you that this is in no way going to be a full stop. This is just the beginning. We have to win this battle and the question of feeling exhausted or stopping simply does not arise. Armed with the good wishes of a hundred and twenty five crore countrymen, there is no question of a retreat. You are possibly aware of a Law about Benami Property in our country which came into being in 1988, but neither were its rules ever framed, nor was it notified. It just lay dormant gathering dust. We have retrieved it and turned it into an incisive law against ‘Benami Property’. In the coming days, this law will also become operational. For the benefit of the Nation, for the benefit of the people, whatever needs to be done will be accorded our top priority.

My dear countrymen, I had mentioned in last month’s ‘Mann Ki Baat’ that even amidst these hardships our farmers toiled tirelessly and broke last year’s record in sowing. It is a sign of good times for the agricultural sector. The diligent hard work by this country’s workers, and farmers, and youth has scripted a new chapter of success with flying colours. Recently India proudly inscribed her name in various sectors of the global economic scenario. It is solely on account of the tireless exertions of our countrymen that on myriad indicators, India has charted an upward trajectory in global rankings. India’s ranking has gone up in the Doing Business Report of the World Bank. We are trying our best to raise the level of the business practices in India to match the best practices in the world on equal footing. And we are succeeding in that. In the World Investment Report released by UNCTAD, India’s position has risen to third in the Top Prospective Host Economies for 2016-18. In the Global Competitive Report of the World Economic Forum, India has made a big leap upwards by 32 ranks. In the Global Innovation Index 2016, we have moved up 16 rungs and in the Logistics Performance Index 2016 of the World Bank, we have risen by 19 ranks. There are many reports whose evaluation indicate that India is taking rapid strides ahead.

My dear countrymen, this time the session of Parliament became the object of ire of our countrymen. Indignation was expressed everywhere about the activities in the Parliament. The President and Vice President also explicitly expressed their displeasure. But even in such a situation, sometimes good things also take place which create a sense of satisfaction in the mind. Amid the din in Parliament, an excellent task was accomplished, which has not attracted due attention of the country. Brothers and sisters, today with pride and joy I would like to mention that a bill in connection with my government’s mission on Divyangjan, that is, differently or specially abled people was passed in Parliament. For this, I extend my heartfelt gratitude to all the members of Lok Sabha and Rajya Sabha. On behalf of millions of Divyangjan of the country I express my thanks. Our government is committed to the welfare of Divyaangs. Personally too, I have strived to lend momentum to this campaign. My intention was to ensure that the Divyangjan secure their due rights and also the honour and dignity that they are entitled to. Our efforts and our trust were fortified by our Divyaang brothers and sisters when they returned with 4 medals from the Paralympics. With their triumph, not only did they do the Nation proud, they pleasantly surprised many people through their capabilities and prowess. Our Divyaang brothers and sisters are an invaluable heritage, a precious endowment, just as every citizen of the country is. Today I am immensely delighted that the passing of this Law for the welfare of the Divyaangjan will open up additional avenues of employment for them. In government jobs, the extent of reservation for them has been enhanced to 4%. Special provisions have been provided for in this Law for their education, facilities and also for grievances. The extent of sensitivity of the government towards the Divyaangs can be assessed by the fact that during the last two years, the central government set up 4350 camps for Divyaangs, spent 352 crore rupees for distributing implements to 5,80,000 Divyaang brothers and sisters. The government has passed the new law in consonance with the spirit expressed by the United Nations. Earlier there were seven Divyaang categories; now adding fourteen new categories this has been expanded to twenty-one categories. Many such new categories of Divyaangs have been included thereby providing them for the first time justice and opportunities. For example, categories like Thalassemia, Parkinson’s, or for that matter Dwarfism have been included.

My young friends, during the last few weeks, news items coming in from the world of sports have made all of us proud. Being Indians, it is but natural for us to feel elated. In the cricket series against England, India has triumphed 4-0. In this, the performance of some of the younger players deserves a special word of praise. The young Karun Nair scored a triple century and K. L. Rahul played a brilliant 199 run innings. Test captain Virat Kohli batted extremely well and also provided inspiring leadership. Indian Cricket team’s off-spin bowler R. Ashwin has been declared ‘Cricketer of the Year’ as well as ‘Best Test Cricketer’ by the ICC for the year 2016. My heartiest congratulations and many good wishes go to all of them. After a gap of 15 years, there was good news, in fact grand news from the hockey arena too. The Junior Hockey Team lifted the World Cup. This festive occasion came to us after fifteen years as the Junior Hockey team won the World Cup. Heartiest congratulations to these young players for this grand feat. This achievement is a very good omen for the future of our Hockey team. Last month our Women players too won laurels. Indian Women’s Hockey Team won the Asian Champions Trophy and just a few days ago in the under-18 Asia Cup, Indian Women’s Hockey Team secured the Bronze Medal. I congratulate all our Cricket and Hockey team players from the core of my heart.

My dear countrymen, may 2017 be a year full of joy and enthusiasm; may all your resolves be crowned with success; let us scale newer heights of progress; may the poorest of the poor get an opportunity to lead a better and fuller life of happiness and contentment; may 2017 be like this for all of us. For the year 2017, my best and brightest wishes to all my countrymen. Many, many thanks.

My dear countrymen, Namaskar. Last month, all of us were celebrating Diwali. Like every year, this Diwali too, I had gone to the border, to the China border, to celebrate the occasion with our soldiers, our jawans. I celebrated Diwali with ITBP men and army jawans on the lofty heights of the Himalayas. I do it every time, but this Diwali was an entirely different experience. The heartening effect of the novel way in which our 1.25 billion countrymen dedicated this Diwali to soldiers of our army, to our defence forces, was clearly evident on their faces. They appeared charged with emotions, and not just that, the act of our countrymen of sending greeting messages, including the defence forces of the nation in their rejoicing had elicited a wonderful response. And it is not that people merely sent messages. There was an earnest heartfelt connect. Some wrote poems, some drew pictures, a few created cartoons, others made videos; it was as if every home had been transformed into an army post. And when I saw those letters, I used to be amazed at the magnitude of creativity and emotions behind this endeavour. And this gave rise to a thought in MyGov that out of these, selected items could be compiled to make a coffee table book. Work is under way on that. Your collective contribution, the sentiments of soldiers, your emotional universe dedicated to our security forces as expressed in your creativity will form the content of this volume.

A soldier wrote to me – Mr. Prime Minister, we soldiers have all the festivals like Holi and Diwali on the borders. We are devoted to defending the country every moment. Bu we do miss our near and dear ones back home during festivals. But, to tell you the truth, this time we did not feel so. Never did it appear to us even once that we are not at home for the festivities. It felt as if we were celebrating Diwali together with a hundred and twenty five crore Indians.

My dear countrymen, this warmth of emotion, this fervour that has been kindled in the hearts of our defence forces, our soldiers this Diwali, should this be confined to only a few occasions? I appeal to you that we should make it our nature, our characteristic as a society, as a Nation that whether it be a celebration of a festival or any joyous occasion, we should keep the soldiers, the jawans of the military of our nation in our hearts and minds. When the entire nation stands by the armed forces, their might mutiplies a hundred and twenty five crore times.

 A few days ago, all Pradhans from the villages of Jammu & Kashmir had come to see me. They were from the Jammu & Kashmir Panchayat Conference. They had come from different villages of the Kashmir valley, there were around 40-50 Pradhans. I got an opportunity to speak to them at length. They had come to discuss a few points on the development of their villages; they had some demands. But when the deliberations began, issues such as conditions in the valley, the law and order situation, the future of children came up in a natural manner. These village Pradhans spoke about these topics with such affection and openness that everything touched my heart. In the course of the conversation, there was also a mention of schools in Kashmir that had been set afire. And I felt these Pradhans were as saddened as our other countrymen were, at that. They too felt that it was not just schools, it was the future of the children, that had been set ablaze. I had urged them to focus on these children’s future, on their return home. I am feeling happy today that these Pradhans, who had come from the Kashmir valley, kept their word in letter and spirit. They returned to their villages and made people from far and wide aware on this issue. Recently, just a few days ago, when the Board examinations were held, 95% of the sons and daughters of Kashmir, the young students appeared in the examinations. The sheer volume of students, who appeared in the Board Examinations, is a clear indication that our children from Jammu & Kashmir are committed to attain newer heights of progress, to build a bright future through the medium of education. For their resolute zeal I congratulate these students and I also felicitate their parents, their kith and kin, their teachers and all the Gram Pradhans as well from the depths of my heart.

My dear brothers and sisters, this time when I asked people for suggestions for ‘Mann ki Baat’, I can say that almost all the suggestions that were received echoed one theme. Everyone wanted me to speak in more detail about the 500 & 1000 rupee notes. On the 8^th of November at 8 in the evening, in my Address to the Nation, I had talked about launching a mega campaign to bring about reforms in the country. When I had taken this decision and presented it before you, then also I had said openly that it was not an ordinary decision, it was one fraught with difficulties. It was a very important decision but implementation of that decision is equally important. And I had also foreseen that this would result in all of us having to face various new difficulties in our day-to-day lives. And I had stated then also that this decision was so enormous that it would take us at least 50 days to come out of its after effects and only then would we be able to move towards normalcy. These maladies have been afflicting us for the past 70 years and the campaign for getting rid of these can never be an easy task. I can very well understand the problems you are going through! But when I see your support, when I look at your co-operation; although numerous efforts are on to misguide you, despite that, and despite witnessing some disturbing incidents, you have whole heartedly comprehended the path of righteousness and truth, you have favourably accepted this step taken in the best national interest.

500 and 1000 rupee notes and such a vast country, wide proliferation of currencies, billions and trillions of bank notes and amidst that, this decision – the whole world is minutely observing, every economist is analysing it, evaluating it. The whole world is watching – will hundred and twenty-five crore Indians finally attain success after facing numerous hardships? This question may be there in the world community. However, India has nothing but faith and faith only and supreme confidence in her hundred and twenty five crore countrymen that they will certainly fulfill their resolve. And our country will emerge shining like gold does after a test by fire. And the reason for that is you, the citizens of this country. The route to this success also has been paved only because of you.

Across the country, central government, state governments, all units of the local self government institutions, one lakh thirty thousand bank branches, lakhs of bank employees, over one and a half lakh post offices, over a lakh Bank-Mitras are relentlessly at work, day and night, with complete dedication. In the midst of immense and varied stress, all these individuals are working hard, maintaining a calm and composed demeanour, taking it as a Yagya of Service to the Nation, an attempt towards a great transformation.

They begin work early in the morning, not knowing when they will wind up at night. Everyone is busy working. And as a precise consequence of this diligence, there are clear indications that India will succeed handsomely in this endeavour. And I have seen that in the midst of such difficulties, all personnel of banks and post offices are working very hard. And when it comes to the practice of humanity, they appear two steps ahead. Someone told me that in Khandwa, an old gentleman met with an accident. Money was needed urgently. This came to the knowledge of local bank personnel,  and I was happy to learn that they personally carried and handed over cash at his home, for help in treatment. Innumerable such incidents come to light everyday through television, media, newspapers and mutual conversations. I profusely thank all such compatriots who have striven hard to perform this MAHAYAGYA, and lived up to the lofty virtue of PURUSHARTH. The greatest validation of SHAKTI, strength, comes when the same is put to test. I distinctly remember, when the Prime Minister’s Jan Dhan Yojana was launched, bank personnel earnestly and zealously shouldered their responsibilities and showed that they could achieve what had not been accomplished during the last 70 years. Their capabilities were manifested. Today, once again, they have accepted the challenge and I do believe that the steely resolve of one hundred and twenty five crore countrymen, their collective demonstration of PURUSHARTH will go a long way in investing our nation with a new power and strength on its path of progress.

But vices are so widespread and deep-rooted that even today there are people whose vicious habits refuse to die. Even now, some people think that they can re-introduce into the system, money from corruption, black money, unaccounted wealth and Benami money (money in unknown person’s name), using some route or the other. They seek illegal means to save their ill-gotten wealth. The saddest part is that, for this too, they have chosen to misuse the poor, the underprivileged people. By misguiding the poor, enticing them through the vices of avarice and temptation, wrongfully pumping money into their bank accounts, or getting them to undertake some wrong activities, some people are trying to save their black money. I want to tell such people today -  whether you reform or not is up to you, whether you respect and follow the law or do otherwise is again up to you; of course, the law will take its own course to decide on the requisite action; but, for God’s sake, please do not play with the lives of poor people. Do not do anything that may bring the names of the poor on record for wrong reasons and land my dear poor people into trouble during the investigation later on account of your  foul deeds. And the law regarding Benami property that has been enacted and is being implemented is very stringent and it is going to be extremely tough on wrong doers. The government does not wish that our countrymen should face undue hardships.

One Mr. Aashish has called me up and appreciated the fight against corruption and black money through the action on 500 and 1000 Rupee notes: -

“Sir, Namaste. My name is Aashish Paare. I am an ordinary citizen of Village Tiraali of Tehsil Tiraali in District Harda of Madhya Pradesh. Your move to demonetize 1000 and 500 rupee notes is a commendable step. I wish that in Mann Ki Baat, you  quote instances of people, who, despite facing hardships, have welcomed this step for the nation’s progress. This will further enhance people’s zeal. A cashless economy is necessary for nation building. And I am with the whole country on this. I am truly happy that you have done away with 1000 and 500 rupee notes.”

I have received a similar call from Mr. Yellappa Velankar Ji from Karnataka: -

“Modi Ji, Namaste. I am calling from a village in Koppal district of Karnataka. My name is Yellappa Velankar. I want to thank you wholeheartedly because you had said that good days will come, but nobody had ever thought that you would take such a big step. You have taught a lesson to black money mongers and the corrupt through the demonetization of 1000 and 500 rupee notes. For each and every citizen of India there could be no better days than these. For this I thank you from the core of my heart.”

We get to know certain things through media, through the people and through government sources which add to our enthusiasm for work. It gives us such a great happiness and a sense of pride to know that the common man in my country has such a wonderful capability. A restaurant on the National Highway-6 in Akola in Maharashtra has displayed a board saying that if you have only old currency notes in the pocket and want to have food, please, do not worry about money and do not leave hungry from this place. Please, do have your food and pay later whenever you happen to pass through this place. So people go and eat there and make payments on their next visit after 2, 4 or 6 days. This is the strength of my country which encompasses the spirit of service, of sacrifice and also of genuineness and honesty.

During elections, I used to have ‘चाय पर चर्चा’, that is discussions over tea and this got publicised around the whole world. People in many countries of the world even learnt to utter the phrase – ‘Chai Par Charcha’. But, I did not know ‘Chai Par Charcha’ could be linked to a marriage also. I learnt that on 17^th November, a marriage was solemnised with ‘Chai Par Charcha’ in Surat. One daughter at Surat in Gujarat served only tea to all the guests who had come to her wedding. There was no big function, no feast or banquet because there was a shortage of cash due to demonetisation. Guests from the bridegroom’s side also gracefully accepted it as their ceremonial welcome. Bharat Maaroo and Dakshaa Parmar from Surat, through their marriage, have made a valuable contribution in the ongoing fight against corruption and black money and set up a very inspiring example. I convey my blessings to the newlyweds Bharat and Dakshaa and profusely compliment them also for having transformed their wedding occasion into an offering for the great task and thereby converting it into a new opportunity. Whenever confronted by such difficult times, people do succeed in exploring and finding good avenues and solutions.

I once saw in the news on TV, when I had returned late in the night, a report about a small village called Dhekiajulli (धेकियाजुली) in Assam, where tea workers reside. These tea workers get their wages on weekly basis. Now, what they did when they received a 2000 rupee note as wages? Four women from the neighborhood got together and jointly made purchases and made the payment with the 2000 Rupee note; they did not need small currency as they had jointly made their purchases and had decided that they would settle accounts later when they were to meet next week. People are themselves finding ways. And just look at this change. The government received a message that people of tea gardens in Assam are demanding setting up of ATMs in their areas. See, how the village life is also getting transformed. Some people are getting instant benefits from this campaign. The nation will reap these benefits in the days to come but some people have got benefits instantly. On asking how things were going on, I got to know about the impact in small towns. On the basis of reports received from about 45-50 cities, I gathered that demonetisation had encouraged people there to pay their arrears accumulated due to non-payment of dues earlier; many people were in the habit of not making tax payments such as water tax, electricity bills, etc., they just did not pay. Now all of us know very well that the poor people always like to clear their dues 2-3 days in advance. It is the well-off people, who do not pay their taxes and bills as they have higher connections and know that nobody is going to ask or do anything against them. Thus there are big arrears of payments, which remain pending. All municipalities receive hardly 50% of their tax revenues. But, this time after the decision taken on the 8^th instant, people rushed to deposit their old currency notes. 47 urban institutions had received about 3 to 3.5 thousand crore rupees in taxes last year. You will be surprised and also happy to know that during this one week, these institutions received 13 thousand crore rupees. Imagine the difference - from 3 to 3.5 thousand crores to 13 thousand crores. And, that too with the self initiative of those making payments. Now that these municipalities have received 4 times the money, it is quite natural that poor localities and slums will get better drainage facilities, better water supply and better Aanganbari system. Many such examples are coming to light where direct benefits of this demonetisation can clearly be seen.

Brothers and sisters, our villages and our farmers are strong pillars of our economy. Every citizen is making requisite adjustments amidst the difficulties as a result of the new changes. But, I especially wish to compliment the farmers of our country. I was just gathering data of the sowing of this crop season. I am glad that be it wheat, be it pulses, be it oilseeds, the data received till 20^th November indicates that sowing has increased substantially as compared to sowing during the last year. Our farmers have discovered new avenues amidst the present difficulties. The government has also taken many important decisions, wherein priority has been accorded to our farmers and villages. Despite these measures, some difficulties persist but I am confident that our farmer who bravely faces every difficulty, including natural calamities, is standing firm in the face of present odds also.

Small traders and businessmen of our country provide employment opportunities besides adding to the economic activities. In the last budget we had taken an important decision that just like the big malls, small shopkeepers in the villages will also be allowed to operate round the clock and no rule will stop them from doing so because I felt that when the big malls can function 24 hours, why the poor village-shopkeepers should not get the same facility? A number of initiatives were taken to grant them loans under Mudra Yojana. These small traders were provided loans worth lakhs and crores of rupees under Mudra Yojana because there are crores of such small traders and they impart momentum to the business activities worth billions of rupees. But naturally they too had to face difficulties due to this decision. However, I have seen that these small businessmen too have kept providing services to their customers in their own ways through the use of technology such as Mobile App, Mobile Bank and Credit Card and on the basis of mutual trust also. And, I want to tell our small trader brothers and sisters that this is a ripe opportunity for them too to make their entry into the digital world. You too download Apps of Banks on your mobile phones. You too keep a POS machine for transactions in Credit Cards. You too learn to do cashless business. You can see how the big malls are expanding their business with the help of latest technology. A small trader can also expand the business with the help of this user friendly technology. There is no possibility of things going wrong, but there certainly is an opportunity to grow. I invite you all. You can make a very big contribution in creating a cashless society. You can create a full-fledged banking facility on your mobile phone and there are many ways now to run our business without using paper currency. There are technological methods which are safe, secure and instantaneous. I want that you not only extend your cooperation in making this campaign successful but also lead the process of transformation and I have full confidence that you can be the leader for this change. I am sure you can handle the entire business in your village using this technology.

I want to tell my worker brothers and sisters too that you have faced heavy exploitation. Wages shown on paper are much higher than the wages actually paid to you. If sometimes full wages are paid, someone stands outside to forcibly take his cut and the worker is compelled to accept this as his fate. We want that under this new system you should have a bank account; your wages should be deposited directly into your bank so that payment of minimum wages is ensured. You get your due wages in full, without anybody extracting a cut. No one should exploit you. And, once the money is credited into your bank account, you can use your mobile phone as an e-wallet and you do not need any hi-fi smart phone for this, because even with the help of your ordinary mobile phone itself you can make purchases from the neighbourhood shops and make payments as well. That is why, I specially urge our worker brothers and sisters to participate in this scheme because after all I took such a momentous decision for the benefit of the poor people, the farmers, the workers, the deprived and the suffering people of the country and, hence, these benefits must reach them.

I specially want to talk to our young friends today. We keep telling with great fanfare the whole world that India is a country where 65% of the population is below the age of 35 years. I know, dear young men and women of my country, that you have liked my decision. I also know that you support my decision. I even know that you are making a big contribution in positively taking this mission forward. But dear friends, you are my true soldiers, my true partners. We have got a wonderful chance to serve our mother India and to take our country to new economic heights. Dear youngsters, can you please help me? You will be with me but that alone is not enough. The older generation does not have the exposure and experience of the new world which you possess. Possibly your elder brother and even your parents and uncles and aunts also may not know. You know what an ‘App’ is, what ‘online banking’ is and how ‘online ticket booking’ is done. For you these are routine things and you also make use of them. But, the great task that the country wants to accomplish today is the realisation of our dream of a ‘Cashless Society’. It is true that a hundred percent cashless society is not possible. But why should India not make a beginning in creating a ‘less-cash society’? Once we embark on our journey to create a ‘less-cash society’, the goal of ‘cashless society’ will not remain very far. And I require your physical help, your own time, your own resolve and I am sure that you will not disappoint me because we are the ones nurturing the desire to change for better the life of the poor people of India. You know how many opportunities there are today for a cashless society, for digital banking or for mobile banking. Every bank provides online banking facility. Every bank in India has its own ‘mobile App’. Every bank has its wallet. Wallet simply means an e-purse. Various types of cards are available. Under Jan Dhan Yojana, crores of poor families in India have Rupay Cards. Used scarcely earlier, after 8^th November the poor people have started using Rupay Cards and this usage has seen almost 300% surge. Just as there is a prepaid card for mobile phones, prepaid cards are also available in banks to facilitate expenditure. UPI is a very useful platform for carrying on trade activities which enables you to make purchases, send money and even receive money. And, this procedure is as simple as sending messages through WhatsApp. Even an illiterate person today knows how to send and also forward WhatsApp messages. Not only this, with the simplification of technology, we do not require any big smart phones for this purpose.

Cash can be transferred even with a phone with ordinary features. A washerman, vegetable vendor, milk supplier, newspaper vendor, tea stall owner or a chanaa vendor, everyone can easily use this facility. I have provided further impetus to simplifying this system even more. All banks are engaged in this and are doing their best. We have now cancelled the online surcharge and you might have seen in the newspapers during last 2-4 days that all extra charges for such cards have been abolished in order to strengthen the movement towards achieving a ‘cashless society’.

My dear young friends, despite all these things, there is an entire generation which is ignorant in these matters. And I know it very well that all of you are actively contributing in this great task. The kind of creative messages that you send on WhatsApp - slogans, poems, anecdotes, cartoons, new imagination, jokes – I am seeing all these signifying the creative power of our young generation amidst the present challenges. This is the speciality of our ‘Bharat Bhoomi’, our motherland where GITA was created on a battlefield. Today when we are passing through the times of such gigantic changes, your original creativity is manifesting itself within you. But, my dear young friends, I once again tell you that I need your help in this task. Yes, yes, yes – I repeat that I NEED YOUR HELP and I am very sure that millions of young people of our country will accomplish this tremendous task.

You just do one thing, take a resolve today itself that you will yourself become a part of the ‘cashless society’. Every technology needed for online spending will definitely be available on your mobile phone. But not only this, you must devote half an hour, one hour or two hours daily to educate at least 10 families about what this technology is, how this technology is to be used, how to download the Apps of your banks, how to spend money from one’s account, how to make payment to shopkeepers. Also teach the shopkeepers to conduct their business with this technology. You have to voluntarily lend your leadership to this great campaign, this Maha Abhiyan, to create a ‘cashless society’, to eradicate corruption from our country, to abolish the scourge of black money and to help people in overcoming their difficulties and problems. Once you teach the poor people about the usage of Rupay Card, they will shower their blessings upon you. When you teach the common citizen these new techniques, he will probably become free from all his worries. And if all the young people of India join in this great endeavour, I don’t think it will take much time. We can emerge and take our place in the world as a new modern India within a period of one month. And you can do this through your mobile phone by going to 10 houses daily and bringing 10 families daily under the ambit of this campaign. I invite you – come, do not just support this transformation but become one of its leading soldiers and ensure that we achieve the desired transformation. We shall carry forward this struggle to free our country from the evils of corruption and black money. There are many countries in the world where the youth have changed the nation’s life and it has to be accepted that it is the youth which brings about the great changes, which creates revolutions. Kenya made a resolve and set up a mobile based system M-PESA, adopted appropriate technology which was named M-PESA and today in Kenya, in this region of Africa, total business is ready to shift to this system. That country has brought about a big revolution.

My dear young friends, I once again earnestly appeal to you to take forward this campaign. I invite you to work for this mission individually and collectively in every school, in every college, in every university, in NCC and in NSS. We must take this forward. We have got an opportunity to render a great service to our nation; this chance must not be missed.

Dear brothers and sisters, today is the birth anniversary of a great poet of our country – Shriman Harivansh Rai Bachchan Ji and on this occasion today, Shriman Amitabh Bachchan Ji has given a slogan for Swachhta Mission. You must have noticed, that Amitabh Ji, the most popular actor of this century, has been whole-heartedly promoting the campaign for cleanliness. It appears as if the subject of cleanliness has become so dear to him that even on his father’s birth anniversary he remembered the Cleanliness Mission. He has quoted one line from a poem written by Harivansh Rai Bachchan Ji wherein he said: “Mitti Ka Tann, Masti Ka Mann, Kshan Bhar Jeewan, Mera Parichay. (feV~Vh dk ru] eLrh dk eu] {k.kHkj thou] esjk ifjp;)” Harivansh Rai Ji used to give his introduction through this line. His son Shriman Amitabh Ji, who has the cleanliness mission running in his veins, has written to me –“Swachchh Tann, Swachchh Mann, Swachchh Bharat, Mera Parichay.  LoPN ru] LoPN eu] LoPN Hkkjr] esjk ifjp; ” based on Harivansh Rai Ji’s lines. I respectfully bow to Harivansh Rai Ji. I also thank Shriman Amitabh Ji to connect in such a warm manner with ‘Mann Ki Baat’ and for taking forward the Cleanliness Campaign.

My dear countrymen, now your views and your sentiments on ‘Mann Ki Baat’ though your letters, on MyGov, on NaarendraModiApp  keep me constantly connected with you. Presently Mann Ki Baat is broadcast at 11 AM but we are going to start its broadcast in regional languages immediately after my Hindi broadcast. I am grateful to Akashvani for taking up this initiative which will definitely provide an opportunity to connect our countrymen even in those areas, where Hindi language is not prevalent.  Many thanks to all of you.

My dear countrymen, my heartiest and best Deepawali wishes to all of you. Deepawali is celebrated with great fervor and enthusiasm throughout our country. In India almost on all 365 days of the year, one festival or the other is celebrated in some part of the country. Somebody watching from a distance would genuinely feel that festivity is a synonym for the Indian way of life, and this is natural too. Right from the vedic period to the present day, there has been a tradition of festivities in India which, of course, has matched the occasions at different periods of time. We have also witnessed the courage to do away with outdated traditions. And, the transformations in the manner of celebrating these festivals according to changing times and changing social mores have been accepted and adopted very naturally.

However, we can very well discern one characteristic that this entire journey of Indian festivals, its widespread effect, its depth, its reach to each individual are all interlinked with one spirit which exhorts evolution from the ‘self’ to the ‘whole’, the ‘collective existence’. The idea is that there should be a development of individuals and their personalities, the limited scope of thinking must expand and cover not only the whole society but, in fact, the whole universe. And this is achieved through these festivals. Indian festivals at times appear like community feasts but in that also the consciousness has been to there as to what should be or should not be eaten during that particular season. What crop has been harvested by the farmers and how that yield is to be made a part of the festivities, what food habits will be appropriate in a particular season from the health point of view.

Our ancestors had very scientifically encompassed all these aspects in our festivals. Today, the whole world is talking about the environment. Destruction of nature is a matter of great concern. India’s tradition of celebrating festivals has been one to strengthen our love for nature and to develop each individual, right from childhood, as a cultured person. Festivals have evoked a sense of responsibility towards everything, be it trees, plants, rivers, animals, mountains, birds, etc. Nowadays we observe Sunday as a holiday but in our older generations, labourers, fishermen and others from such sections of society used to observe holidays on New Moon, that is Amavasya and Full Moon, that is Poornima. And science has proved that on these days changes take place impacting the sea-water; other factors affect nature and these also influence the human mind. Thus we had developed the tradition to observe our holidays also intertwined with the phenomena of the Universe keeping the scientific aspects in focus.

Now when we celebrate Diwali, as I said, each of our festivals carries a message and teaches us something. The festival of lights Deepawali conveys the message of ‘TAMSO MA JYOTIRGAMAYA’, to move from darkness to light. And, this darkness here does not merely signify the absence of light; it is also the darkness of superstition and blind-faith, darkness of ignorance, darkness of poverty and also darkness of social evils. By lighting lamps on Diwali, we try to overcome the darkness of these social shortcomings and individual blemishes – attaining freedom from this darkness is the real essence of the festival of lights Deepawali, which we celebrate by lighting an earthen lamp, a ‘diya’.

One thing that all of us know very well is that wherever in India we go, whether to the home of the richest of the rich or to the humble dwelling of the poorest of the poor, during the Diwali festival we can see a cleanliness campaign going on in every household. Every nook and corner of the house is cleaned. The less privileged also put in all their efforts to clean their modest earthen utensils because it is Diwali time. Thus, Diwali also encompasses a campaign of cleanliness. But the need of the hour is that not only individual houses but the entire premises, all the neighbourhood, the whole village be cleaned. We have to expand and spread this habit and tradition.

Now, the festival of Deepawali is not confined to the borders of India. In almost all countries of the world, Deepawali is celebrated in one way or the other. Many Governments in the world, their Parliaments and also their ruling classes are joining Deepawali festivities. From countries of the East to those of the West, from developed nations to developing nations and from countries of Africa to Ireland – everywhere we can see the glow and revelry of Deepawali. You may be aware that in America, the US Postal Service has released a special postage stamp on Deepawali this time. The Prime Minister of Canada has shared on Twitter a picture of him lighting a lamp on the occasion of Diwali. British premier Theresa May organised a reception in London involving all communities on Deepawali in which she herself participated. And, there would hardly be a city in UK where Diwali is not celebrated with a great pomp and show. The Prime Minister of Singapore has posted a picture on Instagram and has shared it proudly with the whole world. And, what is that picture about! It shows 16 women MPs of Singapore Parliament standing outside the Parliament all clad in Indian Sarees and this photo has gone viral. All this has been done on the occasion of Deepawali. In Singapore, Diwali celebrations are in full swing in almost all neighbourhoods. The Australian Prime Minister has conveyed his greetings to the Indian community and has called upon all sections of societies to join in the Diwali festivities in various Australian cities. The Prime Minister of New Zealand had recently come to India. He told me that he would have to go back soon as he had to participate in Diwali celebrations there. What I mean to say is that the festival of lights, Deepawali is becoming a festival of inspiration for the world community also to move from darkness to light.

On Deepawali people adorn good clothes, enjoy delicious food items and along with these there is also the bursting of fire-crackers in a big way. The children and the young people very much enjoy this bursting of crackers. But, at times children indulge in reckless bravado and take unnecessary risks. They unwittingly invite a mishap in trying to create a big blast by joining and bursting many crackers together. They are not even mindful of their surroundings, which might have incendiary items leading to fire accidents. News of such mishaps, fire breakouts and even tragic casualties become a cause of big concern on Deepawali. To add to these woes, there is a situation of even the doctors in big numbers being unavailable as they too are away celebrating Deepawali with their families. I specially urge the parents and guardians to be with their children with a watchful eye when they burst firecrackers, so that there is no carelessness or undue audacity and accidents and mishaps are avoided.

In India, the celebration of Diwali lasts for a number of days. It is not restricted to just one day. With a string of festive events such as Govardhan Puja, Bhai Dooj, Laabh Panchmi till Kartik Purnima – this festival of lights goes on for quite a long period of time. Alongside the festivities of Deepawali, we also prepare to celebrate Chhathh Pooja. This Chhathh Pooja is a very important festival in the Eastern parts of our country. It is a big occasion there which lasts for four days. But this also has a unique significance in that it gives a very special message to society. Chhathh Upasana is actually an occasion to pray to the Sun God who gives us so much directly and indirectly that it cannot even be measured by us. And this Chhathh Pooja is for paying obeisance to the almighty Sun. But the adage is that people only pray to the rising sun. However, during the Chhathh Pooja, people worship the setting Sun as well. There is a very profound social message behind this tradition.

When I speak of the Deepawali festival or about the Chhathh Pooja – this is actually an occasion to convey my best wishes to you. But, there is one more thing I have to do. I have to specially thank my countrymen and express my gratitude to them. In the backdrop of the disturbing incidents taking place during the past few months, the soldiers of our defence forces have been sacrificing their all for our peace and happiness. The sacrifice, devotion and zeal of the Jawans of our security forces occupies my mind and heart, my emotional universe all the time. And from that emanated my feeling and resolve that this Diwali must be dedicated to our security forces. I invited my countrymen to join the ‘Sandesh to Soldiers’ campaign. And today, in all humility, I wish to proclaim that there would not be a single soul in India who would not have unbounded love for our Jawans, a sense of deep pride in the members of our security forces. The way these sentiments have been expressed is surely giving strength to each of our countrymen. Your messages to the Jawans of our security forces have proved to be a great morale booster which cannot be easily imagined. Schools, colleges, students, villages, the underprivileged, traders, shopkeepers, political leaders, sportspersons, people from the cine world have all lit a lamp for the country’s Jawans, have joined in this campaign of sending a message of greetings and salutation to our Jawans. The media also made this festival of lights into an opportunity and an occasion to express gratitude towards our armed forces. And why should it not be so? Our Jawans from BSF, CRPF, Indo Tibetan Border Police, Assam Rifles, Navy, Army, Air Force, Coast Guard and many more as I am not able to include all by names are valiantly facing great hardships in the line of duty. While we are celebrating Diwali in the comforts of our homes, some of these Jawans are deployed in the desert areas, others are guarding the towering Himalayan peaks, some are guarding our industrial establishments and some are maintaining security vigil at the airports. What great responsibilities they have on their shoulders! And so if we remember them also while we are in our festive mood, our remembrance gets a new vigour which gets imparted to them also and they feel a new strength. Just one message can enhance their capability and our country has shown it. I earnestly express my gratitude to all our countrymen and women for this gesture. Those who are artistically talented, have expressed themselves through their art. Some persons prepared drawings, made Rangolis, drew cartoons. Those blessed with the blessings of Goddess Saraswati composed poems and couplets. Some came up with inspiring and motivating slogans. It appears that my NarendraModiApp and MyGov have been overwhelmingly filled with emotional messages, in the shape of words, in the form of ‘Pinchhi’, colours, compositions, etc., encompassing innumerable emotions from all; I can imagine how proud our soldiers feel at this moment. Many messages and other expression forms have been received on ‘Sandesh to Soldiers’ hashtag. As a symbol of these, I would like to read a poem which has been sent by Shriman Ashwani Kumar.

Ashwani ji has written: –

I celebrate the festival, feel happy and smile

I celebrate the festival, fee happy and smile

All this is because you are there,

I want to tell you today that you are the guardian of my freedom,

My gift of joy is there just because you are there

I sleep peacefully;

I sleep peacefully, because you are guarding the borders there

The mountains, the skies and the country bow to you

The mountains, the skies and the country bow to you

I too bow in gratitude to you O brave soldier!

I too bow in gratitude to you O brave soldier!

My dear countrymen, sister Shivani, whose parental side of the family as well as her family on the side of her in- laws is full of army soldiers, has sent me a telephone message. Let’s hear what this representative of a military family says:

“Hello Mr. Prime Minister, I am Shivani Mohan calling. The “Sandesh to Soldiers” campaign has been launched on this Deepawali and is proving to be a morale booster for our brothers. I’m from an Army family. My husband is an Army officer. My Father and Father-in-law both served as Army Officers also. So we are full of soldiers on both sides of the family. Our Soldiers and Officers who are guarding our border have been receiving these affectionate messages and all in the Army circle are getting tremendous inspiration and encouragement. I would also like to say that along with Army Officers and soldiers their families and their wives also make sacrifices. Hence the entire army community is receiving a wonderful message and I would also like to wish you a Happy Diwali. Thank you. ”

My fellow citizens, it is true that military personnel guard not only our borders, but they stand as sentinels and fighters on every front of life. Be it a calamitous natural disaster or a law and order crisis or having to deal with enemies or to display courage in motivating misguided youth to return to the mainstream of life, Our Jawans are motivated by a sense of patriotism while rendering service to the nation.

One incident has been brought to my attention and I also want to tell you that how at the core of success small things gather and become a force to reckon with. You must have heard that Himachal Pradesh as a State is now Open Defecation Free, has attained the status of OFD. The first state to achieve this was Sikkim, then Himachal Pradesh accomplished it and Kerala is going to be OFD on November 1st.

But how is this success achieved? Well, I’ll tell you the reason, one of the security personnel of ITBP called Vikas Thakur is from a small village in Sirmour district of Himachal. This village is called ‘Badhana’. Now this ITBP Jawan of ours was in his village on holidays from his duty. In the village at that time there was supposed to be a meeting of the Gram Sabha, so he went to the meeting where a discussion about construction of toilets was in progress. And he found that some of the families were unable to construct toilets due to lack of funds. So, Vikas Thakur of our ITBP, brimming with patriotism felt that no! No! This stigma must be eradicated! See his patriotism for the country; it is not that he serves the nation only by firing bullets on the enemies! Out came his cheque book, and a cheque of Fifty-Seven thousand rupees was handed to the head of the village Panchayat with a request that the 57 households having no toilets be give one thousand rupees each from his side, so that 57 toilets can get constructed and Badhana becomes an Open Defecation Free village! Vikas Thakur demonstrated his heroics by contributing one thousand rupees each from his pocket to the 57 families and thus strengthening the Cleanliness Campaign. And that is how Himachal Pradesh has been empowered to become an Open Defecation Free state.

And similarly in Kerala, I really want to thank young people. It came to my attention, that in the remote forests of Kerala where there is no path to tread upon and only after walking an entire day, some villages can be reached with difficulty; a tribal village panchayat named Idmalakudi is there. It is rarely visited by people. It came to the attention of Engineering students from the nearby urban areas that this village was in dire need of the toilets. NCC cadets, NSS volunteers, Engineering students – all together decided that the toilets will be constructed by them. The building material needed to construct the toilets whether it was bricks or cement, the entire construction material was carried by the young men on their shoulders, spending an entire day walking in those forests. And they themselves worked hard to construct toilets in that village, thus achieving the goal of making a remote village in faraway forests Open Defecation Free! So that is the reason why Kerala is on the verge of being declared free from open defecation. The Municipal Councils and Corporations in Gujarat, numbering over 150 have been declared free from open defecation. 10 districts have also been declared free of open defecation. There is also good news coming from Haryana, Haryana is going to celebrate its Golden jubilee on 1st November and in next few months, Haryana as an entire state will be freed from the stigma of open defecation. As of now, seven districts in Haryana have got rid of open defecation.

Work is progressing at a very rapid pace in all of these states. I have mentioned the work being carried out in some of the places. I convey my heartfelt thanks to all the citizens in these states who have joined in the task of eliminating from our country the darkness resulting from filth.

My fellow citizens, the government plans for the welfare of the people through many of its schemes, and usually when the second scheme follows the first one then the previous scheme is supposed to be discontinued. But generally due attention is not paid to this. The old schemes continue along with the newly implemented schemes and there is also a wait for the next scheme on the anvil. This keeps on happening. Now in our country houses having a gas stove, or those having electricity in the houses do not have a requirement for Kerosene. But who bothers about such things in the government? What happens is that Kerosene is also being provided, so is cooking gas and so is electricity and then middlemen get a chance to usurp their cut from this. I wish to greet the state of Haryana, which has pioneered a method of making Haryana Kerosene free by identifying homes having cooking gas connections or electricity through ‘Aadhar’ numbers. And so far I’ve heard that Haryana has managed to make seven or eight districts absolutely Kerosene free. And with the pace at which this job has been undertaken, I believe that the entire state will soon be completely Kerosene free. Just imagine the change that would be ushered in, theft will stop, the environment would benefit, and we will save our precious foreign exchange and the common folk will get facilities. The only people feeling uncomfortable would be the dishonest persons and the middle-men.

My dear countrymen, Mahatma Gandhi is our guide forever. Even today, his words guide us in setting up the standards and determining the direction that our nation must follow. Gandhiji used to say that when you chalk out a plan, you must first recall the face of the poor and weak and then decide whether the scheme you are going to be implementing will be of any benefit to the poor or not, it should not bring any loss to him! Your decisions should be based on such a benchmark. It is the need of the times that we’ve to address the aspirations that have been arisen in the poor of our nation. We have to help them in getting freed from their troubles in a stepwise manner. Whatever the old dogmatic thinking might have been, but the society now must be freed from discrimination between our sons and daughters. Now our schools are having toilets for girls as well as for boys. For our daughters this is the opportunity to experience an India free from discrimination.

The government undertakes massive immunization programs for our children and yet millions of children are still left out from being immunized and fall prey to diseases. ‘Mission Indradhanush’ is one such operation that involves a vaccination program covering those kids who got left out during previous immunization campaigns and empowers them with immunity against serious diseases. In the twenty-first century, having darkness still prevailing in our villages is something that is not acceptable now. And the rural electrification drive to free the villages of darkness, this major campaign of electrification is proceeding successfully; in fact it is proceeding as per the time-schedule! What will happen to the health of a poor mother how has to inhale smoke equal to that from 400 cigarettes while cooking food on a Chulha which burns wood as fuel. And all this even after so many years of attaining freedom! We are trying to provide a smoke free life to 5 crore such families and we are successfully advancing in that direction.

The small trader, the small businessman, the vegetable vendor, the milk vendor, the one running a hair cutting salon has always been entrapped in the grip of the money lender, repaying interest all his life. The stand up scheme and Jan Dhan account scheme are aimed at freeing these people from the clutches of notorious moneylenders. Crediting money directly into bank accounts via Aadhar aims at directly sending money to the beneficiaries. For the common man this is an opportunity to come out of the grip of middlemen. A campaign has to be started where the target will not only be limited to bring in reforms and transformation but also to obtain freedom from the problem. And this is happening!

My dear countrymen, tomorrow, the 31st October is the birth anniversary of Sardar Vallabhbhai Patel, the great son of India who vowed to unite India and made this the sole object of his life. On the one hand, 31st October is the birth anniversary of Sardar Saheb, the living legend of national unity and on the other; this is also the death anniversary of Smt. Gandhi. We should and do pay homage to the memories of our great personalities. But a phone call from a gentleman from Punjab and his pain touched me: –

“Pradhan Mantriji namaskar, Sir, I am Jasdeep speaking from Punjab. Sir, as you know, 31st October is Sardar Patel ji’s birthday. Sardar Patel is the great personality who devoted his whole life to unite the country and, I think, he succeeded fully in this mission of his, he brought everybody together. But we may call it the country’s misfortune that on this day itself Indira Gandhi ji was assassinated. And, as we all know, what terrible events took place after her assassination. Sir, I want to know how we can check such unfortunate events and incidents from taking place”.

My dear countrymen, this is not the pain of an individual person. One Sardar, as history goes, Sardar Vallabhbhai Patel was the second great man after Chanakya who carried on the stupendous job of uniting our country. Bringing independent India under one banner and accomplishing such a herculean task – what a great man he was! We bow a hundred times to that great soul. But the pain remains that Sardar Patel, who lived for India’s unity, strove tirelessly for it, had to even endure some unpleasantness on account of it, but never ever abandoned the path of unity; but on the birth anniversary of this great SARDAR, thousands of Sardars, the family members of thousands of Sardars were killed in the aftermath of the assassination of Smt. Gandhi. These atrocities against Sardars on the birth anniversary of that great personality who lived for unity, that SARDAR, is a page of history, which causes pain to all of us.

But amidst all these turmoils, we have to march forward chanting the Mantra of Unity. Unity in diversity is the strength of our country. Different languages, different castes, different attires, different food habits and despite all these, unity in diversity remains our binding strength. That is India’s great characteristic quality. Each generation has this responsibility, the governments have this responsibility to explore possibilities of integration in each corner of the country and highlight the elements of our integration. We should keep away from the idea of separatism or the attitude of separatism and also guard the country from any such ideology. Sardar Saheb gave us one India, now this is our collective responsibility to develop a Great India, a Shreshtha Bharat. The Mantra of national unity is the very foundation of a strong and great India.

Sardar Saheb’s journey started with a struggle for farmers. He was the son of a farmer. Sardar Saheb had a big role in taking the Freedom movement to the farmers. Making the freedom movement a source of strength in the villages was Sardar Saheb’s big achievement, a result of his organizational capacity and capability. But, Sardar Saheb was not just a man of struggle but also a man who created great things. He believed in the cooperative movement. Today, we often hear the name AMUL. People of India and even those in other countries are familiar with every product of AMUL. But, only a few people would know that it was only through his farsightedness that Sardar Saheb envisioned the creation of a Cooperative Milk Producers Union in Khera district, which was at that time called Kaira district. He had given this idea in 1942 which now is before us in the shape of AMUL. It is a living example as to how Sardar Saheb had foreseen the way to prosperity of the farmers. I pay my respectful homage to Sardar Saheb. And on 31st October, on National Unity Day, we must remember Sardar Saheb wherever we may be and take a resolve to preserve national unity.

My dear countrymen, during Diwali festivities, Kartik Purnima is also a festival of lights called PRAKASH UTSAV. Guru Nanak Dev, his teachings and blessings are very relevant even now and are a source of inspiration for humanity as a whole. Service, truth and everybody’s well-being was the message of Guru Nanak Dev. Peace, unity and harmony were his principal teachings. Every teaching of Guru Nanak Dev preached that a campaign should be carried on to abolish superstitions, social disparities and social evils from the society. It was then an era when evils such as untouchability, casteism and the chasm between the rich and the poor were at their peak. Guru Nanak Dev picked Bhai Laalo, as his co-worker at that crucial juncture. Let us also follow the light of knowledge bestowed upon us by Guru Nanak Dev which inspires us to end social disparities, exhorts us to do our bit to fight against the evil of disparity.

In our march to achieve ‘Sab Ka Saath, Sab Ka Vikas’, Co-operation from ALL, Development of ALL, we cannot have a better guiding force than Guru Nanak Dev. I pay my deeply felt respectful homage to Guru Nanak Dev on the occasion of the forthcoming Prakashotsav.

My dear countrymen, once again let us dedicate this Diwali to our Jawans. My best wishes and greetings on Diwali to all of you. I wish that all your dreams and resolves get fulfilled in every possible way! May your lives be blessed with success and happiness. Many, many thanks.

My dear countrymen, Namaskar! We recently lost 18 brave sons of our country in a terrorist attack in Uri Sector in Jammu and Kashmir. I salute these valiant soldiers and pay my tributes to them. This cowardly act has shocked the entire Nation. There are strong emotions of widespread grief as well as anger across the country. And, this is not only a loss for the families who have lost a son, a brother or a husband. In fact, it is a national loss. And, therefore, I will just reiterate to you, my countrymen, what I had said that very day, that the guilty will certainly be punished.

My dear countrymen, we have full faith in our armed forces. They will foil with their valour every such conspiracy, and they are the ones to reach the pinnacle of bravery so that we, their 1.25 billion fellow countrymen, can live peacefully and be happy. We are proud of our army. We politicians have many opportunities to speak our mind and we do speak. But, the forces do not speak, they take action.

I also wish today to specially talk to those living in Kashmir. Kashmiris are now beginning to recognize well the true face of the anti-national forces. And as they understand the truth better, they are now separating themselves from such elements and have started moving on the path of peace. Every parent wants the schools and colleges to be functioning properly at the earliest. Farmers also feel that their ripened crops and fruits should reach markets across the country. Economic activities too should be back on track. And during the last few days there has been a movement towards restoration of trading activities. We all know that peace, unity and harmony are the only way to solve our problems and also the way to our progress and development. We have to scale greater heights of development for the sake of our future generations. I am very sure that by sitting together we shall definitely find solutions to our problems, find ways to move ahead and also pave a better path for future generations in Kashmir. Providing security to people in Kashmir is the responsibility of the administration. The government has to take some steps to maintain law and order. I shall also tell the security forces that all our capabilities, power, laws, rules and regulations are basically meant to maintain law and order in order to provide a life of peace and happiness for the common people of Kashmir. We shall strictly abide by this. At times, people thinking differently from us also provide new ideas. These days I get to learn quite a lot through social media. I get an opportunity to know and understand views of different people from all corners of the country and this actually adds to the strength of our democracy. Recently, Harshvardhan, a young student of Eleventh Class has put before me a different type of thought. He has written – “I was very much distressed after the Uri attack and strongly felt like doing something. But, I did not know how to go about it as what could a young student like me possibly do. So, I was trying to find some way to be of some service to the nation. And I have resolved that I would devote three more hours daily towards my studies. I shall become a capable citizen so that I can serve the country well.

Brother Harshvardhan, I am happy to know that despite this atmosphere charged with anger, you are able to think in a healthy manner at such a young age. But, dear Harshvardhan, I shall also like to add that the anger in the hearts of our countrymen is of a very high value. It symbolises our national consciousness. This anger has the resolve to do something. Yes! You have presented that with a constructive approach. But, you must be aware that during the 1965-war, Lal bahadur Shastri Ji was leading us and then also similar feelings of rage, anger and patriotic fervour were sweeping the nation. Everyone wanted that something must happen, must be done. Then, Lal Bahadur Shashtri Ji had very aptly tried to touch the emotional universe of the country. He gave the mantra-“Jai Jawan, Jai Kisan” which inspired the common people of the country to work for the nation. Lal Bahadur Shashtri Ji showed that even amidst the deafening sounds of gunfire and bombardment, there existed an alternative way for every citizen for expressing patriotism. During the freedom movement, Mahatma Gandhi also used to mount highly successful experiments to divert the strong energy of that movement towards constructive social work, whenever a lull was needed amidst the extreme intensity in that movement. Now, if all of us, that is, our armed forces, people in the government, fulfill our respective responsibilities sincerely, and all of us countrymen, each citizen make some constructive contribution imbued with the feeling of patriotism, our country will most definitely scale greater heights.

My dear countrymen, Shri T.S. Kartik has written on NarendraModiApp that our athletes who participated in the Paralympics have created a new history and their performance is a triumph of the human spirit. Shri Varun Vishwanathan has also written on NarendraModiApp that our athletes did a commendable job and that I should talk about this in ‘Mann Ki Baat’. Not only the two of you but each one of our countrymen has felt an emotional attachment with our athletes who participated at the Paralympics. Perhaps going beyond sporting achievements, these Paralympics and the performance by our athletes have transformed our attitude towards humanity, towards specially-abled, DIVYANG people. And, I shall never be able to forget what our victorious sister Deepa Malik had to say. When the medal was awarded to her, she said – “Through this medal I have actually defeated the disability itself.” There is great strength in this remark. This time 19 athletes, including three women, took part in Paralympics from our country. Compared to normal sporting activities, when the DIVYANG play, in addition to physical ability and sporting skills, what are needed even more are will power and resolve.

You will be pleasantly surprised to learn that our sportspersons put up their best ever performance this time and won 4 medals including two gold, one silver and one bronze. Brother Devendra Jhajharia won the gold medal in Javelin throw and repeated his gold winning performance after 12 years. One gets older over a period of 12 years and after having won the gold medal once, the passion for the same is also somewhat reduced. Yet, Devendra displayed that physical condition and increasing age could not dent his strong determination and he successfully claimed his second gold medal after a gap of 12 years. And, he was not born a DIVYANG. He lost one of his hands due to suffering electric current shock. Just think about the perseverance and the huge effort put in by him in repeating the feat of winning a second gold medal at 35 years of age 12 years after winning the first one at 23. Mariyappan Thangavelu won a gold medal in High Jump. Thangavelu had lost his right leg when he was just 5. Even poverty could not come in the way of his resolve. He is not from a big city, he does not come from a middle class or rich family. Yet despite facing all sorts of difficulties and physical challenges, at the age of 21, through his unwavering determination he won the medal for the country. As far as Athlete Deepa Malik is concerned, she has won laurels many a times by emerging victorious repeatedly.

Varun C. Bhati won a bronze medal in High Jump. Medals in Paralympics have a significance of their own, but going beyond that these medals have made a very big contribution in transforming the attitude towards our DIVYANG brothers and sisters in our country, our society and our neighborhoods. These have not only inspired our empathy but also changed the way of looking at the DIVYANG people. Only very few people might be knowing as to what stupendous feats were performed by these DIVYANG people in the Paralympics this time. Olympic Games were held at the same venue only a few days ago. Can anyone ever imagine the DIVYANG athletes breaking a record set during the general Olympic Games? It happened this time. In the 1500 meter race, Abdellatif Baka of Algeria set a new record by completing the 1500 meters race taking 1.7 seconds less than the time taken by the gold medalist in the same event at the general Olympics. Not only this, what really surprised me was the fact that the athlete, who finished fourth in this event amongst DIVYANG persons and thus missed winning any medal, actually took less time than the gold medalist of general category in completing the race. I once again congratulate all our Paralympic athletes and India is progressing in the direction of preparing an effective plan for developing our athletes and also the facilities for the Paralympics.

My dear countrymen, last week I had many wonderful experiences in Navsari, Gujarat. It was a very emotional moment for me. Government of India had organized a Mega Camp for DIVYANG persons and a number of world records were established that day. A visually challenged little girl child Gauri Shardul, hailing from far flung forest area in the Dang District, can recite the complete Ramayana epic as she has learnt it by heart. She rendered certain portions before me and when I presented her performance before other persons there, everyone was amazed. I got an opportunity to publicly release a book that day wherein success stories from the lives of some DIVYANG persons had been compiled. These were very inspiring incidents. Government of India created a world record in Navsari which I believe to be very important. The task of fitting hearing aids to 600 hearing impaired DIVYANG people in just eight hours was completed successfully. This deed found a mention in Guinness Book of World Records. Three world records in a single day by DIVYANG people is a matter of great pride for our countrymen.

My dear countrymen, we had launched ‘Swachha Bharat Mission’ two years ago on 2nd October, the birth anniversary of our revered Bapu. That day too I had said that cleanliness should become our nature, a duty for every citizen and there should be an atmosphere harbouring a sense of revulsion against filth. Now it is going to be nearly two years on 2nd October and I can confidently say that one hundred and twenty five crore people of the country have now become more aware about cleanliness. I had said ‘one step towards cleanliness’ and today we can say that each one of us has definitely tried to take one step further. This means that the country has taken 125 crore steps in the direction of achieving cleanliness. This affirms that the direction we have taken is correct and also fruits of the action are very sweet. It has also been seen as to how much can be achieved through making small efforts. Everyone, be it a common citizen, an administrator, in Government offices or roads, bus stops or railways, schools or colleges, religious places, hospitals, from children to old persons, rural poor, farming women- everyone is contributing something in achieving cleanliness. Friends in the media have also played a constructive role. I also know that we still have to go much farther. Yet, the beginning has been good so far. Whole-hearted efforts have been made and a conviction has now set in that we shall indeed succeed. This conviction is important. If we talk of rural India, so far 2 crore 48 lakh or say about two and a half crore toilets have been constructed and we intend to build another one and a half crore toilets in the coming one year. From the point of view of sanitation and keeping in mind the dignity of our citizens, especially the dignity of our mothers and sisters, it is necessary to put an end to the habit of defecating in the open. And, with this in view ‘Open Defecation Free’ or ODF Campaign has been launched. A healthy competition towards achieving liberation from the habit of defecating in open has started at the levels of states, districts and the villages. Andhra Pradesh, Gujarat and Kerala will achieve very soon cent percent ODF targets. I visited Gujarat recently and the officers there informed me that Porbandar, the birth place of Mahatma Gandhi, will achieve the target of total ODF on 2nd October, 2016. My congratulations to those who have made it possible, and best wishes to those who are trying to reach the target. I appeal to all of my countrymen that to maintain the dignity of our mothers and sisters and for the sake of health of our children, our country needs to get rid of this scourge. Let us forge ahead with a strong resolution. I specially want to suggest a scheme to my young friends who are currently technology savvy. Every citizen has a right to know about the status of the cleanliness mission in his city and the Government of India has provided a dedicated telephone number – 1969 for this purpose. We know that Mahatma Gandhi was born in 1869. In 1969, we celebrated his birth centenary and in 2019 we are going to celebrate the 150th birth anniversary of Mahatma Gandhi. By dialing this number 1-9-6-9 you will be able to know the progress of construction of toilets in your city and will also be able to submit an application for construction of a toilet. You must avail this facility. Not only this, a cleanliness, that is Swachchhata App has been launched for people to lodge complaints concerning cleanliness and also to know about the progress in resolving these complaints. Please make full use of this facility; especially the younger generation must utilize it optimally. Government of India has also appealed to the corporate world to come forward in this endeavour. They can sponsor young professionals willing to work for Swachchhata Mission. They can also be sent to various districts as Swachchha Bharat Fellows.

It will not be sufficient to keep this Cleanliness Campaign confined to beliefs and habits. Imbibing cleanliness as a nature is not enough. In this age, just as cleanliness is related to health, connecting cleanliness to a revenue model is also equally necessary. Waste to wealth should also be one of its components. It is, therefore, imperative that we need to move towards ‘Waste to Compost’ along with the Cleanliness Mission. Solid waste should be processed and be converted into Compost and the government has initiated a policy intervention in this regard. Fertilizer companies have been asked to buy the Compost made out of waste. They should supply this to the farmers who are willing to adopt organic farming. This should also be supplied to those farmers who care about the health of their soil and are willing to improve its quality and also to those farmers whose soil quality has deteriorated because of over use of chemical fertilizers. And for this, Shrimaan Amitabh Bachchan Ji is making a significant contribution as a brand ambassador. I invite youngsters to set up new ‘start ups’ also in this ‘Waste to Wealth’ movement to develop the means and processes, to develop the suitable technology and accomplish mass production at an affordable cost. This is a task worth doing. There is also a big scope of employment generation and an opportunity for tremendous economic activity and wealth creation from waste is achievable. This year a special programme ‘INDOSAN’ – India Sanitation Conference is being organized from 25th September to 2nd October. Ministers, Chief Ministers as also Mayors and Commissioners of metropolitan cities will participate in brainstorming sessions on the sole issue of cleanliness. What can be achieved with technology? What can be the financial model? How to mobilize public participation? How can employment opportunities be increased in this sphere? All these topics will be discussed. And I see clearly that the news about cleanliness keeps pouring in. I recently read in a newspaper that students of Gujarat Technological University launched a Jagran Abhiyan (Awereness Campaign) to build toilets in 107 villages. They themselves put in physical labour and contributed significantly in constructing around 9000 toilets. It might have come to your notice some time ago that under the leadership of Wing Commander Param Veer Singh, a team covered a distance of 2800 kilometres by swimming in Ganga from Dev Prayag to Ganga Sagar to spread the message of cleanliness. Government of India has also chalked out an annual calendar for its departments. Each department is to focus exclusively on cleanliness for a period of 15 days. In the coming October month, from 1st October to 15th October, Drinking Water and Sanitation Department, Panchayati Raj Department and Rural Development Department – these three are going to work under a designated roadmap in their respective areas. Then during last two weeks of October from 16th October to 31st October, three more departments, namely – Agriculture and Farmer Welfare, Food Processing Industries and Consumer Affairs are going to take up cleanliness campaigns in the concerned areas. I request the citizens also to get involved, wherever they feel that they too can pitch in these programmes. You might have seen that a cleanliness survey campaign is also carried out these days. Earlier, the cleanliness status was presented before the countrymen after conducting a survey of 73 cities. Now, this survey will be conducted in about 500 cities with a population of more than 1 lakh. Each city will imbibe a sense of confidence that, well, we have lagged behind but we will surely perform better next time. In this manner an atmosphere of competition for cleanliness has been created. I expect that all of us citizens should contribute as much as we can in the cleanliness mission. 2nd October is the birth anniversary of Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri Ji. Swachchh Bharat Mission is completing two years on this day. I keep on urging everyone to buy some khadi items between Gandhi Jayanti to Diwali. This year also I request that each family should buy one or the other khadi item so that the poor may also be able to light an earthen lamp and celebrate Diwali. This year 2nd October is a Sunday so can we involve ourselves in the cleanliness mission in some way? You involve yourself physically for 2 hours, 4 hours with cleaning work and I request you to share your cleanliness drive photo on NarendraModiApp. If it is a video, then share the video. You will see that with our joint efforts, this movement will get a fresh boost, a new dynamism. Let us all remember Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri and take a pledge to do something for the country.

My dear countrymen, one gets a special pleasure in giving, one may not realize it, but the pleasure of giving is divine. I witnessed it some time back when I asked the countrymen to give up their cooking gas subsidy and they responded whole-heartedly. This in itself was a very inspirational event in India’s national life. Now, many youngsters, small groups, people from the corporate world, schools and some NGOs are jointly going to organize ‘Joy of Giving Week’ from 2nd October to 8th October. Under this campaign, food items and clothes will be collected and supplied to the needy persons. When I was in Gujarat, all our workers used to walk the streets seeking donations of old toys from families and then presented these toys to Anganwadis in poor neighbourhoods. These toys provided great pleasure to the poor children, which was a great sight to behold. I feel that we should encourage and help these young people who are organising ‘Joy of Giving Week’ in many cities. This is a kind of a ‘Donation Festival’, a Daan Utsav. I convey my best wishes to all those young persons who are undertaking this mission.

My dear countrymen, today is 25th September, the birth anniversary of Pandit Deen Dayal Upadhyay Ji and his birth centenary year commences from today. Pandit Deen Dayal Upadhyay undertook the tremendous task of defining and elaborating upon the political ideology being followed by lakhs and lakhs of workers like me. He was a supporter of a political ideology connected with the roots of India, he presented his own soul stirring political philosophy, the EKAATM-MAANAV DARSHAN alongside the ideology to uphold India’s great cultural heritage. The centenary year of Pandit Deen Dayal Upadhyay is commencing from today. ‘Sarvajan Hitay – Sarvajan Sukhay’, the principle of ANTYODAY – these are his gifts to us. Mahatma Gandhi also talked about the last man standing in the queue. How can the poorest of the poor avail of benefits of development? ‘Work for every hand, water to every field’ – through only these two words he presented his entire economic agenda. The country should celebrate his centenary year as GARIB KALYAN VARSH, ‘Year for Welfare of the Poor’. We can alleviate poverty when everyone including society and governments focuses attention on measures to provide benefits of development to the poor. The place where I live was known as Race Course Road since British rule but now in the centenary year of Pandit Deen Dayal Updhyay this has been named ‘Lok Kalyan Marg’. This is a symbolic representation of the ‘Year for the Welfare of the Poor’, the centenary year of Pt. Deen Dayal Upadhyay. I respectfully pay my homage to revered Pandit Deen Dayal Upadhyay, who has been a source of inspiration to all of us, and an embodiment of our intellectual heritage.

My dear countrymen, I had started ‘Mann Ki Baat’ on Vijayadashmi two years ago. My sincere effort was that ‘Mann Ki Baat’ should not become a programme of praising and highlighting only government’s achievements; Mann Ki Baat should not become a programme of political oneupmanship, allegations and counter allegations. and sometimes passionate advocacy. Despite numerous pressures during these past two years – sometimes being tempted due the surrounding atmosphere, at times with provocations to say something with indignation – overcoming all such impulses over these two years with your blessings, I have moved through these obstacles and earnestly tried to connect with the common man through Mann Ki Baat. How the common man of this country keeps on inspring me all the time? What are the hopes and aspirations of the common man in the country? And this common man, who occupies my mind all the time, always gets projected in Mann Ki Baat. For our countrymen, Mann Ki Baat may be a source of information. For me, Mann Ki Baat has been the means to feel the strength of my 1.25 billion countrymen, to recall their great capabilities and power and to draw inspiration from the same for my own endeavours and initiatives. On completion of two years of Mann Ki Baat this week, I wish to express my sincere gratitude from the core of my heart to all you listeners who appreciated it, who contributed to improving it and thus blessed me. I am grateful to All India Radio also which not only broadcast my views but also put in their best efforts to transmit it in all languages. I am also thankful to those countrymen who knocked on the doors of the government by writing letters and by sending in suggestions and highlighting shortcomings of the government and All India Radio mounted special programmes on these letters by inviting concerned government functionaries and thus provided a platform to address the problems. Thus, Mann Ki Baat became a new opportunity of social transformation rather than just remaining a mere talk show of 15-20 minutes. What can be more satisfying than this for any one? And therefore, I thank everyone and express my gratitude to all who contributed in making it a successful programme.

My dear countrymen, from next week festive season will be ushered in with Navratri and Durga Puja, Vijayadashmi, preparations for Deepavali and all such activities. This is an occasion for praying to SHAKTI, Unity in society is the power or SHAKTI of the country. Be it Navratri or Durga Puja – how can this SHAKTI-UPASANA become the festival of celebrating social unity? How to make it a festival of social bonding? And that would be the true prayer to Shakti, only then can we celebrate together the festival of victory. Let us bow before Shakti, nurture it, march forward with the mantra of unity. Come, let us celebrate Navratri and Durga Puja festivals with peace, unity and harmony to enable our nation to scale newer heights. Let us celebrate victory on Vijayadashmi.

Thank you very much.

My dear countrymen, Namaskar,

Tomorrow, 29th August is the birth anniversary of hockey wizard Dhyan Chand. This occasion is celebrated as ‘National Sports Day’ throughout the country. I offer my tributes to Dhyan Chand ji and wish to remind you all about his invaluable contribution. He played a pivotal role in helping India win Hockey Gold Medals in Olympic Games of 1928, 1932 and 1936. All of us cricket lovers know Bradman’s name very well. He had complimented Dhyan Chand ji by saying that ‘he scores goals like runs’. Dhyan Chand ji was a living example of sportsman spirit and nationalism. During a match in Kolkata one player from the opposite team hit him on the head with the hockey stick. At that point, only 10 minutes were left in the game. And, Dhyan Chand ji scored three goals in just those ten minutes and said – “I avenged the hit by scoring goals”.

Dear countrymen, as the time of Mann Ki Baat draws near, a very large number of suggestions are received on MyGov or NarendraModiApp. These are on diverse topics. But, I saw that this time in most of these suggestions, people had asked me to say something about the Rio Olympics. I find it a very positive sign that our common people have such attachment and awareness about Rio Olympics and they are insisting that the Prime Minister of the country says something on this matter. It shows that besides Cricket, our people have so much involvement in and awareness and knowledge about other sports and games also. For me, even reading these messages proved to be a source of inspiration. One Shri Ajit Singh ji has written on NarendraModiApp – “Please, this time in ‘Mann Ki Baat’ do talk about the education of our daughters, our ‘Betis’ and their participation in sports because they have brought laurels for the country by winning medals at the Rio Olympics.” One Shri Sachin has written to urge that in ‘Mann Ki Baat’ this time a mention may please be made about Sindhu, Saakshi and Deepa Karmakar. Whatever medals we got have been earned by our daughters. These Betis have once again proved that they are second to none in any respect. One of these daughters is from North India while there is one who belongs to South India and then there is one from the Eastern part. All in all, they represent all corners of our country. It seems that our daughters in the whole of India have decided to take up the responsibility of bringing glory to the nation.

Shikhar Thakur has written on MyGov that we could have performed better at the Olympics. He has written – “Respected Modi Sir, first of all, congratulations on our winning two medals at Rio. However, I want to draw your attention to the question – was our performance really good? And, the answer is ‘No’. We have to go a long way in the field of sports. Our parents, even today, insist on focusing on studies and academics. Sports are considered a waste of time in our society. We need to change this mindset. Society needs motivation for this. And, no one can do this better than you.”

Similarly, one Shri Satya Prakash Mehra ji has written on NarednraModiApp – “In Mann Ki Baat, there is a need to focus on extra-curricular activities, especially on encouraging children and youth to play.” Thousands of people have expressed similar sentiments. There is no denying the fact that we could not perform up to the expectations. Some of our players could not even touch during these Games their own performance level which they had achieved during the domestic events in India. In the medals chart, our tally was only two medals. However, it is also a fact that if we look closely, we shall find that despite missing medals, Indian players gave a very good account of themselves for the first time in some of the events.

See, our Abhinav Bindra very narrowly missed the medal and got fourth place in Shooting. Dipa Karmakar produced a superb performance in Gymnastics, although she remained at the fourth place and missed a Bronze by a very narrow margin. But, how can we forget that she is India’s first daughter to qualify in Gymnastics for the Olympics and also to reach the final round. The pair of Sania Mirza and Rohan Bopanna met almost a similar fate in Tennis. Our athletes this time gave a creditable performance. After 32 years of P.T. Usha’s feat, Lalita babar qualified for the finals in track and field. Our Women’s Hockey Team qualified for the Olympic Games after a space of 36 long years. Men’s Hockey Team reached knock out stage after 36 years. Our team is quite strong. And the interesting part is that Gold Medalist Argentina lost just one match in the entire tournament and the team which defeated them was INDIA. Thus, the future surely seems bright for us.

Vikas Krishna Yadav reached the quarter finals in Boxing but could not win Bronze. Many players like Aditi Ashok, Dattu Bhokanal, Atanu Das gave a very good performance. But my dear countrymen, we do have to go a long way. And if we stick to the same routine, we may perhaps keep facing the same disappointment. I have announced setting up of a committee. The Government of India will make an in depth in-house analysis and will study the practices being followed around the world. We shall prepare a roadmap on how we can do better. We have to prepare a far reaching plan keeping in view the Olympics in 2020, 2024, 2028. I urge the State Governments also to set up similar committees to find out as to what we can do in sports. What can each state do? The states can take up one or two sports of their choice and display their strength.

I urge our sports associations also to do objective and impartial brainstorming on this. And, I also request all citizens of the country who have interest in this matter to mail their suggestions on NarendraModiApp. They may write to the government; associations may discuss these issues and submit their memoranda to the government. State governments too should deliberate on this matter and provide their suggestions. But, we must prepare ourselves fully and thoroughly. And, I am confident that we, the nation of 125 crore people comprising 65 percent youth population can reach an exalted status in the world of sports too. We have to move ahead with this resolve.

My dear countrymen, 5th September is ‘Teachers Day’. For many years, I have been spending a lot of time with students on Teachers Day and that too as a student myself. I used to learn quite a lot from those young children. For me, 5th September was Teachers Day as well as an Education Day. But, this time I have to leave for G-20 Summit and so felt in my heart that I should express my feelings in this regard in ‘Mann Ki Baat’ today.

In our life, a teacher holds the same place which a mother does. We have also seen such teachers who care more for their pupils than for themselves. They devote their lives for their disciples, their students. These days, after Rio Olympics, Pulela Gopi Chand ji is being talked about everywhere. He is a player first but he has set up a glorious example of what a good coach, that is, a teacher should be. I see Gopi Chand ji today as an excellent teacher besides being a very accomplished player. And, on Teachers Day, I salute Pulela Gopi Chand ji for his hard work, his dedication towards sports and his manner of finding happiness in the success of his disciples. We always feel the contribution of our teachers in our lives. 5th September happens to be the birthday of India’s former President Dr. Sarvapalli Radhakrishnan ji and the country celebrates this as Teachers Day. Whatever post he held in his life, he always tried to live like a teacher, an educator. Not only this, he always said that “a good teacher can only be one who keeps the student within always alive”. Dr. Radhakrishnan ji showed this by living as a teacher and by keeping alive the student within him despite holding the highest office of the President.

Some times when I think of it, I remember so many incidents related with my teachers because they were our heroes in our small village. However, I can happily say that even now I receive a hand written letter every month from one of my teachers, who has turned 90 now. In this letter, he mentions books read by him during that month along with quotations. He also gives his comments on what he deems correct or otherwise in whatever I have done during the month. It is as if he is, even now, teaching me in the class room. In a way, he is conducting a correspondence course for me even today. And, about his handwriting even at the age of 90, I marvel that he writes so beautifully whereas my own handwriting is very poor. That is why, whenever I look at somebody’s good handwriting, I have a great respect for it. You may also be having similar experience. If you tell the world about whatever good has happened in your life because of your teachers, people’s attitude towards teachers would change. It will be a matter of pride and it is our duty to enhance the honour of our teachers in the society. If you have a photograph with your teacher or an incident connected with your teacher or an inspirational thing associated with your teacher, please do share the same on NarendraModiApp. Looking at the contribution of teachers in the country from the point of view of students is also immensely valuable in itself.

My dear countrymen, Ganesh Utsav is drawing near. Ganesh ji removes all obstacles and let us all wish that our country, our society, our families, and each one of us may lead a life free of obstacles. But, when we mention Ganesh Utsav, it is natural to remember Lokmanya Tilak ji. The tradition of public celebration of Ganesh Utsav is Lokmanya Tilak’s gift to us. By publicly celebrating Ganesh Utsav, he turned this religious occasion into a festival of national awakening and social refinement. These Ganesh festivities included holding wide-ranging discussions on the issues that touched our lives and society, and comprised such programmes which provided a new vigour and vitality to our social fabric. Also, his mantra “Swaraj, that is, freedom is my birthright” should have the main focus thereby strengthening the freedom movement. Now, not in Maharashtra alone but in each corner of India, Ganesh Utsav is celebrated publicly. Young people make elaborate preparations, they are full of vigour. Some people even now try to follow the path shown by Lokmanya Tilak ji. They organise debates on topics of public interest, and hold essay competitions and rangoli competitions. Tableus depict the issues of social concern in a very artistic manner. In a way, a mass campaign of public education gets underway through these Ganesh festivities. Lokmanya Tilak ji gave us the inspirational mantra – “Swaraj, that is, freedom is our birthright.” But now we live in independent India. So do we through these public Ganesh festivals move now to SURAAJ, that is, good governance by proclaiming ‘SURAAJ is my birthright’. Good governance, SURAAJ, should be our priority; can we not recite this mantra and give a message for it in the public Ganesh festival celebrations? Come on, I invite you all.

It is true that festivals express the vitality of a society. Festivals infuse new life into individuals as well as the society. Life seems to be impossible without festivals but these have to be moulded according to the needs of the changing times. I have seen that this time, many people have written to me mentioning Ganeshotsav and Durga Puja. They are worried about environment. One Shri Shankar Narayan Prashant has strongly urged –“Modi ji, kindly tell the people through your Mann Ki Baat that they should not use Ganesh idols made of Plaster of Paris. Why should we not use Ganeshji idols made of the clay from the village pond. POP idols are not environment friendly”. He has expressed a great pain, others have also. I request you all as to why should we not use clay in making Ganesh and Durga idols and revert to our old tradition. This will help in environment preservation, prevent pollution of our rivers and ponds and also provide protection to small creatures living in water. This is also the service of God. Ganesh ji removes obstacles. So, we should not make such Ganeshji idols, which create problems. I do not know how you will take my suggestions but it is not just me but many other people saying the same thing. I have heard about many such people including Pune based sculptor Shri Abhijit Dhondphale, Kolhapur institutions Nisarg-Mitra and Vigyan Prabodhini, Nisarg Katta in Vidarbh, Gyan Prabodhini of Pune, and Girgaoncha Raja of Mumbai. Many such institutions work hard to promote Ganesh idols made from clay and they also propagate it. Eco-friendly Ganeshotsav is also social service. There is still time left before the start of Durga Pooja festivities. If we resolve now, our efforts will lead to employment generation for those families which traditionally used to make clay idols in the past. Also the clay will go back and get dissolved in the pond or the river and will thus help in protecting the environment. I offer my best wishes to you all for Ganesh Chaturthi.

My dear countrymen, Bharat Ratna Mother Teresa will be canonized, that is, accorded sainthood on 4th September. Mother Teresa devoted her entire life to the service of the poor in India. Though she was born in Albania and her mother tongue was not English, yet she transformed her life and did everything to be able to serve the poor. When Mother Teresa, who served the poor in India all through her life, is accorded Sainthood, it is quite natural for we Indians to feel proud. Indian government will send an official delegation under the leadership of our External Affairs Minister Sushma Swaraj to represent 125 crore Indians at the canonization ceremony to be held on 4th September. We keep learning something or the other from great men and women, saints, sages, holy people. We shall continue to receive something, learn something from them and keep on doing some good things.

My dear countrymen, when development becomes a mass movement, a big transformation takes place. Peoples’ power is, in a way, considered to be a divine incarnation. Government of India has made a successful effort to clean the Ganga and involve the people for this project with the cooperation of five State governments. Pradhans of villages situated on the banks of the river Ganga were invited to Allahabad on the 20th of this month. They included men as well as women. They came to Allahabad and took an oath before Mother Ganga that they will make all out efforts to immediately stop the practice of open defecation in their villages situated on the banks of Ganga, start a campaign of building toilets and also that these villages will make their full contribution in cleaning up Ganga and will ensure that Ganga is not polluted now. I congratulate all the Pradhans who had assembled in Allahabad with this resolve from different States; they had come from Uttrakhand, from Uttar Pradesh, from Bihar, from Jharkhand and from West Bengal. I also congratulate all those Ministries of the Government of India and also those ministers who turned this vision into reality. I also want to thank the Chief Ministers of these five States for taking the vital step in the direction of making Ganga clean by involving people’s power.

My dear countrymen, certain things touch me very deeply and my heart bows in respect to those who visualize such heartwarming initiatives. In Kabirdham district of Chhatisgarh more than 1.25 lakh students from about 1700 schools collectively wrote letters to their parents. Some students wrote in English, some wrote in Hindi and some in Chhatisgarhi to their parents telling them that there should be toilets in their houses. They demanded building toilets. Some students even wrote that they would rather go without celebrating birthday but the toilet must be constructed.

Students of age between seven to seventeen took up this task. And this had such an impact, such an emotional impact that while the students were going to school the next day, their parents handed over reply letters to them addressed to the teacher in which they promised to build toilets by a certain date positively. My compliments to those who visualized this idea, compliments to these students and special compliments to those parents who took their childrens’ letters so seriously and also took a decision to construct a toilet. This is what inspires us.

In Koppal district of Karnataka, a sixteen year old girl Mallamma started a Satyagrah against her own family. She launched the Satyagrah and stopped eating and she did that not to ask something for herself, not to demand good clothes or have sweets. This daughter Mallamma was adamant to have a toilet built in her house. But, the family was not in a good position economically. The daughter stuck to her demand and was not prepared to end her Satyagrah. The village pradhan Mohammad Shafi came to know about this. He was told that Mallamma had protested to press for her demand for getting a toilet built in her house. Now, look at the gesture of village Pradhan Mohammad Shafi, he arranged eighteen thousand rupees and got a toilet built within a week. Just see the power and strength in Mallamma’s protest, and also consider the grand gesture of a village Pradhan like Mohammad Shafi. Look how the solutions to problems are found, this is the power of the people.

My dear countrymen, Swachha Bharat has become the dream of each Indian. Some Indians have made it their resolve. Some Indians have made it their aim and purpose. But, each one is connected to it in one or the other way and everyone is making a contribution. Daily we hear about the various innovative efforts in this direction. Acting on one such idea, the Government of India has called upon the people to make short films of 2 to 3 minutes duration on Swachhta, that is, cleanliness and send these to the Government. You can find details of this plan on website. A competition will be held and the winners will be awarded prizes on Gandhi Jayanti Day on 2nd October. I request TV channels also to invite such films and hold a competition. Creativity can give a new strength to Swachhata Abhiyan or cleanliness campaign. New slogans will emerge, newer methods will come to knowledge, a new inspiration will be generated and all this will happen with the great support of the people. Lesser known artists could be taken and it is not necessary to have a big studio and a big camera. You can even shoot a film these days using your mobile phone camera. I call upon you all to come forward and participate.

My dear countrymen, India has always tried its best to have close, cordial and vibrant relations with its neighbours. A very important event took place recently. The Honourable President of India Shri Pranab Mukherjee inaugurated a new radio channel named ‘Akashvani Maitree Channel’ at Kolkata. Now, some people may wonder whether Honourable President should inaugurate a Radio Channel? But this is no ordinary Radio Channel, it is a very big and very important step. We have Bangladesh as our neighbour. We know that both Bangladesh and West Bengal continue to have a common cultural heritage. So, Akashvani Maitree on this side and Bangladesh Betaar on that side will mutually share the content and Bengali speaking people on both sides will enjoy the programmes of Akashvani, that is, All India Radio. This people to people contact is a big contribution of Akashvani. The President launched this radio channel. I extend my thanks to Bangladesh also for collaborating with us in this initiative. I congratulate the friends in All India Radio too for making their contribution in our foreign policy also.

My dear countrymen, although you have entrusted me with the responsibilities of Prime Minister but I also am a human being just like you. At times, sensitive events touch me a little too deeply. Such sentimental incidents generate new energy, give new inspiration and this is what motivates us Indians to do some remarkable things. I received a letter recently which touched my heart. A motherly lady of about 84 years of age who is a retired teacher wrote that letter to me. If she had not forbidden me from revealing her name, I from the core of my heart wanted to announce her name while talking to you. She wrote in her letter that after my appeal to the people to forego their cooking gas subsidy, she had given up her subsidy and then she even forgot about it. However, a few days ago a person on my behalf went to her and delivered a letter in which she was thanked for her giving up the subsidy. And, she has said that a letter from the Prime Minister was no less than a Padma Shree honour for her.

Dear countrymen, you may be knowing that I have tried to send a letter, to be delivered personally through my representatives, to all those who surrendered their cooking gas subsidy on my appeal. My effort is to send letters to more than one crore people. Under this plan my letter had reached this mother who wrote back to me saying that I was doing a good work under the campaign of providing relief to those poor ladies who are getting freedom from the smoke of a Chulha. I am a retired teacher and will cross the age of 90 years within a few years and I am sending you a donation of fifty thousand rupees which you can use in this mission of providing relief from the Chulha smoke to the poor women. You may well imagine the missionary spirit of this retired teacher living on pension and donating an amount of fifty thousand rupees for the sake of provision of gas connection to the other poor mothers and sisters, in order to save them from the ill effects of Chulha smoke. It is not a question of 50 thousand rupees but the basic question is of the empathy in this old lady and it is because of the blessings of this lady and of crores of our other mothers and sisters which strengthens my confidence in the future of the country. And, she did not write to me this letter as a Prime Minister but she straightforwardly wrote – “Modi Bhaiya!” I salute this wonderful mother and I also salute crores of similar mothers in India who keep doing something or the other all the time for the benefit of others despite facing many difficulties themselves.

My dear countrymen, we were struggling with drought-like conditions last year but this August we have been facing the fury of floods all through. In some parts of the country, there have been repetitive floods. State governments, Union government, local self-government bodies, social organisations and the citizens did whatever best could be done. Yet, even amidst the reports of these floods, some such events happened which should be remembered. Which show the power of unity, and how big results can be achieved by working together? The month of August this year has become memorable. In August 2016, about 90 political parties in the country, many of these parties in the Parliament, which were staunch opponents of each other and which do not miss the slightest opportunity against each other, all these parties got united and passed the GST Act. The credit for this goes to all the parties. And, this is an example which shows that great tasks can be accomplished by working in unison to move ahead. Similarly, about the incidents that took place in Kashmir and all that happened in Kashmir, all political parties in the country collectively expressed their views in one voice. A massage was sent to the whole world, a massage also went to the separatist forces and our sympathy was expressed towards the people of Kashmir. Whatever interaction with whomsoever I had on Kashmir resounded with these views quite prominently and if I may try to summarise these views and comments, the gist and essence were unity and affection; these two were the fundamental points. And, we all are of the view, and this is the view of all 125 crore Indians, right from the village Pradhan to the Prime Minister that every loss of life in Kashmir – whether it is of a young man or of a security personnel – it is our own loss, a loss of our people, a loss for the nation! Those trying to disturb peace in Kashmir by putting small children in the front and hiding behind them will have to be answerable to these very innocent children some day.

My dear countrymen, ours is a vast nation, full of diversities. To keep this country of manifold diversities united, we all as citizens, as society and as the government, have a responsibility to encourage things which strengthen our national unity and highlight these with full vigour, only then we can make our country’s future bright, and, of course, this will be achieved. I have full faith in the power of my 125 crore countrymen. That is all for today, many many thanks.

My dear countrymen, Namaskar!

Early this morning, I had an opportunity to spend some time with some young people from Delhi. And I believe, in the days to come, the spirit and fervor of sports will envelop every young person in the country. All of us know that in a few days time, the world’s largest sports event, the biggest sports carnival will take place. RIO is going to resound in our ears time and again. The entire world will be at play… every country in the world will keep a close watch on the performance of its sportspersons; you too will be doing the same. All of us harbour a lot of hopes and expectations, but keeping the morale of our sports contingent at RIO high is also the solemn duty of us 1.25 billion countrymen. In Delhi this morning, the Government of India had organised a very good event, ‘Run for RIO’, ‘Play and Live’, ‘Play and Blossom’. In the days to come, wherever we are, let us do our bit to encourage our sportspersons. A sportsperson, who makes it to this stage, does so after putting in a lot of hard work. It’s a kind of severe and dedicated ‘tapasya’. However much one cherishes all kinds of food, one has to sacrifice that. However much one would like to snuggle up in warmth during a harsh winter, one has to just get up and leave for the track and field. And this happens not just to the players. Even their parents leave no stone unturned for the sake of their children. Sportsperson are not made overnight; it takes long and sustained perseverance to attain that stature. Victory and defeat are certainly important, but what is even more important is reaching this level in a game or sports discipline and, therefore, let all of us Indians join hands in wishing our RIO contingent the very best. I’m also ready to do this on your behalf; the prime minister of the country is ready to be a postman to convey your good wishes to these players. Do send your best wishes to our sportspersons in Rio on the ‘NarendraModi App’. I’ll convey these to our contingent. Just like 1.25 billion Indians I too as a citizen would like to join you in encouraging them, cheering them up. Come, over the next few days, let us try to the fullest extent possible to make each one of our sportspersons feel proud, to reward them for their endeavours and exertions; and today, as I speak on the Rio Olympics, I would like to mention the name of a poetry lover, Suraj Prakash Upadhyay a student of the Punjab Central University, who has sent me a poem. It’s possible that many poets would have written poems, some may be planning to write, some may even compose their verses into songs, in all languages. But here I would like to share with you the poem sent by Suraj Ji.

”The games bugle’s been sounded
The festivities of competitions
In this mega sporting odyssey
Amidst the melodious chimes of RIO
May India commence on a grand note
May it rain gold, silver and bronze!
May India commence on a grand note
May it rain gold, silver and bronze!
May the turn be ours also this time
May we be amply prepared this time
Set your sight straight at the Gold
But let a loss not deject you
You are a hero to a billion hearts
You are the heartbeat of your sport
March ahead and set records
Let our tricolour flutter with pride in RIO
Let our tricolour flutter with pride in RIO.

Suraj Ji, I dedicate your sentiments to all our sportspersons and extend to them the warmest and heartiest wishes from my side and on behalf of us 1.25 billion countrymen, that our tricolour indeed flutters with joy and pride in the skies of RIO.

A young man Mr. Ankit has reminded me of the death anniversary of President Abdul Kalamji, which was observed last week. The country, in fact the world paid glowing tributes to him. The mere mention of Abdul Kalamji’s name brings to mind vivid images of science, technology, missiles – in fact the entire spectrum of strengths and capabilities of India in the days to come. And that’s why Ankit asks me… What is your government doing to ensure that Abdul Kalamji’s dreams come true? You are right. The future is going to be technology driven. And technology is extremely dynamic. Day by day, technology keeps updating, changes form, transforms its impact. You cannot shackle technology. If you strive to hold it still, it would move beyond your grasp assuming new looks and forms. If we have to match its strides and move ahead, research and innovation are the keys, these are its lifelines and moving spirit. In the absence of research and innovation, technology will become a burden, just as still water stagnates and even stinks. And if we go on just using old technology without recourse to research and innovation, we will become outdated in this rapidly changing world and age. And that is why the government too has taken steps to attract the new generation toward science and research & innovation in the field of technology. And that is why I say ‘let us aim to innovate’. And when I say “let us aim to innovate’ my AIM stands for “Atal Innovation Mission’. This Mission is being promoted by the Niti Aayog. The purpose is to create an eco-system in the entire country through the Atal Innovation Mission, to forge a vibrant chain of innovation, experiment and entrepreneurship, which would also enhance the possibilities of new employment generation. If we have to develop the next generation innovators, we shall have to link our children with it. And that is why the Government of India has taken the initiative of ‘Atal Tinkering Labs’. Wherever such Tinkering Labs are established in schools, those would be given 10 Lakh rupees and further 10 Lakh rupees will be provided for maintenance during the period of five years. Similarly, innovations are directly connected to Incubation Centres. If we have strong and well-equipped Incubation Centres, a system comes into place for innovations, for start-ups, for experimentation and to bring these efforts to a certain level. Creation of new Incubation Centres is essential just as it is necessary to strengthen the older Incubation Centres. And when I talk of Atal Incubation Centres, the government has considered allocating the huge sum of 10 crore rupees for this also. India is grappling with diverse challenges. We see problems in daily life. We shall now have to look for technological solutions for these. Through the ‘Atal Grand Challenges’ we have exhorted the young generation of the country that if they see problems, they should search for solutions taking the path of technology, doing research, applying innovations and bring those on board. The Government of India wants to specially reward technology developed to find solutions to our problems. And I am happy that people have evinced interest in these things. When we spoke of Tinkering Labs, about 13 thousand schools applied and when we talked of Incubation Centres, over four thousand academic and non-academic institutions came forward. I firmly believe that the real tribute to Abdul Kalamji will consist of harnessing research and innovation for developing technology to find solutions to problems we face in day to day life, and ridding us of the difficulties we face to make things easier for us all. The more the new generation devotes itself to this task, the greater will be their contribution with immense significance for the modern India of the 21st century. That will be the real tribute to Abdul Kalamji.

My dear countrymen, while some time ago, we were concerned about a drought like situation, these days, on the one hand, we are enjoying the rains, but on the other, reports of floods are also coming in. Central government and State Governments are working hand in hand with their utmost efforts to provide relief and assistance to the flood-affected. Despite causing some hardships, rains make every human heart rejoice since rains, and agriculture, are the focal point of our entire sphere of economic activities.

There are times when one has to face an illness that leaves a scar for a lifetime. But if we are aware, alert and active, the prevention is also very easy. Take the case of Dengue. It is preventable. Pay attention to cleanliness, be alert, try and be safe and take special care of children. And the mindset that such diseases strike poor neighborhoods only, is not valid in the case of Dengue. Dengue first enters affluent localities and we should try and understand it. You must be watching advertisements on TV but there are times when we neglect taking proactive and informed action on it. The government, hospitals, doctors will of course do their job, but I urge that we should also be alert in ensuring that Dengue doesn’t enter our homes, locality, family, for that matter, any illness connected with stagnant water.

I would like to draw the attention of my dear countrymen to another menace. In today’s fast paced, rat race of life, at times we don’t have time to think about ourselves. When we fall sick, we want to get well as soon as possible and as a result pop in just any antibiotic that we can lay our hands on. It may give you instant relief, but my dear countrymen, this random pill popping habit can land you in deep trouble. It may give you temporary succor, but we should completely stop taking antibiotics without the advice of a doctor. Avoid it till a doctor gives you a prescription. Do not use the short cut method; it can lead to serious complications. Although random and rampant use of antibiotics gives immediate relief to the patient, but gradually the disease causing bacteria get accustomed to that drug. The drug then loses its efficacy and one has to fight the battle anew, develop new medicines, do new research; it takes years and till then these diseases create other complications. That’s why we have to be very aware about that. One more problem has presented itself. Suppose the doctor advises that brother, take this antibiotic and he tells that 15 tablets of that to be taken over a period of five days. I urge you to complete the entire course of medication as prescribed by the doctor. Because if the treatment is abandoned halfway, it would benefit the bacteria. If the medicine is taken more than what is required, that too would be in the favour of the bacteria. And that is why, it is utmost essential to take the entire course of antibiotic medicine in terms of number of tablets as well as days. If we leave the treatment halfway due to improvement in our condition, we are only helping that bacteria getting more sturdy and difficult to treat. Microbes spreading TB and malaria are bringing about rapid mutations in themselves, rendering medicines ineffective. In medical parlance it is called antibiotic resistance. Hence it is indeed necessary to follow rules in the administration of antibiotics. The government is committed to prevent antibiotic resistance. You must have seen, these days, on the antibiotic medicine strips there is a red line to make you aware. You must pay attention to that.

While we are on the subject of health, I would like to talk about one more issue. I feel very concerned about the lives of pregnant women of our country. In our country, close to 3 crore women become pregnant every year but some of these mothers die during childbirth. Sometimes the mother loses her life, at times the infant does. There are times when both die. It is true that in the last decade there has been a decline in maternal mortality rates but even now, we are not able to save the lives of a large number of pregnant women. Anemia during or after pregnancy, pregnancy related infections, high BP, any such complication can have devastating effect. Keeping in view these issues, in the last few months, the Government of India has launched a new campaign ‘Prime Minister Safe Motherhood Campaign’. Under this, on the 9th of every month, all pregnant women will get a check-up at government health centers free of cost. I urge all poor families to ensure that all pregnant women avail of this benefit on the 9th of every month, so that if by the time they reach the 9th month any complication arises, it can be dealt with suitably in time and the lives of both mother and child can be saved. I have specially asked the gynecologists whether they could offer their services free on the 9th of every month, for the sake of under privileged mothers! Can’t my doctor brothers and sisters spare just 12 days in a year for this service to the under privileged? Over the last few days, many have written to me. There are thousands of doctors who have implemented what I said. But India is such a vast country. We need lakhs of doctors to join this campaign. I do believe that you will indeed do so.

My dear countrymen, today, the whole world is concerned deeply about climate change, global warming and the environment. These are discussed collectively in the country and across the world. In India, this has been accorded great importance for centuries. In the battlefield of Kurukshetra too, Bhagwan Shri Krishna talks of trees. Showing concern towards trees even in the midst of a battle, underlines how much importance was attached to trees. In the Gita, Bhagwan Shri Krishna says, ‘ashwatth sarvvrikshanam’ which means amongst all trees, I am the Peepal Tree. It is proclaimed in Shukracharya Neeti that ‘naastimulam anaushadham’ meaning that there is no plant that does not have medicinal values; the Anushasan Parv of the Mahabharta elaborates this concept at greater length. It is stated in the Anushasan Parv that whosoever plants a tree begets an offspring in the form of that tree. There can be no doubt about this fact. He who donates a tree, that tree in return becomes a ladder to salvation just like children. Therefore it is appropriate that parents desiring their well-being should plant tree and rear them like their own children.
Our scriptures like Gita, Shukracharya Niti and Anushasan Parv of the Mahabharta contain such lofty ideals. However, there are certain individuals in the present generation also, who live up to these ideals. A few days ago, I came across a mention of Sonal, a young daughter from Pune. It touched my heart. It is mentioned in Anushasan Parv in Mahabharata that a tree is like an offspring and becomes means of salvation in after life, Sonal has not only taken it upon herself to fulfill her parents’ wishes but society’s expectations also. Shri Khandu Maruti Mhatre, a farmer of Narayanpur village of of Junner Taluka of Pune got his granddaughter Sonal married in a very inspiring manner. What did Mhatre Ji do in Sonal’s marriage? He gifted all his relatives, guests and friends with a sapling of ‘Kesar’ variety of mango. I saw a picture of this marriage in social media. I was surprised to see that in the marriage festivities, instead of members of the wedding party, saplings were more visible! That picture really touches one’s heart. I think that Sonal, who herself is an agriculture graduate, came upon this idea. And to present Mango saplings in the marriage, just think, reflects the love for nature in a brilliant manner. In a way, Sonal’s marriage in an everlasting story of love for nature, I congratulate Sonal and Shriman Mhatre Ji for this innovative effort. And such experiments are done by many people. I remember, when I was the Chief Minister of Gujarat – the temple of Ambaji there is visited in the month of Bhadrapad by lakhs of devotees travelling by foot. A certain NGO decided to distribute saplings as ‘Prasad’ to the devotees, and the devotees were told that Mata Ambaji will keep on showering her grace, if they took care of the saplings, till their maturity into trees in their homes and villages. And lakhs of such saplings were distributed to the devotees traveling on foot to Ambaji temple that year. Other temples too can start the practice of distributing saplings instead of ‘prasad’ during this rainy season. It can easily grow into a people’s movement for planting trees. I repeatedly tell my farmer brethren that instead of wasting our land in building fences around our fields, why don’t we start planting timber trees there. Today India has to spend billions and trillions of rupees to import timber wood from abroad for construction of houses and furniture. If we plant on the boundaries of our fields timber trees that can be utilised for construction of homes and furniture and which can also be cut and sold after 15 to 20 years with the permission of the government. This way, not only can these become a new source of your income, but can also save India from importing timber.

Some days ago, a few states taking advantage of this weather have started many campaigns in this direction and the Government of India has also passed CAMPA law, under which about 40 thousand crores rupees will go to the states for planting trees. I have been told that the Maharashtra government planted about 2 crores sapling in the entire state on 1st July and next year they have taken a pledge to plant about 3 crores trees. The Maharashtra government has transformed this activity into a people’s movement. Rajasthan, desert area, has celebrated Van Mahotsav in a very big way and pledged to plant 25 lakhs trees. To plant 25 lakhs of sapling in Rajasthan is not a small matter! Those who know the soil conditions of Rajasthan would know how mammoth this task is going to be. Andhra Pradesh, too has decided to increase its green cover by 50% by the year 2029. Under the central government’s ongoing ‘Green India Mission’, Railways too have joined in this endeavour. Gujarat too has an illustrious tradition of observing Van Mahotsav. This year Gujarat has undertaken many projects like ‘Aamra Van’, ‘Ekata Van’ and ‘Shaheed Van’ as a part of Van Mahotsav and launched a campaign to plant crores of trees. I am not able to mention every state but all deserve to be appreciated.

My dear countrymen, I had the opportunity to visit South Africa for the first time some time back. During a foreign visit, diplomacy is practiced, there are trade deliberations, discussions about security and as is customary, many MoUs are concluded. But for me the visit to South Africa was more like a pilgrimage. When we think of South Africa, it is very natural to remember Mahatma Gandhi and Nelson Mandela. Whenever we hear the words – non-violence, love and forgiveness, the inspiring faces of Gandhi and Mandela appear before us. During my South Africa tour, I visited Phoenix settlement where Mahatma Gandhi’s home is known as ‘Sarvodaya’. I also had the good fortune of traveling from Pietermaritzburg station in the train in which Mahatma Gandhi had travelled, and which was the site of the incidence that sowed the seed of the transformation of a Mohandas into Mahatma Gandhi. But what I want to tell you is the fact that this time I had an opportunity to meet those great men who had devoted their young lives for society fighting shoulder to shoulder with Nelson Mandela for the ideals of equality and equal opportunity; who had spent 20 to 22 years of their lives in prison with Nelson Mandela, effectively sacrificing the entire period of their youth for the society. I had the privilege of meeting these grat personalities, these close associates of Nelson Mandela such as Shriman Ahmed Kathrada, Shriman Laloo Chiba, Shriman George Bizos and Ronnie Kasrils. All were Indian by origin but dedicated themselves to wherever they settled and decided to offer their lives for those amidst whom they lived. So much strength they had! And the greatest thing was that while I was talking to them and listening about the experiences of their imprisonment, they had no bitterness or ill will for anyone. There was not a single trace of desire, to get something, to become somebody even after living such a great life of ‘Tapasaya’. The essence of performing one’s duty as explained in Gita was embodied in their persona. I will remember that meeting forever. Equality and equal opportunity are the two biggest ‘mantras’ for any society and government. Equality and equal opportunity, compassion and fraternity, these are the paths leading us to a bright future. We all want a good future for our children. Everybody has different needs and different priorities but there is one common path of development, equality, compassion and fraternity. Come, let us be proud about these Indians who have lived their lives in South Africa embodying our highest and fundamental ideals.

My dear countrymen, I have received a message from Shilpi Varma, to whom I am grateful. Her concern is very genuine. She has made me aware of an incident: –

“Pradhan Mantri Ji, I am Shilpi Varma speaking from Bengaluru. Some days ago, I read in a news article that a lady became a victim of fraud and cheat email, lost 11 lakh rupees and committed suicide. Being a woman, I feel an empathy with her family. What is your opinion about such cheat and fraud emails.”

She has pointed a certain incident, and you must also be aware that we get messages on our mobile phones and emails, proclaiming attractive offers that you have won a jackpot of so many rupees; if you pay a certain amount then you become eligible for the greater amount. People get duped by this money trap. These are new methods of technology that are spreading in the entire world for cheating people. And just as technology plays an increasingly bigger role in our economic system, it also invites those who misuse it. A retired gentlemen, who not only had to get his daughter married but also to build his home, one day he received an SMS, that there was a gift that had arrived from abroad and could be obtained if he deposited 2 lakh rupees as custom duty in a bank account and this gentlemen without giving any thought took out 2 lakh rupees from his hard earned life savings and sent it to some stranger. That too on the strength of just an SMS! And in very little time, he understood that he had been looted! You too must be getting similarly confused sometimes! These people write a letter in such style that it seems perfect. They use fake letter pads while sending these letters. They obtain your credit card number and debit card number and empty your bank account through technology. And this new means of fraud is digital fraud. I believe that we must be aware against such lure, must remain cautious and if such false communications come to our notice, then we must share them with our friends and make them aware also. Shilpi Varma has brought this important thing to my notice, which although even you must have encountered, but may be you did not take it that seriously, but I feel there is need to look at it seriously.

My dear countrymen these days, the Parliament Session is going on, and during the Parliament Session, I get to meet many people from across our nation. Our MPs also bring people from their constituencies and introduce them to me; they tell me many things, their difficulties also. But recently I had a pleasant experience, real pleasant experience! Student from Aligarh had come to meet me. You should have seen the enthusiasm of those boys and girls. They had brought a big photo album with them and their faces were lit with joy. They showed me the pictures of how they had beautified the Aligarh railway station! These were artistic painting done on the station. What is more, they had searched for and collected the plastic bottles and oil cans lying in the garbage in the villages and by filling those with soil and planting saplings, they have transformed those pots into a vertical garden. And by creating this vertical garden on the site of railway station, they have given it a new look. If you go to Aligarh, do visit the railway station. I am receiving news from many railway stations in the country where the local populace has taken to depicting on the walls of the railway stations, their area’s identity, through means of their arts. They have brought about a refreshing feeling. This is a prime example of the great transformation, which can be brought about through people’s participation. I felicitate all such citizens involved in these kinds of activities and especially congratulate friends from Aligarh.

My dear countrymen, with the onset of rainy season, there is also an onset of festival season in our country. There would be fairs everywhere, festivities would be observed in temples and places of worship. You too will become a participant at home and outside during the festive celebrations. The festival of Raksha Bandhan is a festival of special significance. Just like last year, can’t you gift on the occasion of Raksha Bandhan Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojna or Jeevan Jyoti Bima Yojna to mothers and sisters of our country. Think about it, we should gift such a present to our sisters, which really provides her security in future. Not only that, we may be having in our homes a lady making food for us or a lady who cleans our house, a daughter of an impoverished mother! To them also, you can gift Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojna or Jeevan Jyoti Bima Yojna on this festival of Raksha Bandhan. And this is what social security in reality is all about; this is the true meaning of Raksha Bandhan.

My dear countrymen there are many among us who were born after independence. And I am the first Prime Minister of this nation who was born in free India. ‘Quit India movement’ started on 8th august, and this year would be the 75th year of ‘Quit Hind -Quit Bharat” and on 15th august, it would be 70th year of our independence. We are enjoying our independence and are proud to be free citizens, but this is an occasion to remember those who sacrificed their all for winning our independence. The 75th year of Quit India and 70th year of Independence can be source of new inspiration, source of new enthusiasm and an occasion to take a pledge to do something for our nation. The whole nation should be imbued with the spirit of those great patriots and we should once again experience anew the fragrance of freedom. Let us all create such an atmosphere. Independence Day should not be a government event, it should be the celebration of the entire people. Just like Diwali, it should be our own festival. I hope that you too become inspired with the spirit of patriotism and do something good in that vein. Do send a picture of it on ‘Narendra Modi app. Let us create such an atmosphere in the nation.

Dear countrymen, I have the good fortune to talk to the nation from ramparts of Red Fort on 15thAugust, it is a tradition. You too must be having certain thoughts that you wish were proclaimed from Red Fort. I invite you to write to me about your thoughts that I, as your representative, as your Pradhan Sevak should talk about from the Red Fort. Send me suggestions, your advice and new thoughts, I will try to convey your thoughts to rest of the countrymen. I do not wish that whatever I speak from the ramparts of Red Fort should just be the opinion of the Prime Minister; it should be the collective voice of 125 crores countrymen. Do send me something, either on ‘Narendra Modi app’ or on MYGOV.IN. Today the platforms of technology are such that your message can reach me very easily. I invite you once again, come, let us remember and salute our great freedom fighters, who sacrificed their lives for India and let us move ahead with the pledge to do something for our nation. My best wishes to you all and many thanks.

My dear countrymen, Namaskar!

Early this morning, I had an opportunity to spend some time with some young people from Delhi. And I believe, in the days to come, the spirit and fervor of sports will envelop every young person in the country. All of us know that in a few days time, the world’s largest sports event, the biggest sports carnival will take place. RIO is going to resound in our ears time and again. The entire world will be at play… every country in the world will keep a close watch on the performance of its sportspersons; you too will be doing the same. All of us harbour a lot of hopes and expectations, but keeping the morale of our sports contingent at RIO high is also the solemn duty of us 1.25 billion countrymen. In Delhi this morning, the Government of India had organised a very good event, ‘Run for RIO’, ‘Play and Live’, ‘Play and Blossom’. In the days to come, wherever we are, let us do our bit to encourage our sportspersons. A sportsperson, who makes it to this stage, does so after putting in a lot of hard work. It’s a kind of severe and dedicated ‘tapasya’. However much one cherishes all kinds of food, one has to sacrifice that. However much one would like to snuggle up in warmth during a harsh winter, one has to just get up and leave for the track and field. And this happens not just to the players. Even their parents leave no stone unturned for the sake of their children. Sportsperson are not made overnight; it takes long and sustained perseverance to attain that stature. Victory and defeat are certainly important, but what is even more important is reaching this level in a game or sports discipline and, therefore, let all of us Indians join hands in wishing our RIO contingent the very best. I’m also ready to do this on your behalf; the prime minister of the country is ready to be a postman to convey your good wishes to these players. Do send your best wishes to our sportspersons in Rio on the ‘NarendraModi App’. I’ll convey these to our contingent. Just like 1.25 billion Indians I too as a citizen would like to join you in encouraging them, cheering them up. Come, over the next few days, let us try to the fullest extent possible to make each one of our sportspersons feel proud, to reward them for their endeavours and exertions; and today, as I speak on the Rio Olympics, I would like to mention the name of a poetry lover, Suraj Prakash Upadhyay a student of the Punjab Central University, who has sent me a poem. It’s possible that many poets would have written poems, some may be planning to write, some may even compose their verses into songs, in all languages. But here I would like to share with you the poem sent by Suraj Ji.

”The games bugle’s been sounded
The festivities of competitions
In this mega sporting odyssey
Amidst the melodious chimes of RIO
May India commence on a grand note
May it rain gold, silver and bronze!
May India commence on a grand note
May it rain gold, silver and bronze!
May the turn be ours also this time
May we be amply prepared this time
Set your sight straight at the Gold
But let a loss not deject you
You are a hero to a billion hearts
You are the heartbeat of your sport
March ahead and set records
Let our tricolour flutter with pride in RIO
Let our tricolour flutter with pride in RIO.

Suraj Ji, I dedicate your sentiments to all our sportspersons and extend to them the warmest and heartiest wishes from my side and on behalf of us 1.25 billion countrymen, that our tricolour indeed flutters with joy and pride in the skies of RIO.

A young man Mr. Ankit has reminded me of the death anniversary of President Abdul Kalamji, which was observed last week. The country, in fact the world paid glowing tributes to him. The mere mention of Abdul Kalamji’s name brings to mind vivid images of science, technology, missiles – in fact the entire spectrum of strengths and capabilities of India in the days to come. And that’s why Ankit asks me… What is your government doing to ensure that Abdul Kalamji’s dreams come true? You are right. The future is going to be technology driven. And technology is extremely dynamic. Day by day, technology keeps updating, changes form, transforms its impact. You cannot shackle technology. If you strive to hold it still, it would move beyond your grasp assuming new looks and forms. If we have to match its strides and move ahead, research and innovation are the keys, these are its lifelines and moving spirit. In the absence of research and innovation, technology will become a burden, just as still water stagnates and even stinks. And if we go on just using old technology without recourse to research and innovation, we will become outdated in this rapidly changing world and age. And that is why the government too has taken steps to attract the new generation toward science and research & innovation in the field of technology. And that is why I say ‘let us aim to innovate’. And when I say “let us aim to innovate’ my AIM stands for “Atal Innovation Mission’. This Mission is being promoted by the Niti Aayog. The purpose is to create an eco-system in the entire country through the Atal Innovation Mission, to forge a vibrant chain of innovation, experiment and entrepreneurship, which would also enhance the possibilities of new employment generation. If we have to develop the next generation innovators, we shall have to link our children with it. And that is why the Government of India has taken the initiative of ‘Atal Tinkering Labs’. Wherever such Tinkering Labs are established in schools, those would be given 10 Lakh rupees and further 10 Lakh rupees will be provided for maintenance during the period of five years. Similarly, innovations are directly connected to Incubation Centres. If we have strong and well-equipped Incubation Centres, a system comes into place for innovations, for start-ups, for experimentation and to bring these efforts to a certain level. Creation of new Incubation Centres is essential just as it is necessary to strengthen the older Incubation Centres. And when I talk of Atal Incubation Centres, the government has considered allocating the huge sum of 10 crore rupees for this also. India is grappling with diverse challenges. We see problems in daily life. We shall now have to look for technological solutions for these. Through the ‘Atal Grand Challenges’ we have exhorted the young generation of the country that if they see problems, they should search for solutions taking the path of technology, doing research, applying innovations and bring those on board. The Government of India wants to specially reward technology developed to find solutions to our problems. And I am happy that people have evinced interest in these things. When we spoke of Tinkering Labs, about 13 thousand schools applied and when we talked of Incubation Centres, over four thousand academic and non-academic institutions came forward. I firmly believe that the real tribute to Abdul Kalamji will consist of harnessing research and innovation for developing technology to find solutions to problems we face in day to day life, and ridding us of the difficulties we face to make things easier for us all. The more the new generation devotes itself to this task, the greater will be their contribution with immense significance for the modern India of the 21st century. That will be the real tribute to Abdul Kalamji.

My dear countrymen, while some time ago, we were concerned about a drought like situation, these days, on the one hand, we are enjoying the rains, but on the other, reports of floods are also coming in. Central government and State Governments are working hand in hand with their utmost efforts to provide relief and assistance to the flood-affected. Despite causing some hardships, rains make every human heart rejoice since rains, and agriculture, are the focal point of our entire sphere of economic activities.

There are times when one has to face an illness that leaves a scar for a lifetime. But if we are aware, alert and active, the prevention is also very easy. Take the case of Dengue. It is preventable. Pay attention to cleanliness, be alert, try and be safe and take special care of children. And the mindset that such diseases strike poor neighborhoods only, is not valid in the case of Dengue. Dengue first enters affluent localities and we should try and understand it. You must be watching advertisements on TV but there are times when we neglect taking proactive and informed action on it. The government, hospitals, doctors will of course do their job, but I urge that we should also be alert in ensuring that Dengue doesn’t enter our homes, locality, family, for that matter, any illness connected with stagnant water.

I would like to draw the attention of my dear countrymen to another menace. In today’s fast paced, rat race of life, at times we don’t have time to think about ourselves. When we fall sick, we want to get well as soon as possible and as a result pop in just any antibiotic that we can lay our hands on. It may give you instant relief, but my dear countrymen, this random pill popping habit can land you in deep trouble. It may give you temporary succor, but we should completely stop taking antibiotics without the advice of a doctor. Avoid it till a doctor gives you a prescription. Do not use the short cut method; it can lead to serious complications. Although random and rampant use of antibiotics gives immediate relief to the patient, but gradually the disease causing bacteria get accustomed to that drug. The drug then loses its efficacy and one has to fight the battle anew, develop new medicines, do new research; it takes years and till then these diseases create other complications. That’s why we have to be very aware about that. One more problem has presented itself. Suppose the doctor advises that brother, take this antibiotic and he tells that 15 tablets of that to be taken over a period of five days. I urge you to complete the entire course of medication as prescribed by the doctor. Because if the treatment is abandoned halfway, it would benefit the bacteria. If the medicine is taken more than what is required, that too would be in the favour of the bacteria. And that is why, it is utmost essential to take the entire course of antibiotic medicine in terms of number of tablets as well as days. If we leave the treatment halfway due to improvement in our condition, we are only helping that bacteria getting more sturdy and difficult to treat. Microbes spreading TB and malaria are bringing about rapid mutations in themselves, rendering medicines ineffective. In medical parlance it is called antibiotic resistance. Hence it is indeed necessary to follow rules in the administration of antibiotics. The government is committed to prevent antibiotic resistance. You must have seen, these days, on the antibiotic medicine strips there is a red line to make you aware. You must pay attention to that.

While we are on the subject of health, I would like to talk about one more issue. I feel very concerned about the lives of pregnant women of our country. In our country, close to 3 crore women become pregnant every year but some of these mothers die during childbirth. Sometimes the mother loses her life, at times the infant does. There are times when both die. It is true that in the last decade there has been a decline in maternal mortality rates but even now, we are not able to save the lives of a large number of pregnant women. Anemia during or after pregnancy, pregnancy related infections, high BP, any such complication can have devastating effect. Keeping in view these issues, in the last few months, the Government of India has launched a new campaign ‘Prime Minister Safe Motherhood Campaign’. Under this, on the 9th of every month, all pregnant women will get a check-up at government health centers free of cost. I urge all poor families to ensure that all pregnant women avail of this benefit on the 9th of every month, so that if by the time they reach the 9th month any complication arises, it can be dealt with suitably in time and the lives of both mother and child can be saved. I have specially asked the gynecologists whether they could offer their services free on the 9th of every month, for the sake of under privileged mothers! Can’t my doctor brothers and sisters spare just 12 days in a year for this service to the under privileged? Over the last few days, many have written to me. There are thousands of doctors who have implemented what I said. But India is such a vast country. We need lakhs of doctors to join this campaign. I do believe that you will indeed do so.

My dear countrymen, today, the whole world is concerned deeply about climate change, global warming and the environment. These are discussed collectively in the country and across the world. In India, this has been accorded great importance for centuries. In the battlefield of Kurukshetra too, Bhagwan Shri Krishna talks of trees. Showing concern towards trees even in the midst of a battle, underlines how much importance was attached to trees. In the Gita, Bhagwan Shri Krishna says, ‘ashwatth sarvvrikshanam’ which means amongst all trees, I am the Peepal Tree. It is proclaimed in Shukracharya Neeti that ‘naastimulam anaushadham’ meaning that there is no plant that does not have medicinal values; the Anushasan Parv of the Mahabharta elaborates this concept at greater length. It is stated in the Anushasan Parv that whosoever plants a tree begets an offspring in the form of that tree. There can be no doubt about this fact. He who donates a tree, that tree in return becomes a ladder to salvation just like children. Therefore it is appropriate that parents desiring their well-being should plant tree and rear them like their own children.
Our scriptures like Gita, Shukracharya Niti and Anushasan Parv of the Mahabharta contain such lofty ideals. However, there are certain individuals in the present generation also, who live up to these ideals. A few days ago, I came across a mention of Sonal, a young daughter from Pune. It touched my heart. It is mentioned in Anushasan Parv in Mahabharata that a tree is like an offspring and becomes means of salvation in after life, Sonal has not only taken it upon herself to fulfill her parents’ wishes but society’s expectations also. Shri Khandu Maruti Mhatre, a farmer of Narayanpur village of of Junner Taluka of Pune got his granddaughter Sonal married in a very inspiring manner. What did Mhatre Ji do in Sonal’s marriage? He gifted all his relatives, guests and friends with a sapling of ‘Kesar’ variety of mango. I saw a picture of this marriage in social media. I was surprised to see that in the marriage festivities, instead of members of the wedding party, saplings were more visible! That picture really touches one’s heart. I think that Sonal, who herself is an agriculture graduate, came upon this idea. And to present Mango saplings in the marriage, just think, reflects the love for nature in a brilliant manner. In a way, Sonal’s marriage in an everlasting story of love for nature, I congratulate Sonal and Shriman Mhatre Ji for this innovative effort. And such experiments are done by many people. I remember, when I was the Chief Minister of Gujarat – the temple of Ambaji there is visited in the month of Bhadrapad by lakhs of devotees travelling by foot. A certain NGO decided to distribute saplings as ‘Prasad’ to the devotees, and the devotees were told that Mata Ambaji will keep on showering her grace, if they took care of the saplings, till their maturity into trees in their homes and villages. And lakhs of such saplings were distributed to the devotees traveling on foot to Ambaji temple that year. Other temples too can start the practice of distributing saplings instead of ‘prasad’ during this rainy season. It can easily grow into a people’s movement for planting trees. I repeatedly tell my farmer brethren that instead of wasting our land in building fences around our fields, why don’t we start planting timber trees there. Today India has to spend billions and trillions of rupees to import timber wood from abroad for construction of houses and furniture. If we plant on the boundaries of our fields timber trees that can be utilised for construction of homes and furniture and which can also be cut and sold after 15 to 20 years with the permission of the government. This way, not only can these become a new source of your income, but can also save India from importing timber.

Some days ago, a few states taking advantage of this weather have started many campaigns in this direction and the Government of India has also passed CAMPA law, under which about 40 thousand crores rupees will go to the states for planting trees. I have been told that the Maharashtra government planted about 2 crores sapling in the entire state on 1st July and next year they have taken a pledge to plant about 3 crores trees. The Maharashtra government has transformed this activity into a people’s movement. Rajasthan, desert area, has celebrated Van Mahotsav in a very big way and pledged to plant 25 lakhs trees. To plant 25 lakhs of sapling in Rajasthan is not a small matter! Those who know the soil conditions of Rajasthan would know how mammoth this task is going to be. Andhra Pradesh, too has decided to increase its green cover by 50% by the year 2029. Under the central government’s ongoing ‘Green India Mission’, Railways too have joined in this endeavour. Gujarat too has an illustrious tradition of observing Van Mahotsav. This year Gujarat has undertaken many projects like ‘Aamra Van’, ‘Ekata Van’ and ‘Shaheed Van’ as a part of Van Mahotsav and launched a campaign to plant crores of trees. I am not able to mention every state but all deserve to be appreciated.

My dear countrymen, I had the opportunity to visit South Africa for the first time some time back. During a foreign visit, diplomacy is practiced, there are trade deliberations, discussions about security and as is customary, many MoUs are concluded. But for me the visit to South Africa was more like a pilgrimage. When we think of South Africa, it is very natural to remember Mahatma Gandhi and Nelson Mandela. Whenever we hear the words – non-violence, love and forgiveness, the inspiring faces of Gandhi and Mandela appear before us. During my South Africa tour, I visited Phoenix settlement where Mahatma Gandhi’s home is known as ‘Sarvodaya’. I also had the good fortune of traveling from Pietermaritzburg station in the train in which Mahatma Gandhi had travelled, and which was the site of the incidence that sowed the seed of the transformation of a Mohandas into Mahatma Gandhi. But what I want to tell you is the fact that this time I had an opportunity to meet those great men who had devoted their young lives for society fighting shoulder to shoulder with Nelson Mandela for the ideals of equality and equal opportunity; who had spent 20 to 22 years of their lives in prison with Nelson Mandela, effectively sacrificing the entire period of their youth for the society. I had the privilege of meeting these grat personalities, these close associates of Nelson Mandela such as Shriman Ahmed Kathrada, Shriman Laloo Chiba, Shriman George Bizos and Ronnie Kasrils. All were Indian by origin but dedicated themselves to wherever they settled and decided to offer their lives for those amidst whom they lived. So much strength they had! And the greatest thing was that while I was talking to them and listening about the experiences of their imprisonment, they had no bitterness or ill will for anyone. There was not a single trace of desire, to get something, to become somebody even after living such a great life of ‘Tapasaya’. The essence of performing one’s duty as explained in Gita was embodied in their persona. I will remember that meeting forever. Equality and equal opportunity are the two biggest ‘mantras’ for any society and government. Equality and equal opportunity, compassion and fraternity, these are the paths leading us to a bright future. We all want a good future for our children. Everybody has different needs and different priorities but there is one common path of development, equality, compassion and fraternity. Come, let us be proud about these Indians who have lived their lives in South Africa embodying our highest and fundamental ideals.

My dear countrymen, I have received a message from Shilpi Varma, to whom I am grateful. Her concern is very genuine. She has made me aware of an incident: –

“Pradhan Mantri Ji, I am Shilpi Varma speaking from Bengaluru. Some days ago, I read in a news article that a lady became a victim of fraud and cheat email, lost 11 lakh rupees and committed suicide. Being a woman, I feel an empathy with her family. What is your opinion about such cheat and fraud emails.”

She has pointed a certain incident, and you must also be aware that we get messages on our mobile phones and emails, proclaiming attractive offers that you have won a jackpot of so many rupees; if you pay a certain amount then you become eligible for the greater amount. People get duped by this money trap. These are new methods of technology that are spreading in the entire world for cheating people. And just as technology plays an increasingly bigger role in our economic system, it also invites those who misuse it. A retired gentlemen, who not only had to get his daughter married but also to build his home, one day he received an SMS, that there was a gift that had arrived from abroad and could be obtained if he deposited 2 lakh rupees as custom duty in a bank account and this gentlemen without giving any thought took out 2 lakh rupees from his hard earned life savings and sent it to some stranger. That too on the strength of just an SMS! And in very little time, he understood that he had been looted! You too must be getting similarly confused sometimes! These people write a letter in such style that it seems perfect. They use fake letter pads while sending these letters. They obtain your credit card number and debit card number and empty your bank account through technology. And this new means of fraud is digital fraud. I believe that we must be aware against such lure, must remain cautious and if such false communications come to our notice, then we must share them with our friends and make them aware also. Shilpi Varma has brought this important thing to my notice, which although even you must have encountered, but may be you did not take it that seriously, but I feel there is need to look at it seriously.

My dear countrymen these days, the Parliament Session is going on, and during the Parliament Session, I get to meet many people from across our nation. Our MPs also bring people from their constituencies and introduce them to me; they tell me many things, their difficulties also. But recently I had a pleasant experience, real pleasant experience! Student from Aligarh had come to meet me. You should have seen the enthusiasm of those boys and girls. They had brought a big photo album with them and their faces were lit with joy. They showed me the pictures of how they had beautified the Aligarh railway station! These were artistic painting done on the station. What is more, they had searched for and collected the plastic bottles and oil cans lying in the garbage in the villages and by filling those with soil and planting saplings, they have transformed those pots into a vertical garden. And by creating this vertical garden on the site of railway station, they have given it a new look. If you go to Aligarh, do visit the railway station. I am receiving news from many railway stations in the country where the local populace has taken to depicting on the walls of the railway stations, their area’s identity, through means of their arts. They have brought about a refreshing feeling. This is a prime example of the great transformation, which can be brought about through people’s participation. I felicitate all such citizens involved in these kinds of activities and especially congratulate friends from Aligarh.

My dear countrymen, with the onset of rainy season, there is also an onset of festival season in our country. There would be fairs everywhere, festivities would be observed in temples and places of worship. You too will become a participant at home and outside during the festive celebrations. The festival of Raksha Bandhan is a festival of special significance. Just like last year, can’t you gift on the occasion of Raksha Bandhan Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojna or Jeevan Jyoti Bima Yojna to mothers and sisters of our country. Think about it, we should gift such a present to our sisters, which really provides her security in future. Not only that, we may be having in our homes a lady making food for us or a lady who cleans our house, a daughter of an impoverished mother! To them also, you can gift Pradhan Mantri Suraksha Bima Yojna or Jeevan Jyoti Bima Yojna on this festival of Raksha Bandhan. And this is what social security in reality is all about; this is the true meaning of Raksha Bandhan.

My dear countrymen there are many among us who were born after independence. And I am the first Prime Minister of this nation who was born in free India. ‘Quit India movement’ started on 8th august, and this year would be the 75th year of ‘Quit Hind -Quit Bharat” and on 15th august, it would be 70th year of our independence. We are enjoying our independence and are proud to be free citizens, but this is an occasion to remember those who sacrificed their all for winning our independence. The 75th year of Quit India and 70th year of Independence can be source of new inspiration, source of new enthusiasm and an occasion to take a pledge to do something for our nation. The whole nation should be imbued with the spirit of those great patriots and we should once again experience anew the fragrance of freedom. Let us all create such an atmosphere. Independence Day should not be a government event, it should be the celebration of the entire people. Just like Diwali, it should be our own festival. I hope that you too become inspired with the spirit of patriotism and do something good in that vein. Do send a picture of it on ‘Narendra Modi app. Let us create such an atmosphere in the nation.

Dear countrymen, I have the good fortune to talk to the nation from ramparts of Red Fort on 15thAugust, it is a tradition. You too must be having certain thoughts that you wish were proclaimed from Red Fort. I invite you to write to me about your thoughts that I, as your representative, as your Pradhan Sevak should talk about from the Red Fort. Send me suggestions, your advice and new thoughts, I will try to convey your thoughts to rest of the countrymen. I do not wish that whatever I speak from the ramparts of Red Fort should just be the opinion of the Prime Minister; it should be the collective voice of 125 crores countrymen. Do send me something, either on ‘Narendra Modi app’ or on MYGOV.IN. Today the platforms of technology are such that your message can reach me very easily. I invite you once again, come, let us remember and salute our great freedom fighters, who sacrificed their lives for India and let us move ahead with the pledge to do something for our nation. My best wishes to you all and many thanks.

My dear countrymen, namaskar!

Once again I have got an opportunity to talk to you about matters close to my heart, through ‘Mann Ki Baat’. For me, ‘Mann Ki Baat’ is not a matter of ritual; I myself am very eager to talk to you. And I am really happy that I am able to connect with you all in every corner of India, through this programme ‘Mann Ki Baat’. I am grateful to All India Radio that they have also been successfully broadcasting ‘Mann Ki Baat’ in regional languages at 8 pm. I am also very happy that the people who listen to me, later communicate their feelings to me through letters, telephone calls, the website MyGov.in and also through the NarendraModiApp. A lot of what you say is of great help to me in the functioning of the government. How active should the government be in terms of public service? How much priority should be given to public welfare activities? In terms of these matters, this dialogue, this link that I have with you all, is of great use. I hope that you will now be even more actively and enthusiastically involved in ensuring that our democracy should function with people’s participation.

The summer heat is increasing day by day. We were hoping for some respite, instead we are experiencing continual rise in temperature. And in the midst of this came the information that the monsoon will perhaps be delayed by a week, which has added to the worry. Almost the entire country is reeling under the scorching impact of severe heat. The mercury continues to soar. Be it animals, birds or humans…everyone is suffering. These problems have been getting increasingly worse due to environmental degradation. Forest cover has kept receding due to indiscriminate felling of trees. In a way, the human race itself has paved the way for self-annihilation by destroying the environment.

5th June is World Environment Day. On this day, discussions expressing concern on the issue are held all over the world for saving the environment. This time on the occasion of World Environment Day, the United Nations has given the theme “Zero Tolerance for Illegal Wildlife Trade”. This topic will, of course, be discussed, but we also must talk about saving our flora and fauna, conserving water, and how to expand our forest cover. You must have seen in the last few days how forest fires raged in the lap of the Himalayas in Uttarakhand, Himachal Pradesh and Jammu and Kashmir. The main cause of these forest fires was dry leaf littering combined with carelessness, which led to the massive inferno. And so, it becomes the bounden duty of each one of us, to save forests and save water.

Recently, I convered at length with the Chief Ministers of eleven states, reeling under severe drought- Uttar Pradesh, Rajasthan, Gujarat, Maharashtra, Madhya Pradesh, Chhattisgarh, Jharkhand, Karnataka, Andhra Pradesh, Telangana and, Odisha.

As per the conventional Government precedent, I could have had a combined meeting with all the drought affected states, but I chose not to do so. I had a one-on-one meeting with each state, devoting about two to two and a half hours with each one. I carefully heard what each state had to say. Usually such talks do not go beyond discussion on how much money was granted by the Central Government state-wise, and how much money was actually spent by each state. Thus, it came as a surprise even to the officers of the Central Government that some states have indeed made some very commendable efforts related to water, environment, tackling drought, caring for animals as well as affected human beings. Based on inputs from all corners of the country, irrespective of the ruling party there, we found that we had to give a thought to finding not only permanent solutions but also devising practical ways and means to deal with this long-standing problem. In a way, It was a kind of a learning experience too for me. And I have told the Niti Aayog that they should work on how to incorporate the best practices across all the states.

Some states, especially Gujarat and Andhra Pradesh have made full use of technology. I would like that in future, through the Niti Aayog, the exceptionally successful efforts of these states should be applied to other states also. People’s participation is a strong base for solving such problems. And for this, I believe that if there is a confluence of perfect planning, use of appropriate technology, and time-bound action, then we can achieve optimum results in drought management, for water conservation, to save every single drop of water. My faith is that water is a Gift from God. When we go to a temple, we are given an offering of Prasad and even if a small bit of that spills, we feel bad in our hearts. We not only pick it up but also pray five times for God’s forgiveness. Water is also an offering form the God. Even if a drop of water is wasted, then we should feel remorse and pain. And so water storage, water conservation and proper water irrigation are all of equal importance. And so there is need for implementing the maxim ‘Per Drop More Crop’ through Micro-Irrigation and cultivating crops that require minimal water intake. At present, it is indeed good news that in many states, even sugarcane farmers are using micro irrigation, some are using drip irrigation and some are using sprinklers. When I discussed with the eleven states, I noticed that even for cultivating paddy for production of rice, some of them had employed drip irrigation successfully and got higher yields, thereby also reducing the requirement for water as well as for labour. I also found that there were many states which had taken on very big targets, especially, Maharashtra, Andhra Pradesh and Gujarat- these three states have done massive work in the field of drip irrigation. And they are striving to bring every year 2 to 3 lakh hectares additional land under micro- irrigation. If this campaign gets underway in all the states, then not only will it benefit cultivation, but more water will also be conserved. Our farmer brothers in Telangana, through ‘Mission Bhagirathi’ have made a commendable effort to optimally use the waters of Godavari and Krishna rivers. In Andhra Pradesh, ‘Neeru Pragati Mission’ has been using technology for ground water recharging. People are devoting hard work and contributing financially as well to the mass movement that has been started in Maharashtra,. ‘Jal Yukt Shivir’ is one such people’s movement which is really going to be of great help in saving Maharashtra from water crisis in the future- this is what I feel. Chhattisgarh has started the ‘Lok-Suraj, Jal-Suraj’ campaign. Madhya Pradesh has started the ‘Balram Talaab Yojana’- and dug nearly 22,000 ponds, which is no small figure, work is also being carried out on their ‘Kapil Dhara Koop Yojana.’ In Uttar Pradesh there is ‘Mukhya Mantri Jal Bachao Abhiyaan’. In Karnataka water conservation efforts are in the form of ‘Kalyani Yojana’, under which they are trying to revive wells once again. In Rajasthan and Gujarat there are many ancient baodis – deep tanks or masonry wells with steps going down to the water. These states are making a very big effort to revive these as ‘water temples’. Rajasthan has started the Chief Minister’s Jal Swawalamban Abhiyan – Water Self Sufficiency Campaign. Jharkhand, although being a predominantly forest area, still has some parts which face water problem. They have launched a very big campaign for building ‘Check Dams’. They have started an exercise to check and stop the flow of water. Some states have started a campaign and made a number of small dams at distances of 10 to 20 kilometres in the rivers themselves to check the flow of water.

This is a wonderful experience. I urge the people of India that during this June, July, August September, we should resolve that we shall not let a single drop of water be wasted. We should decide right now upon the places where we can conserve water and where we can check the flow of water. The Almighty blesses us with water according to our needs, nature fulfils our needs. But if we become careless during the abundance of water and then during the lean water season land into trouble due to water scarcity, how can this be allowed? And the issue of water is not just for the farmers. This concerns everybody – the villages, the poor, the labourers, the farmers, the urban people, the country folk, the rich and the poor. And for this reason, now that the rainy season is approaching, saving water should be our priority. And when we celebrate Diwali this time, then we should also revel in how much water did we save; how much water we stopped from flowing out. You will see for yourselves that our joy will increase manifold. Water has this power, no matter how tired one is, just a bit of water splashed on the face makes one feel so refreshed. No matter how tired we are; when we see a large lake or an ocean, how magnificent that sight is. What a priceless treasure it is bestowed upon us by the Almighty! Just connect to it with your heart. Conserve it! We should harvest water. We should also store water. We should also modernise water irrigation. This I say as an earnest appeal. We should not let this season go waste. The coming four months should be transformed into a Save the Water Campaign, to save every drop of water. And this is not just for the governments, not just for the politicians, it is a work to be carried out by the people at large. Recently the Media reported about the water crisis in great detail. I hope that the Media will show the path to the people on how to save water, start a campaign, and also share the responsibility to free us from the water crisis forever; I invite then as well.

My dear Countrymen, we have to build a modern India. We have to make a transparent India. We have to make many services uniformly available across the entire country from one corner to another. So we will have to change some of our old habits as well. Today I want to touch upon one topic in which if you can be of help to me, then we can together achieve progress in that direction. We all know and we were taught about it in school that there was a time when there were no coins, no currency notes; there was a barter system. If you wanted vegetables you could give wheat in return. If you wanted salt, you could give vegetables in exchange. Business was carried out only through the barter system. Then gradually came currency, coins came, notes came. But now times have changed. The whole world is moving towards a cashless society. Through the facility of electronic technology, we can get money and also give money; we can buy things and pay our bills too. And with this there is no question of our wallets getting stolen from our pocket. We need not worry about keeping an account; the account will be maintained automatically. In the beginning it may appear to be a bit difficult, but once we get used to it, then this arrangement will seem very easy for us. And this possibility is there because under the Pradhan Mantri Jan Dhan Yojana that we have started recently, nearly all the families in the country have had their bank accounts opened. On the other hand, they have also got their Aadhar numbers. And the mobile phone has reached the hands of almost every Indian. So Jan Dhan, Aadhar and Mobile – Jam – J. A. M. Synchronising these three, we can move ahead towards a cashless society. You must have seen that along with the Jan Dhan account people have been given a RuPay card. In the coming days this card is going to be useful as both- a credit and a debit card. And now-a-days a very small instrument has come which is called ‘point of sale’- P. O. S. – ‘Pos’. With the help of that, be it your Aadhar number or your RuPay card, if you have to pay money to someone, you can do it through that. There is no need to take out any money from your pocket and count it; there is no need to carry around any cash with you. One of the initiatives in this regard taken by the Government of India is about how to make payments through ‘Pos’, how to receive money. The second endeavour we have started is Bank on Mobile. The ‘Universal Payment Interface’ banking transaction- UPI will change the way things work. It will become very easy to do money transactions through your mobile phone. And I’m happy to tell you that the N.P.C.I. and banks are working together to launch this platform through a mobile app. If this happens, perhaps you may not even need to carry a RuPay card with you.

Across the country, nearly 1.25 lakh young people have been recruited as banking correspondents. In a way we have worked towards providing the bank at your door step. Post offices have also been geared up for banking services. If we learn and adapt ourselves to use these services, then we will not require the currency, we will not need notes, we will not need coins. Businesses will function automatically, resulting in a certain transparency. Under-hand dealings will stop; the influence of black money will be reduced. So I appeal to my countrymen, that we should at least make a beginning. Once we start, we will move ahead with great ease. Twenty years ago who would have thought that so many mobiles would be in our hands. Slowly we cultivated a habit and now we can’t do without those. Maybe this cashless society assumes a similar form. But the sooner this happens, the better it will be.

My dear countrymen, whenever the Olympic games come around, and when these begin, we sit and clutch our heads and sigh, “we were left so far behind in the tally of gold medals… did we get a silver or not… should we do with just a bronze or not…” This happens. It is true that in the field of sports we face a lot of challenges. But an atmosphere for sports should be created in the country.

To encourage the sportspersons who are leaving for the Rio Olympics, to boost their morale, everyone should try in one’s own way. Someone could write a song, someone could draw cartoons, someone could send messages with good wishes, somebody could cheer a particular sport, but on the whole a very positive environment should be created in the entire country for these sportspersons. Whatever may be the result, a game is a game, one can win or lose, medals are won sometimes and sometimes not; our spirits should always soar high. And as I speak, I would like to mention our Sports Minister Shri Sarbanand Sonowal for a gesture that has touched my heart. Last week all of us were busy in the ups & downs of Assam election results. Shri Sarbanandji himself was leading the campaign. He was the Chief Ministerial candidate; but he was also the Union Minister. And I was very happy when I came to know that one day before the Assam election results, he discreetly reached Patiala in Punjab. You must be aware of the Netaji Subhash National Institute of Sports- N.I.S. – where the sportspersons going for the Olympics are trained. They all are there. He suddenly reached there, much to the surprise of the sportspersons. And it was a matter of surprise for the world of sports as well, that a Minister personally cares for our sportspersons. What are the arrangements for them? How is the food? Are they getting nutritious food according to their needs or not? Are the appropriate trainers for their body fitness present there? Are all the training machines functioning properly? He surveyed everything in great detail. He personally inspected each and every sportsperson’s room. He spoke to all the players in great detail. He had a word with the management and trainers; he himself ate with the sportspersons. With election results being due, with the distinct possibility of a new responsibility as a Chief Minister, and yet if one of my colleagues, in the capacity of a Sports Minister, displays such concern for his work, then it gives me great joy. And I am confident that like this, we should all realize the importance of sports, we should encourage the people in the world of sports, encourage our sportspersons. This becomes a source of strength in itself, when the sportsperson feels that his 125 crore countrymen are with him, his morale gets boosted.

Last time I spoke to you about the FIFA Under 17 World Cup and recently I got to see the suggestions that have come pouring in. And these days I have noticed that a conducive atmosphere for Football can be seen in the whole country. Many people are taking an initiative to form their own teams. I have received thousands of suggestions on the NarendraModi Mobile App. Maybe many people don’t play the game themselves, but hundreds of thousands of young Indians have displayed such keen interest in the sport, this by itself was a very delightful experience for me. We all know the bond that India has with Cricket, but I saw the same passion for Football as well, and this by itself heralds a very positive signal for the future. For all the selected candidates for the Rio Olympics, and for our favourite sportspersons, we should create a cheerful and positive atmosphere. We should not judge everything in terms of victory and defeat. India should be known in the world for its spirit of sportsmanship. I appeal to my countrymen to contribute their bit in creating an atmosphere that boosts the spirits and enthusiasm of our athletes.

In the last week or so, results have been pouring in from all over the country…. and I am not talking about election results… I am talking about those students who slogged for the entire year, those of 10th and 12th Class. It is clear that our daughters are marching ahead triumphantly. It is a matter of joy. To those who have succeeded in these exams, I extend my congratulations and felicitations. And those who were not able to succeed, I would like to tell them once again that there is a lot to do in life. Life does not get stuck if we do not get results according to our expectations. We should live with hope, we should move ahead with confidence.

But I have been confronted with a new type of question, about which earlier I had never given a thought. I’ve received one email on MyGov.in site, which drew my attention. One Mr. Gaurav, Gaurav Patel of Madhya Pradesh writes that in the M.P. Board exam he has secured 89.33% marks. Reading this I felt elated. But in his continued narration, he tells us his tale of woes. Gaurav Patel says that Sir, afte securing 89.33% marks when I reached home, I was thinking that I would be congratulated by my family and friends, I would be applauded. But I was amazed when everybody in the house, friends and my teachers said the same thing, “Oh Dear, if your had secured just 4 more marks, you would have made it to 90%”. So it seems that my family, my friends, my teachers, nobody was pleased with my 89.33% marks. Everyone was lamenting that I missed my 90% by four marks. Now I’m perplexed and don’t know how to handle the situation. Is this all to life. Was what I did not good enough? Did I not prove myself? I don’t know but I feel a burden on my heart and mind.

Gaurav, I have read your letter very carefully. And I feel that perhaps this pain is not just yours; like you there are many lakhs and crores of other students who share the same pain. Because nowadays there is a trend that instead of finding satisfaction in what we have achieved, we tend to express our dissatisfaction in not achieving unrealistic goals. This is another form of negativity. We can never guide society towards the path of satisfaction if we always find dissatisfaction in everything. It would have been better if your family members, your class mates and your friends had appreciated your 89.33%. Then you would have felt motivated enough to do a lot more. I would like to urge guardians, parents and people all around, to please accept, welcome and express your satisfaction over your children’s results, and motivate them to surge ahead in life. Else, it might happen that a day will come when he brings 100% marks and you will say that, “you have got 100 percent! But still, had you done something more, it would have been better!” There is a limit to everything and that should be accepted.

Santosh Giri Goswami has written to me from Jodhpur something similar, almost along the same lines. He says that the people around him just don’t accept the results. They say that you should have done something better. There was a poem I had read long ago. I don’t remember the complete poem. The poet had written something like this – “I painted a picture of my anguish on the canvas of life. And when it was exhibited, almost all the visiting people commented that it needed some touching up. Someone said, ‘yellow here would have been better in place of blue.’ Someone said, ‘This line would have been better situated there instead of here.’ I wish some odd visitor had also shed a tear or two over the picture of my anguish.” I don’t remember if these were the exact words of the poem, as I read this poem way back. But nobody was able to grasp the pain depicted in that picture; everyone just spoke of touching it up.

Santosh Giriji, you have the same problem that Gaurav has. And there must be crores of students like you. You have the burden on yourself of fulfilling the expectations of millions of others. All that I would like to say to you is that in such a situation, don’t lose your balance. Everyone expresses their expectations; just keep listening, but stick to your point and make an effort to do something even better. But if you are not satisfied over what you have got, you will never be able to create something new. The strong foundation of one success becomes the foundation for another greater success. The dissatisfaction arising out of success never becomes a ladder to success; it guarantees failure. And so I would like to appeal that you should sing in celebration of the success that you have achieved. Possibilities of newer successes will arise out of success achieved earlier. I would like to appeal to parents, friends and neighbours that please don’t impose your expectations upon your children. And friends, does our life come to a standstill if we meet with failure sometimes. Sometimes one is not able to score good marks in exams, but he or she surges ahead in sports, or does well in music, or excels in the fine arts, or forges ahead in business. God has gifted each one of us with a unique talent. Please recognize your internal strength, build upon it and you will be able to march ahead. And this happens everywhere in life.

You must have heard of the musical instrument called santoor. There was a time when the santoor was associated with the folk music of the Kashmir valley. But it was Pandit Shiv Kumar (Sharma) whose magical touch transformed it into one of the prime musical instruments of the world. Shehnai once had a limited space in the world of music. It was mostly played at the threshold of the courts of emperors and kings. But Ustad Bismillah Khan’s mastery over the Shehnai made it one of the finest musical instruments in the world; it has now carved an identity of its own. And so you should stop worrying about what you have and how is that. Just concentrate on what you have and devote your utmost with that you are sure to reap handsome rewards.

My dear countrymen, sometimes I notice that the money that our poor families have to spend on their healthcare, throws their life off the track. It is true that while one has to spend little on preventing illness, the expenditure incurred on regaining health after you have fallen ill, is a lot more. Why can’t we lead life in such a way that we don’t ever fall sick and no financial burden falls upon the family. Cleanliness is one of the strongest protections from disease. The greatest service that can be rendered to the poor is by maintaining cleanliness. And the second thing that I constantly urge you to do is Yog. Some people also call it Yoga. 21st June is the International Day for Yog. People are not only attracted to Yog the world over, they have implicit faith in it and the whole world has embraced it. This is a priceless gift handed over to us by our ancestors, which we have given to the world. To the world which is filled with stress, Yog gives the power to lead a balanced life. Prevention is better than cure. A person practicing Yog, can easily have the achievements of staying healthy, maintaining balance, being richly endowed with a strong will power, nurturing supreme self confidence and to have concentration in every task one does. 21st June, International Yog Day is not just a mere event. It should spread wide, it should find a place in every person’s life. Each person should take 20-25-30 minutes out from his daily routine and spend it on practicing Yog. And for this, the International Yog day on 21st June gives us the inspiration. These collective occasions do become a reason for effecting positive change in an individual’s life. I do hope that on 21st June, wherever you may be, please take the initiative; you have a month with you. If you visit the website of the Government of India, the syllabus for this time, which ‘asanas’ you have to do, how one has to do them, all that has been described in it. Have a look at it. Do get these followed in your village, in your mohallas, in your city, in your school, in your institution, even in offices. Start it from now, one month in advance and you will be a participating partner on 21st June. I have read it several times that there are offices where on a regular basis, when they first meet in the morning, they begin with Yog and Pranayam and the efficiency of the entire office increases. The whole culture of the office gets transformed and the environment also undergoes a positive change. Can we make use of 21st June to bring Yog into our lives? Can we use it to bring Yog into our social life? Can we use it to bring Yog into our surroundings? I will be going this time to Chandigarh to participate in the programme on 21st June. I shall be doing Yog with the people of Chandigarh. You too must connect yourself with it when the whole world will be doing Yog on that day. I urge you all not to get left behind. Your staying healthy is very important to make India healthy.

My dear country men, through Mann Ki Baat, I connect with you regularly. I had given all of you a mobile number earlier, which you could use for listening to ‘Mann Ki Baat’ by giving a missed call on that number. But now we have made it a lot simpler. Now, to be able to listen to this programme, all you have to do is to dial just four digits. That four digit number is 1-9-2-2 . I repeat …One- Nine- Two -Two. By giving a missed call on this number, you will be able to listen to ‘Mann Ki Baat’ at any time, wherever you are and in any language of your choice.

My dear countrymen, Namaskar to all of you once again! Please don’t forget what I had said about water. You will remember it, won’t you? Okay! Thank You. Namaste!

My dear fellow citizens, Namaskar!

It’s summer. Everybody makes plans for their summer holidays. Since this is the season of mangoes, we crave for the flavour and taste of this fruit. Sometimes we feel a nap in the afternoon would be nice. But this year the sweltering heat has spoilt the fun for everybody.

It is quite natural for the nation to feel concerned about the unrelenting heat. On top of it, due to continuous drought over the past couple of years, the usual water storage facilities have been adversely affected. Sometimes due to encroachment, sometimes due to silting, the inflow of water into reservoirs and other water bodies gets blocked. As a result, the reservoirs store much less water than their capacity. Worse, because of this cycle that has been going on for years, the capacity itself of these reservoirs is gradually reduced. To cope with the drought and to provide relief from the water crisis, governments are making efforts. But that’s not all. I have noticed that citizens are doing commendable work to help deal with the situation. Awareness is now seen in many villages. Only those who have faced shortage of water know the real value of water. Hence, in such places they are very sensitive about water and are equally active in doing something to deal with the shortage of water.

I was recently told that in Ahmednagar district of Maharashtra, the Hivrebazaar Gram Panchayat and its villagers have addressed the problem of water shortage by treating it as a major and delicate issue. One can find many villages where there is a desire to store water. At Hivrebazaar the farmers tackled the issue by changing the cropping pattern. They have decided to give up cultivation of those crops that require a lot of water, like sugarcane and banana. It sounds very simple, but in reality it is not so. What a big collective decision this must have been? If one tells the owners of factories that consume a lot of water about the consequences of this consumption and requests them to shut down their units, one can well imagine what the response would be. But see the sensibility of these farmer brothers. When they realised that the cultivation of the sugarcane should be given up because it consumed a lot of water, they went ahead and did it. Instead of sugarcane, they have taken to such crops like fruits and vegetables that require much less water. Farmers in this village have taken so many initiatives such as using sprinklers, drip irrigation techniques, water harvesting and water recharging, that today their village is strong enough to cope with the water crisis that they face. I might be talking of a small place like Hivrebazaar, but there must be many other such villages. I extend my hearty felicitations to such villagers for their fine work.

I was told that in Devas district of Madhya Pradesh, the Gorva Gram Panchayat took up the drive to create farm ponds. They have already created 27 farm ponds. Due to this there has been an increase in the ground water level. Whenever water was required for crops, farmers had access to it. This panchayat has given a rough estimate that their agricultural production has increased by 20 per cent. Not only has water been saved, the quality of water has also vastly improved with the water level increasing. World over it is said that potable water can contributing factor for GDP growth. It certainly contributes to better health.

When the government used railways to transport water to Latur, it became news for the world. There is no doubt that the swift manner in which Indian Railways has acted is praiseworthy. But villagers who have taken various initiatives to save water also deserve equal amount of praise. Indeed, I would say they deserve greater praise. There are several such schemes and programmes that are run by citizens but these doesn’t get our attention. The good work done by the government sometimes does come to our notice. If we look around us, we will see that people are making an effort to combat the menace of drought by trying to find solutions that are new and innovative.

It is human nature that no matter how many perils people face, when they hear a good news from any corner, they feel as if the entire crisis is over. Thus ever since the day it became public knowledge that rainfall this year is expected to be between 106% and 110% it seems as if tidings of peace and happiness have come. There is still some time for the monsoon to arrive, but the news of good rains has already brought joy. At the same time we must remember that a good monsoon offers both an opportunity and a challenge. Can we start a drive to save water in every village from now on itself? Farmers need fertile soil in their fields to grow crops. This time why can’t we take the soil from the bottom of ponds for our fields? If we were to do this, the quality of the soil in our fields would improve and the capacity of ponds to store water would increase. Can we fill empty cement and fertiliser bags with pebbles and sand and use them to stop water from flowing out through breaches? If we were to stop water from draining out for five days, for seven days, it would seep into the ground and the water level would come up. There would be sufficient water in our water-wells. Thus we should strive to retain as much water as possible. The water of a village will be preserved there if we work for it in a determined manner collectively. Therefore, notwithstanding the current water scarcity and drought situation, we have an opportunity during coming one and half months to prepare to harvest rainwater.

I have always said that people who visit Porbandar, the birthplace of Mahatma Gandhi, can also see there the underground tanks constructed about 200 years ago, that were built to save rain water. Water collected in these tanks remained pure.

Mr. Kumar Krishna has asked on MyGov whether “the cleaning of Ganga will be possible while we our alive”. His concern is quite natural because it has been nearly 30 years since work began in this direction. Many governments came, plans were made to clean Ganga, and a lot of expenditure was incurred without showing results. For this reason there must be crores of Indians like Kumar Krishna who have the same question in their hearts. For those who are religiously inclined, Ganga is the path to salvation for them. I too accept this importance of Ganga. But more than that, Ganga is the giver of life. We get our daily bread from Ganga, we get our earnings from Ganga, and we get a new source of energy from Ganga to live our lives. The flow of Ganga adds momentum to the economic pace of the country. Bhagirath did bring down the river Ganga for us, but to save it, we need crores of Bhagiraths. The project to clean Ganga cannot be successful without mass participation by the people. So we all will have to become agents of change to achieve cleanliness. We shall have to continuously keep on repeating this thing. There are many efforts being made by the government. We are seeking the full cooperation of all the states through which Ganga flows. We are also trying to get voluntary organisations to join us in this effort. We have taken several steps for surface cleaning and to stop industrial pollution. Every day, effluents and garbage in a large quantity flow into Ganga through drains. At Varanasi, Allahabad, Kanpur, Patna – trash skimmers have been deployed which clean the river while floating on it. All local bodies have been given this facility and they have been urged to carry on with this work continuously and clean all the garbage from the river. I have been told a few days ago that in places where this work is being carried out properly nearly 3 to 11 tonnes of garbage are being taken out of the river every day. So it would be correct to say that pollutants in such a large quantity are being stopped from getting into the river. In the coming days, we have plans to deploy such trash skimmers at other places also and the benefits of it will be felt by the people living on the banks of Ganga and Yamuna.

To monitor and control industrial pollution, an action plan has been prepared with the pulp and paper, distillery and sugar industries, and it has also been implemented to some extent. I feel it will yield good results. I am very happy that in Uttarakhand and Uttar Pradesh, where there was discharge from distilleries, there has been a change for the better. Officers have told me that they have been successful in securing zero liquid discharge. The discharge from the pulp and paper industry or the liquor industry is almost coming to an end. All these things are a sign that we are moving in the right direction and awareness has also increased. I have seen that not just on the banks of Ganga, even in far off South if one meets a person, he is sure to ask, “ Sir, will Ganga be cleaned?” This faith and hope of the common people is going to ensure success in the cleaning of Ganga. People are even giving donations for this. Thus this effort is being made quite meticulously.

My dear fellow citizens, today is the 24th of April. This is observed as Panchayati Raj Day in India. On this day, the Panchayati Raj system was implemented in our country. Panchayati Raj system has gradually spread to the entire country and is functioning successfully as an important unit of our democratic system of governance.

We celebrated 14th April as the 125th birth anniversary of Babasaheb Ambedekar and today we celebrate 24th April as Panchayati Raj Day. This was such a fortunate coincidence. From the birth anniversary of the great man who gave us the Constitution of India, to 24th April, the day Panchayati Raj was introduced in our country to empower our villages, which are the strongest link of our Constitution. It inspired linking these two dates. For this reason, the Government of India, along with the cooperation of the State Governments, has launched a campaign – “From Gram Uday to Bharat Uday” – From the Rise of Villages to the Ascent of India, over the 10-day period between 14th April and 24th April.

It was my good fortune that on 14th April, the birth anniversary of Babasaheb Ambedkar, I got the opportunity to visit his birthplace Mhow and pay my respects at that sacred place. And today, on 24th April, I am going to Jharkhand, where mostly my tribal brothers and sisters stay. In Jharkhand I am going to celebrate Panchayati Raj Divas. At 3 in the afternoon I shall be talking to all panchayats of the country. This campaign has worked in a major way to generate awareness. How can the democratic institutions at the village level, in every corner of India, be strengthened? How can the villages become self-reliant? How can villages plan programmes for their own development? There should be due importance laid on physical and social infrastructure. There should be no school dropouts in villages and the campaign to educate the girl child (Beti Bachao, Beti Padhao Abhiyan) should be successfully carried out. The birth of the girl child should be celebrated in a big way. There should be some plans to do that. In some villages people organised food donation on this occasion. It happens very rarely that so many different programmes go on at the same time in so many villages of India. I congratulate all the State Governments and the village heads. They have gone about these programmes in a very novel way for the welfare of villages, for the development of villages and for the strengthening of democracy. The awareness that has come about in villages guarantees a new progress for India. The foundation for the progress of India is the rise of its villages; so if we all keep laying stress on the progress of the villages, we shall continue to get the desired results.

Sharmila Dharpure from Mumbai has expressed her concern to me through her phone call. Sound byte-

“Mr. Prime Minister Namaskar. I am Sharmila Dharpure speaking from Mumbai. I have a question for you about the school and college education. For the last so many years, a strong need for reforms has been felt in the education sector. Either the required amount of schools and colleges are not there or else the quality in education is lacking. It has been often found that the children complete their schooling but they still don’t have knowledge about the most basic things and so they lag behind in this competitive world. What are your views? How do you wish to bring about reforms?”

Sharmilaji, your concern is quite genuine. Today in every home, the first thing that the parents dream of is to give their children good education. A house, a car – all that comes later. And for a country like India, this common sentiment of the people is a very big force. To educate their children and educate them well, this concern for the children to get good education should increase further and a greater awareness should come about. I believe that when there is awareness in the family, it impacts the school and has an impact on teachers as well. The child is also aware of the purpose for which he or she goes to school. So I would appeal to all guardians and parents to give not just enough time and attention to their children but also to everything that’s happenings in their school. And if something strikes your attention, please go to the school and discuss it with the teachers yourself. Vigilance can be of help to reduce many shortcomings in the education system. People’s participation will go a long way in achieving this.

Every Government in our country has laid stress on education and every Government has made efforts for it in its own way. It is true that for a long time our focus has been on setting up educational institutions, expanding the system of education, building schools, building colleges, recruiting teachers, ensuring maximum attendance of children. So priority has been given in a way to the spread of education. This was necessary. But today more than expanding education what is necessary is to improve the quality of education. We have already done a lot towards expanding education. Now we will have to focus on quality education. We will have to shift our priority from literacy campaign to good education. Till now we concentrated on the outlay for education. The time has come to focus on the outcome of it. Till now the stress has been on how many are attending school. From now onward, more than schooling, we will have to lay stress on learning. Till now we have heard the echo of the mantra of Enrolment! Enrolment! Enrolment! But now we will have to turn our attention to providing good education, worthy education to children who have made it to schools. You must have seen the Budget of the present government. An effort is being made to provide quality education. But it is true we still have a long way to go. If we, 125 crore Indians, resolve, we can cover that distance. Sharmila ji has rightly said that we do need to bring reforms for quality education.

You must have noticed in the Budget that we have decided to do something unconventional. In the Budget, we have made 10 government universities and 10 private universities free from government control and asked them to accept the challenge to flourish on their own. We have asked them to come up with what they would like to do to become the best universities. We have done this with the intention of giving them a free hand. Indian universities can also compete with world class universities, and they should. Along with importance to education, there is importance to skill. Likewise, technology plays a very big role in education. Long distance education and technology will make the task of education simpler. I believe that the results of this move are going to be seen in the near future.

Since a long time people have been asking me questions on one topic. Some have written on my web portal mygov.in, others have written to me on NarendraModiApp. It’s mostly the youth who write to me.

Sound Byte-

“Mr. Prime Minister Namaskar, I am Mona Karnwal from Bijnore. For the youth in today’s age, along with studies, sports are also of great importance. They should have a feeling of team spirit and the qualities of a good leader for their overall holistic development. I state this from my own experience because I have served in the Bharat Scouts and Guides and this had a very good impact upon my life. I want you to motivate the youth as much as you can, and I want the government to also promote NCC, NSS and the Bharat Scouts and Guides as much as possible.”

You people have been sending me so many suggestions that one day I felt that first of all I must talk to these people. It was under pressure from you people, following your suggestions, that I recently called for a meeting with the chiefs of NCC, NSS, Bharat Scouts and Guides, Red Cross and the Nehru Yuva Kendra. I asked them if they have ever had a meeting before, and they said that since Independence, this was the first time that they were attending a meeting like this. So first I would like to felicitate my young friends who put pressure on me, the result of which was that I held this meeting. I felt glad that I met them. I felt the need for greater coordination. They are doing a lot in their own way but if work is done collectively, in an organized manner, then these various organizations of ours can bring about huge results. They are spread so wide, reaching out to so many families. I saw an answer in the way they had spread far and wide and were filled with enthusiasm, they had the resolve to do something. It’s true that I myself have been a cadet in the NCC and so I know firsthand how one acquires a fresh perspective through such organizations. Children draw inspiration and develops a national perspective. I did get the benefit of that in my childhood. I believe that we should infuse a new life, a new force into these organizations. This time I put some issues before them. I told them that for this season why don’t all these organizations and our youth make an effort for water conservation. We could collectively try and stop open defecation in so many blocks and so many districts. What kind of programmes can we make to unite our country? Can we have a common youth song for all these organizations? We spoke on many issues.

Today, I appeal to you all as well. Please suggest the perfect ideas for these youth organizations. Do we need to add anything new in their functioning and their programmes? If you write to me on my NarendraModiApp , I will send them to the right place. After this meeting, I feel they are going to gain a new momentum. Now even you will wish to join one of them.

My dear fellow citizens, I now wish to talk about something that will compel us all to think. I view it also as something that is going to shake us all. You must have seen for yourself that the political situation in our country is such that in the previous elections political parties made promises of giving each household 9 to 12 gas cylinders. And each political party felt that if they had to politically approach the middle class society, then gas cylinder was a major issue. On the other hand, economists have put constant pressure to reduce the subsidy on gas cylinders. For this reason, many committees would sit which would receive many proposals and suggestions on the issue of lessening the gas subsidy. Crores of rupees would be spent on these committees. But the matter would remain at a standstill. This has been everybody’s experience. No one ever thought beyond this.

Today, my dear fellow citizens, I have utmost pleasure in placing before you all my own account on this. I have chosen the third way out and that is the path of placing trust and confidence in the people and the masses. At times we political leaders should trust our people more than we trust ourselves. We should have implicit faith in the people. I had once said to you that if you can bear the expense of 1500-2000 rupees per year, then why don’t you give up your subsidy on gas? This could be of use to poor households. I had said it just like that, but today I can say with confidence that I am indeed very proud of you all. One crore families have voluntarily given up their subsidy on gas cylinders. These one crore are not wealthy families. Among them are retired teachers, retired clerks, farmers, small shopkeepers. These are middle class and lower middle class families that have given up their subsidy. Now look at the other, rather unique, side of it. They could have given up their subsidy through the App on their mobile, going online or by giving a missed call over the telephone. There were many options. But it has been estimated that more than 80% of these one crore families chose to go to the distributor, stand in a queue and give in writing that they wish to surrender their subsidy.

My dear fellow citizens, this is not a small matter. If the government gives even a small concession on tax or exemption from tax, then for a whole week we hear praise for that government being splashed on TV channels and in newspapers. Here, these one crore families have given up their subsidy. And in our country subsidy has turned into a kind of a right that people expect. A thing like that they have chosen to give up.

I would like to salute those one crore families. I humbly bow to them because they have compelled political leaders to think of coming up with something new. This has also forced the economists of the country to think differently. Even the global economic experts who used to live in a world of their calculations would find this phenomenon to be beyond their limits of traditional wisdom. At some point of time they will also have to think of this novel experience that has defied conventional thinking. One crore families giving up their subsidy on gas cylinders and in return one crore poor families getting gas cylinders with the money that is saved from the one crore families that have given up their subsidy. Externally, it appears just an incident But, its extraordinary lesson is that if you place faith in the people, it leads to most handsome achievements.

I would like to specially appeal to the entire political class to place implicit faith in the people. That will fetch such terrific results that one could have never ever imagined. We should move in this direction. I have always felt this way, like when I felt why Class 3 and Class 4 employees should be made to go through interviews. We should trust the person who has given the exams and submitted the marks.

Sometimes I feel that we should publicly announce that today on this route of the railways there will be no ticket checker. Let’s see what happens when we place faith in the people of India. We can undertake several such experiments. Once we place faith and trust in the people of India, we can get incomparable results. Anyway, these are just some personal thoughts. We cannot make these into government rules but we can certainly create that kind of an atmosphere. This atmosphere has not been created by any political leader but by one crore families of India.

A person called Ravi has written to me – “Good News Everyday — he writes — please ask your officials to post about one good incident every day. Each newspaper and news channel has bad news for its every ‘breaking news’. Is there not anything good happening around in this country populated by 125 crore people? Please change this situation.”

Ravi ji has expressed his anger but I think he is not venting his anger on me but on the prevailing conditions. You may remember that the former President of India, Dr A.P.J. Abdul Kalam, used to always say, “Please print only positive news on the front page of the newspaper”. He used to continuously repeat that.

Some days back a newspaper had written a letter to me saying that they had decided that on Mondays they would not give any negative news but only positive news. These days I have noticed that some T.V. channels have begun setting aside some time for positive news.

So it is right to say that there is an atmosphere all around of positive news. And everybody feels that the people should get the right news and good news. It is true that even if the most highly placed men and women relate the best possible things in the best possible words and in the best possible manner, good news has a better impact than that. Good news becomes the greatest reason and inspiration to do something good.

It is true that the more we give prominence to good things, the less space there will be for bad things. If we light a lamp, the darkness is sure to be dispelled. You all must be aware that the government has started a website,transforming india. On this you get news of positive happenings, not just of the government but also of the people around. This is a portal where even you can send news of any good thing that’s happened to you. You can contribute to the site.

Raviji you have given a good suggestion, but please don’t get angry with me. We all should strive together to do something positive, talk about something positive, to spread something positive.

There is one great speciality of our country — the Kumbh Mela. The Kumbh Mela can become the centre of tourist attraction as well. Very few know that since a long time, crores and crores of people have gathered on the river-banks for this festival. The peaceful atmosphere at the Kumbh Mela gives moments of tranquillity to the soul. These festivals, from the point of view of organization, event management and people’s participation, set new and high standards. I have been noticing for the last two days that many people have uploaded pictures of the Simhastha Kumbh Mela. I would like the Tourism Department of the Government of India and the State Government to hold a photo competition on this occasion. People should be encouraged to take the finest photographs and upload them. What an atmosphere that would create. People will also come to know of the myriad and different activities going on in every corner of the Kumbh Mela. This can surely be done.

It’s true that I met the Chief Minister of Madhya Pradesh recently and he told me that they have laid special emphasis on cleanliness. It is not that the cleanliness remains confined to that place. People should carry back the message of cleanliness with them. I believe that even if the Kumbh Mela is a religious and spiritual occasion, we can turn it into a social occasion. We can turn it into an occasion of imbibing good values. It can become a reason to carry good resolutions and good habits to all the villages. We should use each Kumbh Mela to make people aware of how we can increase our value for water, our faith in water; how we can spread the message of water conservation. We should do this.

My dear fellow citizens, I will surely meet you all once in the evening on this important occasion of Panchayati Raj Divas today. My heartiest thanks to you all. As always, the unshakeable bond between your inner thoughts and those of mine gives me immense pleasure.

My Dear Fellow Citizens,

Let me begin by wishing ‘Namaskar’ to all of you. Today, the world over, Christians are observing Easter. I extend my warmest greetings to everybody on the occasion of Easter.

Some of my young friends must be busy with their examinations. Some of them must have gotten over with their examinations by now. For those of you who still have examinations, it must be a testing time with exams on one hand and T-20 Cricket World Cup on the other. I am sure you are eagerly waiting for the match between India and Australia this evening.

Some days ago India won two fine matches against Pakistan and Bangladesh. We are seeing a fine momentum building up in this T-20 Cricket World Cup. Today, as India and Australia get ready to play, I convey my best wishes to both the teams.

With the young comprising 65% of our population, there should be no reason why we should be absent from the world of sports. This won’t do. We need to usher revolutionary changes in sports. We can see that happening in India. As with Cricket, there’s now increasing interest in Football, Hockey, Tennis, and Kabaddi.

You must have come to know that India will be hosting the FIFA Under-17 World Cup next year. Twenty-four teams from all over the world are coming to play in our country. The Indian Football team won the gold medal at the Asian Games in 1951 and 1962, and came fourth in the 1956 Olympics. Unfortunately, over the decades we have slipped from there to the lowest rungs. Today our ranking in FIFA is so low that I feel reluctant even to mention it.

On the other hand, I have been noticing that interest in Football among the youth in India has been rising – be it the English Premier League, Spanish League or the Indian Super League matches. Young Indians take time out to get the latest information on these matches and watch them on television. What I mean to say is, given this rising popular interest in Football and the opportunity of hosting FIFA Under-17 World Cup, shall we just play the role of a host and fulfil our responsibility? Or will we use the opportunity to our advantage to promote sports?

We should create an atmosphere of Football, Football, Football all around for this whole year – in schools, colleges, indeed, all over India. Our youth, the children in our schools, should be drenched in sweat just playing Football. If that happens, we shall have real fun playing the host. So, all of us should make the effort to ensure Football reaches every village, street and alley. Between now and the FIFA Under-17 World Cup in 2017, we should infuse a spirit of enthusiasm in the youth. One advantage of playing the host for this event is that a whole lot of infrastructure will get created with addition of sports facilities. But I personally shall be happy when we are able to link every youth of our country to this game.

Friends, I would like to hear your views on how best to use the 2017 FIFA Under-17 World Cup to our advantage. How should this event be? What kind of programmes should we organise the whole year to help the event gain momentum? How should it be publicised? What improvements do we need to make? How can we increase the interest of our youth in sports through the 2017 FIFA under-17 World Cup? How can we introduce an element of competitiveness in governments, educational institutes and social organisations to associate with the game?

We can see all this happening in relation to cricket; we should now try to bring these elements in relation to other sports disciplines as well. The FIFA event offers us a unique opportunity to do so. Can you send me your suggestions on how best to use that opportunity? I view the FIFA event as a great opportunity to establish India as a brand at a global level. I consider this to be an opportunity to let the world know of India’s youth power – not in the sense of winning or losing a match. In the run-up to and preparation for the 2017 FIFA event, we can harness and display our many strengths; while doing so, we can do image-branding for India as well.

I look forward to your suggestions on the 2017 FIFA Under-17 World Cup which you can send me through NarendraModiApp. Do let me know what should be the logo and the slogans. How should we propagate this throughout India? What should the songs be like? What should be in the souvenirs? Think about it friends. I would like every youth of mine to become an ambassador for the 2017 FIFA Under-17 World Cup. You should robustly participate in this event. It’s a golden chance to build India’s image.

My dear students, you must have thought of travelling to places during your holidays. There are very few people who go abroad; most people visit places within their own states for a week or so. Some people also go outside their states. Last time too, I had requested all of you to upload photographs of the places you visit. And I have noticed that the kind of work which our Department of Tourism, our Department of Culture, State Governments and the Government of India can’t do, that kind of work has been accomplished by millions and millions of Indian tourists. Photos of such magnificent places were uploaded that it was truly a delight to view them.

We have to take this task forward. Do it this time as well. But this time, along with a photo, please write and send a small piece about the place, thus displaying your creative prowess. One gets to learn a lot by visiting new places. Things we can’t learn in a classroom, within our family, from our friends, sometimes we can learn those things by travelling. We get to experience something fresh with each new place we visit – we learn about people, their languages, foods and lifestyles. Someone has rightly said that “A traveller without observation is a bird without wings”. “If you have a desire to truly view, you should also develop an insight.” India is full of diversities. Once you set out to see the country, for the rest of your life you will keep seeing new things and still never get enough of it. I have been fortunate that I had a lot of opportunities to travel. When I was neither Chief Minister nor Prime Minster, and I was young like you, I travelled a lot. Perhaps there isn’t a district in India which I have not visited.

Travel plays a very strong role in shaping our lives. These days the youth of India are being driven by a spirit of adventure and curiosity. Unlike before, they don’t want to go to the same old places or tread the oft beaten track. They want to do something new, see something new. I see this as a good sign. Our youth should be bold. They should be brave. They should have the courage to set foot on places where no one has been before.

In this context, I would like to specially congratulate Coal India. Western Coalfields Limited at Savaner near Nagpur, where there are coal mines, has developed an Eco-friendly Mine-Tourism Circuit. Generally we don’t think of coal mines as places to be visited. When we see pictures of miners, we wonder what it must be like out there. We even have a saying, “Coal blackens your hands”, hence people tend to stay away from coal mines. But Western Coalfields Limited has made these same coal mines a destination for tourism. This is only the beginning, but already nearly 10,000 people have visited this Eco-friendly Mine-tourism site at Savaner near Nagpur. This in itself gives us an opportunity to see something new.

I hope that when you set out on a journey during the coming holidays you can contribute something to cleanliness too. There is greater awareness about cleanliness and people are making an effort to keep tourism destinations litter-free. Both tourists and local residents of these places are contributing to it. Maybe it is not being done in a very scientific way, but it is being done. Can you too, being a tourist, lay stress on cleanliness at tourist destinations? I am confident that our youth will definitely help me in this task.

Tourism is a sector that provides maximum employment. Even the poorest person gets a chance to earn from tourism. When tourists visit a place, even the not-so-well-off among them spend money. Rich tourists are bound to spend more money. There are many employment opportunities created by tourism. India lags far behind in tourism when compared to the world. But if we, 125 crore Indians, decide that we have to give importance to our tourism sector, we can attract the world. We can draw a very large number of tourists to our side. Through this we can provide new employment opportunities to several million young people in India. Be it the government, institutions, society, citizens – we all have to come together to make this happen. Come, let’s make an endeavour in this direction.

My dear young friends, I don’t like it when holidays are just frittered away. You too should think along these lines. Will you let your holidays during the most important years of your life slip away just like that? I will give you something to ponder upon. Can you resolve to add one skill, one special attribute to your personality, during your holidays? If you don’t know how to swim, can you resolve to learn swimming during the holidays? If you don’t know how to cycle, can you resolve to learn cycling during the holidays? Or you could tell yourself, “I type with just two fingers on the keyboard, so shouldn’t I learn proper way of typing?” There are so many skills to develop our personality. Why not learn them? Why not overcome some of our shortcomings? Why not add to our strengths? Do give it a thought.

It is not like you need lots of classes, a great trainer, hefty fees or a big budget for this. You can find something around you. Let’s say you decide to make the ‘best’ out of ‘waste’. Just look for some waste material and start creating something from it. You will enjoy it. By the time evening falls, you will marvel at what you have created from that rubbish. Suppose you are fond of painting and you don’t know how to paint. Just start painting and gradually you will get better at it. You must spend your holidays on building your personality by developing some new talent, acquiring some new skill. There can be countless areas where you could do so; it is not as if these are confined to only the ones that I am spelling out for you. This will help you in carving out your own identity and raising your self-confidence tremendously. Just try it for yourself. When you return to school or college and tell your classmates about what you learned during the holidays, and when your friends find that they have not learned anything new, they will realise that they wasted their time. They will admire you, “You are a very determined man, my friend, you have accomplished something concrete.” This will perhaps become a big thing among friends. I am confident that you will surely do it and, yes, do share with me what you have learned.

This time a lot of suggestions have come for Mann Ki Baat on www.mygov.in: –

Sound Byte- “My name is Abhi Chaturvedi. Namaste dear Prime Minister, you had said during the last summer holidays that even birds feel the summer heat so we should fill a bowl with water and place it in the balcony or the terrace so that the birds can come to have water. I did this and enjoyed it and in this way I made friends with a lot of birds. I request you to repeat this task in Mann Ki Baat. Thank You.”

My dear fellow citizens, I would like to express my gratitude to this little boy Abhi. He called me up and reminded me of what I had said. Frankly, I had forgotten about it. And I did not have it in my mind that I would say something on this topic, but Abhi has reminded me that last year I had asked you to put an earthen bowl filled with water for the birds.

Friends, I want to thank this boy Abhi Chaturvedi. He has reminded me of a good deed by calling me. Last summer I had remembered it and asked you to put water in earthen bowls for the birds during summers. Abhi has told me that he has been doing this for a whole year and many birds have now become his friends. The great Hindi poetess Mahadevi Verma used to love birds. She wrote this in one of her poems, “We shall not let you fly far way, we shall fill the courtyard with grains and fill the tank with sweet and cool water…” Come, let us also do what Mahadevi Ji used to do. I greet Abhi and thank him for reminding me of this very important thing.

Shilpa Kukke from Mysore has raised a very humane issue. She says milkmen, newspaper vendors, postmen come close to our homes. Sometimes utensil hawkers and cloth sellers too pass by our homes. Have we ever offered them some drinking water during the summer days? Have we ever given them water to drink? Shilpa, I am very grateful to you that you have articulated something so sensitive in so simple a manner. It is a small gesture but when the postman comes and we offer him water, he will feel good. Of course, it is a part of our nature in India. But I am glad, Shilpa, that you have observed these things.

My dear farmer brothers and sisters, you must have repeatedly heard the term – Digital India. Some people feel that Digital India is to do with the world of the youth in our cities. No, it’s not like that. You will be happy to learn that a ‘Kisan Suvidha App’ has been launched to serve your interests. If you download this ‘Kisan Suvidha App’ on your mobile phone, you will receive a lot of information related to agriculture and weather at your fingertips. There are many topics on this App, such as what is the state of the market, what is the position of the wholesale market, which crops are doing well these days, which are the appropriate pesticides. Not just this. There is a button on the App which will connect you directly with agricultural scientists and link you with the experts. If you pose a question to them, they will reply to it; they will explain things to you. I hope that my farmer brothers and sisters will download the ‘Kisan Suvidha App’ on their mobile phones. Why don’t you have a look at this gift for you and give it a try to see if something in it is of use to you? If you feel it lacks in anything then you can complain to me also.

My dear farmer brothers and sisters, summer is holiday time for the rest of the people, but for you it is the time to sweat it out even more. A farmer waits for the rains. Before that, he puts in his life and soul to get his field ready so that not even a single drop of rain water goes waste. For farmers, the season just before onset of farming is of utmost importance. We will have to give a thought to what will happen if there’s no water. Can we utilise this time to visit ponds, check the routes through which water flows into these ponds and spot the places where garbage or something else blocks the water from flowing, because of which reservoirs get depleted. Can we not remove the blockage and clean the inlets so that more water gets collected? If we manage to save and collect more water during the first rainfall and fill up our ponds, rivers and streams, then even if the rains fail later, our losses will be reduced. But this can be possible only when we conserve each and every drop of water.

You must have noticed that this time it has been decided to construct five lakh ponds and farm water reservoirs. Under MNREGA also a stress has been given to create assets for water conservation. Every village should save water. How can we save every drop of water during the coming rains? How do we begin an exercise to ensure that every drop of water in the village stays within the village? You should devise a plan and get connected with Government schemes so that we can start a people’s movement which will help us understand the importance of water. Then everyone can join in the campaign for water conservation. There must be many such villages in the country, many progressive farmers and many conscientious citizens who have already done this kind of work. But we still need to do much more in this direction.

My dear farmer brothers and sisters, a few days ago the Government of India had organised a very big Kisan Mela, ‘Farmers’ Fair’. There I saw the modern technology that is now available for farmers and how much change has come in agriculture. But we have to ensure that this technology reaches the fields. Now even the farmers have started saying the use of fertilisers should be curtailed. I welcome this. Excessive use of fertilisers has made our Mother Earth unwell. We are the children of our soil, so how can we watch our Mother Earth suffering? When we add spices and condiments while cooking our food, it adds to the taste. But if we add too much of even the best of the spices and condiments, then would one want to eat that food? The same food would taste so bad, isn’t it? The same thing happens with fertilisers as well.

No matter how good fertilisers may be, if we use them beyond a limit they will become the cause of ruination. There should be a balance in everything. This will reduce your expenses and you will end up saving money. Our stand is clear: Less Cost, More Output. Invest Less and Reap More. We should move forward with this ‘mantra’ and improve our agriculture sector by using scientific methods. I hope we will do, with full concentration, whatever is necessary for water conservation. We have a couple of months till the onset of monsoon. Do remember, the more we save water, the more the farmers will benefit and more lives will be saved.

My dear fellow citizens, the World Health Day is on 7th April. This year the theme of the World Health Day is ‘Beat Diabetes’. I call upon all of you to defeat Diabetes which plays host to so many diseases. Once it enters yours body, a whole lot of undesirable guests in the form of illnesses follow it. It is said that in 2014 India had about six and a half crore Diabetics. Diabetes was found to be the cause of death in three per cent of all deaths. Diabetes is of two types — Type 1 and Type 2. Type 1 is hereditary; if the parents have it, so shall their child. Type 2 is due to your habits, age and obesity. The world is worried about Diabetes and so it has been chosen as the theme for World Health Day on 7th April.

We all know that our lifestyle is the biggest cause for Diabetes. Physical labour is getting reduced. There is not a trace of sweat; there is just no walking around. Even if we play games, we play them online; very little happens offline. Can we not, drawing inspiration from this year’s World Health Day and its theme, do something to defeat Diabetes in our personal life? If you are interested in Yoga, then do Yoga. Or else, the least you can do is to go for a walk or a run. If every citizen of my country is healthy, then my country will be healthy. Sometimes we are reluctant to get our medical check-up done. When the condition worsens then only does it come to our notice that it is Diabetes to blame. What do you lose in getting a check-up done? Please get this much done at least. Everything is available and a check-up can be done easily. Please do be concerned about this.

On March 24th, the world observed Tuberculosis Day. When I was a child we would be scared by the very mention of the word TB. It would seem death was inevitable for anybody suffering from this dreaded disease. But now we are not scared of it because everybody knows TB is curable and can be easily cured. Paradoxically, when TB was linked to death we used to be duly afraid of it; but now that it is curable, we have become almost careless about it. Compared to the world, we still have a large number of TB patients. If we want to free ourselves and our country from TB, then we need correct treatment, we need complete treatment. If we leave the treatment mid-way, it can create new complications for us. Tuberculosis is one disease that even the neighbours can spot. “Oh look! You have a persistent cough and fever and you have lost weight. Go get it checked. You must have got TB.” This shows TB is one illness that can be detected fast.

My dear fellow citizens, there is a lot of work being done in this direction. There are more than 13,500 Microscopy Centres, more than four lakh DOTS providers, various advanced laboratories. And all these services are free. Please go and get a check-up done. This disease can be got rid of. All one needs is the correct treatment and the treatment must continue till the illness is gone completely. I would like to appeal to you all, whether it is TB or Diabetes, we have to conquer these. We have to eradicate these diseases from India. But this cannot happen with just the efforts of the government or by doctors or medicines till you don’t do something about it. So I call upon all of you today to defeat Diabetes and free ourselves from Tuberculosis.

My dear fellow citizens, a number of important occasions are coming up in April, especially on 14th of April which happens to be the birth anniversary of Baba Saheb Bhimrao Ambedkar. His 125th birth anniversary was celebrated all over the country. The five pilgrimage spots associated with him – Mhow, his birthplace; London, where he was educated, Nagpur, where he had his ‘Deeksha’; 26, Alipur Road, Delhi, where his soul left him for its heavenly abode; and the cremation ground in Mumbai where his last rites were performed. We are making a constant effort to develop these five pilgrimage spots. I am fortunate to get the chance to visit Mhow, the birthplace of our revered Baba Saheb Ambedkar, on 14th April this year. Baba Saheb has given us a lot to help shape us into ideal citizens. We can pay our best homage to him by following the path set by him and becoming good citizens.

In a few days from now, the new year of Vikram Samvat will begin. It is celebrated in different states in different forms. Some call it Nav Samvatsar, some call it Gudi Padva, some Varsh Pratipada, some Ugadi, but it holds importance in nearly all the states of India. My greetings to everybody on this auspicious occasion of New Year.

As you know and I had said it last time also, you can now listen to my Mann Ki Baat in about 20 languages whenever you wish to. You can choose your own convenient time to listen to it. You can listen to it on your own mobile handset. All you have to do is to give a missed call. I am happy to state that although it has been barely a month since this service was launched, 35 lakh people have availed of it. You too can note down the number. 81908-81908. I repeat – 81908-81908. Give a missed call on this number whenever it is convenient for you. Even if you wish to listen to any previous episode of Mann Ki Baat, you can listen to it in the language of your choice. I will be happy to remain connected with you.

My dear fellow citizens, my heartiest best wishes to you all. Many, many thanks.

My dear fellow citizens, Namaskar.

While listening to this month’s Mann Ki Baat, my inner thoughts, your mind must also be on your children’s exams which begin soon. Some of them have their 10th and 12th board exams starting from the 1st of March. That must be playing on your mind. I wish to be a part of this journey along with you. I am concerned about your children’s exams as much as you are, but I am not worried. If we were to change the way we look at exams then we would be tension-free.

When I shared my inner thoughts with you during last month’s Mann ki Baat, I had requested everybody to send their experiences and suggestions to me on Narendra Modi App. It makes me immensely happy that teachers and students who have had successful careers, as also parents and social thinkers, have shared their experiences and suggestions with me.

There are two things that have moved me. First, those who have written to me have a good grip on the subject; and, second, the sheer volume of the response to my request shows dealing with exams is an extremely important matter. Usually the issue of exams has largely remained confined to schools, teachers, students and their families. But the way suggestions have come pouring in through my App, it seems this should be a subject of constant discussion for the entire nation.

Today, during my Mann ki Baat, I would like to share my inner thoughts on exams with parents, students and teachers. I will share some of the things that I have heard, what I have read, and what I have been told. I will add my views on some exam-related issues about which I feel strongly. I am confident that students who will be appearing for exams will find what I have to say immensely useful to them. That’s how I feel about it.

My dear students, before I begin, why not let a well-known world opener make the opening comments about the things and experiences that helped him achieve heights of success in his life? That would definitely be useful for you. He is someone the young generation is proud of and inspired by — Bharat Ratna Sachin Tendulkar. He has sent a message that I will read out to you:

“Namaskar, I am Sachin Tendulkar speaking. I know that the 10th Board Exams are going to commence in a few days from now. Many of you are going to be tense about them. I have only one message for you all. Your parents, your teachers, your family members and your friends have a lot of expectations from you. Wherever you go, you will be asked ‘How are the preparations going? How many marks are you likely to score?’ I would like to say that you should set a target for yourself. Don’t come under the pressure of someone else’s expectations. You should definitely work hard but set a realistic and achievable target for yourself, and then try to achieve that target. When I used to play cricket, there were a lot of expectations from me as well. I faced a lot of difficult moments in these last 24 years and many a times there were good moments too. But people always had high expectations from me. As time passed, their expectations kept growing. So it was necessary for me to find a solution to this. That’s when I decided that I would set expectations for myself and set my own targets. If I set my own targets and I am able to achieve them, then I am sure to do something good for my country. And those were the targets that I would always try to achieve for myself. My focus would be on the ball, and slowly-slowly targets were achieved on their own. I would like to tell all of you that you must have a positive thinking. Positive results will follow. So you must be positive and God will surely give you good results. I am hopeful of that. My best wishes to you all. Please go write your exams, free from tension,and get good results. Good luck!”

Friends, you heard what Tendulkar-ji had to say. Don’t buckle under the pressure of expectations. It is you who have to shape your own future. So set your own targets for yourselves. Keep an open mind, think freely, and assess your own abilities. I am sure that what Sachin-ji has said will prove very helpful for you. Also, why should there be rivalry? Why not healthy competition? Why do we waste our time competing with others? Why don’t we compete with ourselves? Why don’t we decide to break our own previous record? If you were to do that, none would be able to stop you from moving ahead. When you break your own record, you will not have to depend on others for happiness and satisfaction. There will be a sense of inner satisfaction.

Friends, don’t look at exams as a game of numbers. “How much did I score, where did I score?” – don’t get trapped in this score-keeping. You should think of a greater purpose in life. You should have a dream to realise and a goal that you are committed to. Exams are there to only gauge whether we are going the right way or not, whether we are moving at the right speed or not. So, if our dreams are big and magnificent, exams will become a joyful experience. Each exam will then become just one more step towards realizing that dream; each success will turn into a key of realizing that goal. So don’t brood over what is going to happen in these exams this year. Have a large perspective and a goal, and move ahead. Once you do that, even if you achieve less than what you had expected, you will not be disappointed. Rather, it will give you the strength and confidence to try harder and better the next time.

Thousands of people have used their mobile phones to post small messages on my app. Shrey Gupta has stressed the point that a healthy mind resides in a healthy body only. Students should care for their health along with their studies so that they are able to write their exams well, in good health and spirit. On the last day before exams begin, I would not really urge you to start doing push-ups, get down on the field, or go for a 3 to 5 km walk. But one thing is for sure, especially during the days when examinations are held. And that is, your schedule matters. In any case, our daily schedule for all the 365 days in a year should be in line with achieving our dreams and goals.

I agree with the message posted by Shri Prabhakar Reddy — he has specially urged that one should go to sleep at a proper time and get up early in the morning to revise one’s preparation. One should arrive at the examination centre equipped with the admit-card and other things well before time. This is what Prabhakar Reddy has said, something which I would have perhaps dared not to say because I am not very particular when it comes to sleeping. My friends complain to me often that I sleep very little. This is my shortcoming which I will try to overcome.

I do agree that a fixed time to go to sleep and a sound sleep are as important as other activities during the day. This is possible. I am fortunate that although I sleep very less, I sleep very soundly and thus am able to manage with that little sleep. But I would like to request you all to get proper sleep. There are some who are in the habit of chatting over the phone for long hours before going to sleep. And then they ponder over things they chatted about. How can they get proper sleep? When I talk of sleep, please don’t think I am asking you to sleep at the cost of your preparation for the exams. At the time of exams, you should get a good sleep so that you are free from stress and tension. I am not saying that you should keep on sleeping. It should not be that you score low marks and when your mother asks you why you have fared so badly, you reply that it’s because Modiji had asked us to sleep, so I dozed off. I hope you will not do that. I am sure you won’t do anything like that.

Discipline plays a major role in laying the foundation of success in our lives. A strong foundation comes from discipline. Those who are un-organized and undisciplined, do those things in the evening that they should have done in the morning and then the work they had to do in the afternoon is done late at night. They might feel that their job is somehow done but it results in so much wastage of energy and they are also saddled with unnecessary tension each moment. You must have experienced that when one part of your body feels a little bit of pain, the entire body doesn’t feel well. Not just that, our entire routine collapses. So we should not view anything as trivial or unimportant. Please see to it that you don’t compromise on the time you have set for things. Don’t get into this mess. Do things the way you have planned them.

Friends, I have seen that there are two types of students. There are students who focus their attention on what they have studied, what they have learnt, and what are their strong points. The other kind are those students who keep worrying about which type of questions will be asked during exams, whether they will be able to attempt answering them, will the question paper be easy or difficult. You must have noticed this too. Those who are tense and worry about what kind of questions will be asked, end up having a negative impact on their results as well. On the other hand, students who have the confidence in what they know are able to tackle whatever comes in the question paper. Someone who can express this better than me is the person who is a master at checkmating others, who has checkmated some of the greatest minds in the world. He is chess champion Vishwanathan Anand and he will relate his experiences. Come, why don’t you learn how to checkmate in exams from him!

“Hello, this is Viswanathan Anand. First of all, let me start off by wishing you all the best for your exams. I will next talk a little bit about how I went to my exams and my experiences for that. I found that exams are very much like problems you face later in life. You need to be well rested, get a good night’s sleep, you need to be on a full stomach, you should definitely not be hungry and the most important thing is to stay calm. It is very, very similar to a game of Chess. When you play, you don’t know, which pawn will appear, just like in a class you don’t know, which question will appear in an exam. So if you stay calm and you are well nourished and have slept well, then you will find that your brain recalls the right answer at the right moment. So stay calm. It is very important not to put too much pressure on yourself, don’t keep your expectations too high. Just see it as a challenge – do I remember what I was taught during the year, can I solve these problems. At the last minute, just go over the most important things and the things you feel, the topics you feel, you don’t remember very well. You may also recall some incidents with the teacher or the students, while you are writing an exam and this will help you recall a lot of subject matter. If you revise the questions you find difficult, you will find that they are fresh in your head and when you are writing the exam, you will be able to deal with them much better. So stay calm, get a good night’s sleep, don’t be over-confident but don’t be pessimistic either. I have always found that these exams go much better than you fear before. So stay confident and all the very best to you.”

Vishwanathan Anand has really said something very important. You must have also seen that when he plays in international tournaments, he sits with such a healthy composure. He is so focussed. You must have seen his eyes don’t wander off the chess board. We have all heard of how Arjun focussed his attention on the eye of the bird. In the same way, when we watch Vishwanathan playing chess we see his eyes set on the target, focussed on the game very attentively, and that is a reflection of his inner tranquillity. It is difficult to bring that inner peace within you just by someone merely asking you to do so, but one should try. Why don’t we try to do that in a light-hearted manner? If we were to keep smiling and laughing all through the exam days, we would find inner peace. If you don’t speak to your friends, walk alone, and your face droops flipping through the pages of so many books at the last moment, then you cannot have peace of mind. Laugh a lot along with your friends, share jokes with them, and just see how a calm atmosphere is created on its own.

Just imagine yourself standing at the edge of a pond and you can see beautiful things at its bottom. Suddenly someone throws a stone into the water and there are ripples on the surface. Would you be able to see those beautiful things at the bottom like before? If the water is still, then no matter how deep it is, everything at the bottom can be seen. But if the water is agitated, we can see nothing through it.

There is a lot within you, the treasure as a result of the hard work of a whole year is filled inside you, but if your mind is troubled, you will not be able to discover that wealth. If you have a peaceful mind, then that treasure of yours is going to surface to the top and your exam will turn so very simple for you.

I would like to tell you a little thing about myself. There are times when while listening to a lecture or trying to understand some aspect of governance about which I need to know more, I have to concentrate on what is being said. There are occasions when if I have to strain myself to concentrate, I feel an inner stress building up. Then I realize that if I relax a bit, I will feel better. So here is a technique I have developed for myself. I do deep-breathing. I breathe deeply three to five times. Not more than 50 seconds are spent on this but my mind is at rest and ready to be focused on matters at hand. This is my experience and it might be of help to you as well.

Rajat Agarwal has told us something good. He wrote on my app that we should spend half an hour every day with friends and family to feel relaxed. We should chat with them. This is something very important Rajat-ji has told us because what most of us do is that when we return after an exam, we sit down to calculate what we did right and what we did wrong. And if we have educated parents, on top of it parents who are teachers themselves, then they almost end up making us re-write the entire paper. They ask us what we wrote, then start adding numbers to calculate how much we will score, whether it will be 40, 80 or 90. In this way, your mind is totally consumed by what is already over. And what do you do? You also talk about the same thing with your friends over the phone. “What did you write, what was your answer, what did you do, what do you think… Oh! I got that one wrong… I made a mistake there… Oh dear, I knew the answer to that question but I couldn’t remember it then…” We just get caught in all that. Friends, please don’t do this. What happens in the examination hall is over and done there itself. Please chat about otherthings with your family, talk of other topics, refresh your mind with some light banter. If you have gone on holidays with your parents, then try and remember what you saw. Just come out of that exam mindset and spend half an hour with your parents. What Rajat ji has said is worth pondering over.

Friends, what can I tell you about peace of mind today, before you go for your exams. A message has come for you from someone, who is essentially a teacher-turned-a-value educator. From giving interpretations of the Ram Charit Manas in the present day context, he is now involved with trying to spread its values in the country and to the whole world. Our revered Murari Bapu has sent some important tips for students. He is a teacher and a thinker, and for this reason what he has to say is a blend of both.

“I am Murari Bapu speaking and I would like to tell my student friends not to carry any load on their minds during the exams. Decide upon clear thinking, focus your mind wholly and go sit for the exam. And whatever situation appears, accept it. My experience has been that we can remain happy by accepting the circumstances. If you progress ahead in your exams fearlessly and happily, you are sure to gain success. And even if you are not successful, you will not have any remorse. Nor will you be arrogant of your success. I would like to conclude my message with a couplet – ‘It cannot be that one succeeds each time. Learn to also live with failures’. I felicitate this program Mann ki Baat presented by our honorable Prime Minister and my best wishes to all.”

I am also grateful to our revered Murari Bapu for such a nice message.

Friends I want to tell you about another thing today. I see that in the experiences that people have shared with me, they have spoken a lot about Yoga. And this is a matter of joy to me. Everybody I meet, no matter for how short a time, has something to say about Yoga. This is irrespective of whether the person is from another country or from India. It’s nice to hear that so much attraction has grown for Yoga, so much curiosity has developed for Yoga.

Just see how many people on my mobile App… Shri Atanu Mandal, Shri Kunal Gupta, ShriSushant Kumar, Shri K.G. Anand, ShriAbhijeet Kulkarni… countless people have spoken about meditation and emphasized the beneficial effect of Yoga. Friends, if I ask you to start doing Yoga from tomorrow morning then that would be unfair. But those who are already practising Yoga should not stop it during exam time. If you do Yoga, keep doing it. One thing is for sure, whether it is your student days or any other phase of your life, Yoga is a major key to the development of your inner mind. It is one of the simplest keys; you must pay more attention to it.

Yes, if you have someone nearby who knows Yoga, and if you ask them during your exams, and even if you have never done Yoga before, they will surely be able to tell you a few things to do in Yoga that can very easily be done in a few minutes. See if you can do it. I have a lot of faith in Yoga.

My dear young friends, you are in a great hurry to enter the examination hall, you are in a rush to quickly be seated in your place. But why should you do these things in a hurry. Why can’t you manage your time in such a way that even if you are held up in traffic, you can still reach in time for your exam. Otherwise such hurdles can cause new stress. One more thing: With the limited time that we have, we feel that going through the question paper with all the instructions is going to consume a lot of our time. It is not like that dear friends. You must read those instructions very carefully, at most five minutes will be spent in that, but it will not cause any loss. In fact, it will be quite profitable as things become clearer for you and later you won’t have any regrets. I have seen that when we get the question paper, sometimes we find that it has been modelled on a new pattern. But if we have read the instructions with due attention, we can cope well with it. We know – Ah! Yes, that’s the way we have to go about it! I urge you all that even though it takes 5 minutes of your time, you must go through the question paper carefully.

Yash Nagar writes on my mobile App that when he read a question paper for the first time he found it quite difficult, but when he read the same paper with self-confidence telling himself, “this is the only paper I have got and no other questions are going to be given, I have to deal with just these many questions, and so when I started thinking over them again”, he writes, “I was able to understand this paper quite easily… When I read the questions the first time, I felt I did not know the answers to them, but when I read them again, then I realised that the questions had been posed in a different way.” It is very important to understand the questions. When we don’t understand the questions, that’s when we sometimes find them difficult. I forcefully support the point that Yash Nagar has made. You must read the questions twice, thrice, four times over and try to match them with the things that you know and you will find that answering them becomes simple even before you have actually answered them.

It gives me great joy to share with you a message from Bharat Ratna C N R Rao, our most esteemed scientist. He has emphasized the virtue of patience. He has given a brief but very beautiful message to all students. Come,let me tell you the message of Shri Rao.

“This is C.N.R. Rao from Bangalore. I fully realise that the examinations cause anxiety. That too competitive examinations. Do not worry, do your best. That’s what I tell all my young friends. At the same time remember, that there are many opportunities in this country. Decide what you want to do in life and don’t give it up. You will succeed. Do not forget that you are a child of the universe. You have a right to be here like the trees and the mountains. All you need is doggedness, dedication and tenacity. With these qualities you will succeed in all examinations and all other endeavours. I wish you luck in everything you want to do. God Bless.”

See the style of talking that a scientist has! What I take half an hour to say, he says in a few minutes. This is the strength of science and this is the strength that the mind of a scientist possesses. I am grateful to Shri Raofor inspiring the children of the country. The things that he mentioned about dedication, determination, diligence… just keep at it my friends. If you keep going, then even fear will be afraid. And a golden future awaits you for doing well.

Ruchika Dabas has sent a message on my App and shared her experience. She writes that in her family during exams there is a constant effort to create a positive atmosphere. This is true for the neighbouring families as well. All contributed to a positive environment. This is the way it should be. Sachin ji also talked of a positive approach, a positive frame of mind. We have to radiate a positive energy.

There are many things that inspire us, and don’t think that they inspire only students. No matter at which point of life you are at, fine examples and true stories give great inspiration, great strength, and pave a new path in times of trouble. We have all read about the inventor of the electric bulb, Thomas Alva Edison. But friends, have you ever thought how many years he spent on his work, how many times he met with failure, how much time had to be devoted, how much money was spent, how much disappointment he must have faced when he met with failures. But today that electric bulb illuminates our lives. This is what is called the seeds of success inherent in failures.

Who doesn’t know of Srinivas Ramanujam, one of the greatest names among modern Indian mathematicians? Do you know that he had no formal education in Mathematics? Yet he made a significant contribution to various topics like mathematical analysis, number theory, etc. He had a life riddled with difficulties. Despite that, he gave a lot to this world before passing away. J.K. Rowling is a fine example to show that success can come in anyone’s life at any time. The Harry Potter series is now popular worldwide. But it was not like that from the start. She had to face many difficulties, many problems. J. K. Rowling has herself said that in times of trouble she would channelize all her energies into tasks that had real significance for her.

Exams are not just for the students, they also put the students’ families, schools and teachers to test. Without the support system of parents and teachers, the students would not stand a good chance. If teachers, parents and even senior students all combine to form a team, a unit with a common thinking, and in a planned way move forward, then exams become a lot easier.

Keshav Vaishnav has written to me on my App, complaining that parents should never put pressure on their children to score more marks. They should only motivate them to prepare well for their exams. They should think about the need for their child to stay relaxed.

Vijay Jindal writes that parents should not burden their children with their own expectations. They should boost the confidence of their children as much as possible. They should help maintain their children’s faith in themselves. And this is so right.

Today, I don’t want to say much to the parents. Please don’t create any pressure for your children. If they are talking to any friend of theirs, please don’t stop them. Build a light-hearted environment for them, a positive environment, and see for yourself, be it your son or daughter, what confidence they are infused with. You will be able to see that confidence in your child yourself.

Friends, one thing is for sure, and I want to say this especially to my young friends, that our life has become very different from what it was for the previous generations. Every moment there is a new innovation, a new technology. We get to see new facets of science all the time. Its impact is overwhelming; we all want to link ourselves to science and technology. We also want to move ahead with the speed of science. I say all this because, friends, today is National Science Day, the festival of science in this country. Every year this day is observed on 28th February. On 28th February 1928, Sir C.V. Raman had declared his discovery of the “Raman Effect”. This was the discovery for which he received the Nobel Prize. And so the nation celebrates this day as National Science Day. Curiosity is the mother of science. Each person should have a scientific thinking, should be attracted to science. Each generation should lay stress on innovation. And innovation is not possible without science and technology. Today on National Science Day we should resolve that innovation should gain importance. Science, knowledge, technology… all these things should be a part of our journey to development. This year the theme for National Science Day is ‘Make in India Science and Technology-driven Innovations’. I humbly pay my homage to Sir C.V. Raman and I appeal to you all to raise the level of your interest in science.

Friends, sometimes success comes very late and when it does come to us, our way of looking at life changes completely. As you have been kept very busy with the coming exams, it might be possible that many news stories may not have registered on your minds. But I want to repeat this for all fellow citizens as well. You must have heard recently there has been a major and important discovery in the world of science. Scientists have labored hard, generations of them have persevered, and after nearly 100 years they have gained a huge success. Gravitational Wave has been brought to light with the efforts of our scientists. This is a success for science which was very difficult to achieve. This discovery not only proves the theory of our greatest scientist of the previous century, Albert Einstein, but is also considered a great discovery for the world of physics. It is going to be of use for the whole of humankind. But being Indians, we should all feel happy that in the entire process of this discovery, the sons of our country, our worthy Indian scientists, were also a part of it. I would like to extend my hearty congratulations to all those scientists. Our scientists will be involved in the future as well to take this discovery forward; India will be a part of future international efforts.

My dear fellow citizens, in the last few days we have taken an important decision. To gain more success about this discovery, the Government of India has decided to install a Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory, in short it is called LIGO, here in India. This kind of a facility exists only in two places in the world. India is going to be the third. This process is going to gain fresh momentum and strength with India joining hands with others. India, with its reputed resources, will surely be an active participant in this superior science discovery which is for the welfare of humankind. I once again congratulate all scientists and send them my best wishes.

My dear fellow citizens, I would like you to note down one number. From tomorrow, you can give a missed call on this number and listen to Mann ki Baat. You can even listen to it in your mother tongue. The number to give a missed call on is 81908-81908. I repeat 81908-81908.

Friends, your exams begin from day after tomorrow. I have to take an exam tomorrow. 125 crore people of this country are going to take my exam. You know it, don’t you? Tomorrow is Budget Day. 29th February. It is a leap year. But, you must have noticed and felt it while you heard me speak how fit and brimming with confidence I am. My exam gets over tomorrow and yours begin the dayafter. Let us hope we all are successful, then the country will surely succeed.

So friends lots of good wishes to you all. Free from all tension of success and failure, move ahead with a free mind. Keep going at it.

Thank You.

मेरे प्यारे देशवासियो, 2016 की ये पहली ‘मन की बात’ है। ‘मन की बात’ ने मुझे आप लोगों के साथ ऐसे बाँध के रखा है, ऐसे बाँध के रखा है कि कोई भी चीज़ नज़र आ जाती है, कोई विचार आ जाता है, तो आपके बीच बता देने की इच्छा हो जाती है। कल मैं पूज्य बापू को श्रद्धांजलि देने के लिये राजघाट गया था। शहीदों को नमन करने का ये प्रतिवर्ष होने वाला कार्यक्रम है। ठीक 11 बजे 2 मिनट के लिये मौन रख करके देश के लिये जान की बाज़ी लगा देने वाले, प्राण न्योछावर करने वाले महापुरुषों के लिये, वीर पुरुषों के लिये, तेजस्वी-तपस्वी लोगों के लिये श्रद्धा व्यक्त करने का अवसर होता है। लेकिन अगर हम देखें, हम में से कई लोग हैं, जिन्होंने ये नहीं किया होगा। आपको नहीं लगता है कि ये स्वभाव बनना चाहिए, इसे हमें अपनी राष्ट्रीय जिम्मेवारी समझना चाहिए? मैं जानता हूँ मेरी एक ‘मन की बात’ से ये होने वाला नहीं है। लेकिन जो मैंने कल feel किया, लगा आपसे भी बातें करूँ। और यही बातें हैं जो देश के लिये हमें जीने की प्रेरणा देती हैं। आप कल्पना तो कीजिए, हर वर्ष 30 जनवरी ठीक 11 बजे सवा-सौ करोड़ देशवासी 2 मिनट के लिये मौन रखें। आप कल्पना कर सकते हैं कि इस घटना में कितनी बड़ी ताक़त होगी? और ये बात सही है कि हमारे शास्त्रों ने कहा है –

“संगच्छध्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम” - “हम सब एक साथ चलें, एक साथ बोलें, हमारे मन एक हों।” यही तो राष्ट्र की सच्ची ताक़त है और इस ताक़त को प्राण देने का काम ऐसी घटनायें करती हैं।

मेरे प्यारे देशवासियो, कुछ दिन पहले मैं सरदार पटेल के विचारों को पढ़ रहा था। तो कुछ बातों पर मेरा ध्यान गया और उनकी एक बात मुझे बहुत पसंद आई। खादी के संबंध में सरदार पटेल ने कहा है, हिन्दुस्तान की आज़ादी खादी में ही है, हिन्दुस्तान की सभ्यता भी खादी में ही है, हिन्दुस्तान में जिसे हम परम धर्म मानते हैं, वह अहिंसा खादी में ही है और हिन्दुस्तान के किसान, जिनके लिए आप इतनी भावना दिखाते हैं, उनका कल्याण भी खादी में ही है। सरदार साहब सरल भाषा में सीधी बात बताने के आदी थे और बहुत बढ़िया ढंग से उन्होंने खादी का माहात्म्य बताया है। मैंने कल 30 जनवरी को पूज्य बापू की पुण्य तिथि पर देश में खादी एवं ग्रामोद्योग से जुड़े हुए जितने लोगों तक पहुँच सकता हूँ, मैंने पत्र लिख करके पहुँचने का प्रयास किया। वैसे पूज्य बापू विज्ञान के पक्षकार थे, तो मैंने भी टेक्नोलॉजी का ही उपयोग किया और टेक्नोलॉजी के माध्यम से लाखों ऐसे भाइयों–बहनों तक पहुँचने का प्रयास किया है। खादी अब एक symbol बना है, एक अलग पहचान बना है। अब खादी युवा पीढ़ी के भी आकर्षण का केंद्र बनता जा रहा है और खास करके जो-जो holistic health care और organic की तरफ़ झुकाव रखते हैं, उनके लिए तो एक उत्तम उपाय बन गया है। फ़ैशन के रूप में भी खादी ने अपनी जगह बनाई है और मैं खादी से जुड़े लोगों का अभिनन्दन करता हूँ कि उन्होंने खादी में नयापन लाने के लिए भरपूर प्रयास किया है। अर्थव्यवस्था में बाज़ार का अपना महत्व है। खादी ने भी भावात्मक जगह के साथ-साथ बाज़ार में भी जगह बनाना अनिवार्य हो गया है। जब मैंने लोगों से कहा कि अनेक प्रकार के fabrics आपके पास हैं, तो एक खादी भी तो होना चाहिये। और ये बात लोगों के गले उतर रही है कि हाँ भई, खादीधारी तो नहीं बन सकते, लेकिन अगर दसों प्रकार के fabric हैं, तो एक और हो जाए। लेकिन साथ-साथ मेरी बात को सरकार में भी एक सकारात्मक माहौल पनप रहा है। बहुत सालों पहले सरकार में खादी का भरपूर उपयोग होता था। लेकिन धीरे-धीरे आधुनिकता के नाम पर ये सब ख़त्म होता गया और खादी से जुड़े हुए हमारे ग़रीब लोग बेरोज़गार होते गए। खादी में करोड़ों लोगों को रोज़गार देने की ताकत है। पिछले दिनों रेल मंत्रालय, पुलिस विभाग, भारतीय नौसेना, उत्तराखण्ड का डाक-विभाग – ऐसे कई सरकारी संस्थानों ने खादी के उपयोग में बढ़ावा देने के लिए कुछ अच्छे Initiative लिए हैं और मुझे बताया गया कि सरकारी विभागों के इस प्रयासों के परिणामस्वरूप खादी क्षेत्र में काम करने वाले लोगों के लिए, इस requirement को पूरा करने के लिए, सरकार की आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए, अतिरिक्त – extra - 18 लाख मानव दिन का रोज़गार generate होगा। 18 lakh man-days, ये अपने आप में एक बहुत बड़ा jump होगा। पूज्य बापू भी हमेशा Technology के up-gradation के प्रति बहुत ही सजग थे और आग्रही भी थे और तभी तो हमारा चरखा विकसित होते-होते यहाँ पहुँचा है। इन दिनों solar का उपयोग करते हुए चरखा चलाना, solar energy चरखे के साथ जोड़ना बहुत ही सफल प्रयोग रहा है। उसके कारण मेहनत कम हुई है, उत्पादन बढ़ा है और qualitative गुणात्मक परिवर्तन भी आया है। ख़ास करके solar चरखे के लिए लोग मुझे बहुत सारी चिट्ठियाँ भेजते रहते हैं। राजस्थान के दौसा से गीता देवी, कोमल देवी और बिहार के नवादा ज़िले की साधना देवी ने मुझे पत्र लिखकर कहा है कि solar चरखे के कारण उनके जीवन में बहुत परिवर्तन आया है। हमारी आय double हो गयी है और हमारा जो सूत है, उसके प्रति भी आकर्षण बढ़ा है। ये सारी बातें एक नया उत्साह बढ़ाती हैं। और 30 जनवरी, पूज्य बापू को जब स्मरण करते हैं, तो मैं फिर एक बार दोहराऊँगा - इतना तो अवश्य करें कि अपने ढेर सारे कपड़ों में एक खादी भी रहे, इसके आग्रही बनें।

प्यारे देशवासियो, 26 जनवरी का पर्व बहुत उमंग और उत्साह के साथ हम सबने मनाया। चारों तरफ़, आतंकवादी क्या करेंगे, इसकी चिंता के बीच देशवासियों ने हिम्मत दिखाई, हौसला दिखाया और आन-बान-शान के साथ प्रजासत्ताक पर्व मनाया। लेकिन कुछ लोगों ने हट करके कुछ बातें कीं और मैं चाहूँगा कि ये बातें ध्यान देने जैसी हैं, ख़ास-करके हरियाणा और गुजरात, दो राज्यों ने एक बड़ा अनोखा प्रयोग किया। इस वर्ष उन्होंने हर गाँव में जो गवर्नमेंट स्कूल है, उसका ध्वजवंदन करने के लिए, उन्होंने उस गाँव की जो सबसे पढ़ी-लिखी बेटी है, उसको पसंद किया। हरियाणा और गुजरात ने बेटी को माहात्म्य दिया। पढ़ी-लिखी बेटी को विशेष माहात्म्य दिया। ‘बेटी बचाओ-बेटी पढ़ाओ’ - इसका एक उत्तम सन्देश देने का उन्होंने प्रयास किया। मैं दोनों राज्यों की इस कल्पना शक्ति को बधाई देता हूँ और उन सभी बेटियों को बधाई देता हूँ, जिन्हें ध्वजवंदन, ध्वजारोहण का अवसर मिला। हरियाणा में तो और भी बात हुई कि गत एक वर्ष में जिस परिवार में बेटी का जन्म हुआ है, ऐसे परिवारजनों को 26 जनवरी के निमित्त विशेष निमंत्रित किया और वी.आई.पी. के रूप में प्रथम पंक्ति में उनको स्थान दिया। ये अपने आप में इतना बड़ा गौरव का पल था और मुझे इस बात की खुशी है कि मैंने अपने ‘बेटी बचाओ-बेटी पढ़ाओ’ अभियान का प्रारंभ हरियाणा से किया था, क्योंकि हरियाणा में sex-ratio में बहुत गड़बड़ हो चुकी थी। एक हज़ार बेटों के सामने जन्म लेने वाली बेटियों की संख्या बहुत कम हो गयी थी। बड़ी चिंता थी, सामाजिक संतुलन खतरे में पड़ गया था। और जब मैंने हरियाणा पसंद किया, तो मुझे हमारे अधिकारियों ने कहा था कि नहीं-नहीं साहब, वहाँ मत कीजिए, वहाँ तो बड़ा ही negative माहौल है। लेकिन मैंने काम किया और मैं आज हरियाणा का ह्रदय से अभिनन्दन करता हूँ कि उन्होंने इस बात को अपनी बात बना लिया और आज बेटियों के जन्म की संख्या में बहुत तेज़ी से वृद्धि हो रही है। मैं सचमुच में वहाँ के सामाजिक जीवन में जो बदलाव आया है, उसके लिए अभिनन्दन करता हूँ।

पिछली बार ‘मन की बात’ में मैंने दो बातें कही थीं। एक, एक नागरिक के नाते हम महापुरुषों के statue की सफाई क्यों न करें! statue लगाने के लिये तो हम बड़े emotional होते हैं, लेकिन बाद में हम बेपरवाह होते हैं। और दूसरी बात मैंने कही थी, प्रजासत्ताक पर्व है तो हम कर्तव्य पर भी बल कैसे दें, कर्तव्य की चर्चा कैसे हो? अधिकारों की चर्चा बहुत हुई है और होती भी रहेगी, लेकिन कर्तव्यों पर भी तो चर्चा होनी चाहिए! मुझे खुशी है कि देश के कई स्थानों पर नागरिक आगे आए, सामाजिक संस्थायें आगे आईं, शैक्षिक संस्थायें आगे आईं, कुछ संत-महात्मा आगे आए और उन सबने कहीं-न-कहीं जहाँ ये statue हैं, प्रतिमायें हैं, उसकी सफ़ाई की, परिसर की सफ़ाई की। एक अच्छी शुरुआत हुई है, और ये सिर्फ़ स्वच्छता अभियान नहीं है, ये सम्मान अभियान भी है। मैं हर किसी का उल्लेख नहीं कर रहा हूँ, लेकिन जो ख़बरें मिली हैं, बड़ी संतोषजनक हैं। कुछ लोग संकोचवश शायद ख़बरें देते नहीं हैं। मैं उन सबसे आग्रह करता हूँ – MyGov portal पर आपने जो statue की सफ़ाई की है, उसकी फोटो ज़रूर भेजिए। दुनिया के लोग उसको देखते हैं और गर्व महसूस करते हैं।

उसी प्रकार से 26 जनवरी को ‘कर्तव्य और अधिकार’ - मैंने लोगों के विचार माँगे थे और मुझे खुशी है कि हज़ारों लोगों ने उसमें हिस्सा लिया।

मेरे प्यारे देशवासियो, एक काम के लिये मुझे आपकी मदद चाहिए और मुझे विश्वास है कि आप मेरी मदद करेंगे। हमारे देश में किसानों के नाम पर बहुत-कुछ बोला जाता है, बहुत-कुछ कहा जाता है। खैर, मैं उस विवाद में उलझना नहीं चाहता हूँ। लेकिन किसान का एक सबसे बड़ा संकट है, प्राकृतिक आपदा में उसकी पूरी मेहनत पानी में चली जाती है। उसका साल बर्बाद हो जाता है। उसको सुरक्षा देने का एक ही उपाय अभी तो ध्यान में आता है और वो है फ़सल बीमा योजना। 2016 में भारत सरकार ने एक बहुत बड़ा तोहफ़ा किसानों को दिया है - ‘प्रधानमंत्री फ़सल बीमा योजना’। लेकिन ये योजना की तारीफ़ हो, वाहवाही हो, प्रधानमंत्री को बधाइयाँ मिलें, इसके लिये नहीं है। इतने सालों से फ़सल बीमा की चर्चा हो रही है, लेकिन देश के 20-25 प्रतिशत से ज़्यादा किसान उसके लाभार्थी नहीं बन पाए हैं, उससे जुड़ नहीं पाए है। क्या हम संकल्प कर सकते हैं कि आने वाले एक-दो साल में हम कम से कम देश के 50 प्रतिशत किसानों को फ़सल बीमा से जोड़ सकें? बस, मुझे इसमें आपकी मदद चाहिये। क्योंकि अगर वो फ़सल बीमा के साथ जुड़ता है, तो संकट के समय एक बहुत बड़ी मदद मिल जाती है। और इस बार ‘प्रधानमंत्री फ़सल बीमा योजना’ की इतनी जनस्वीकृति मिली है, क्योंकि इतना व्यापक बना दिया गया है, इतना सरल बना दिया गया है, इतनी टेक्नोलॉजी का Input लाए हैं। और इतना ही नहीं, फ़सल कटने के बाद भी अगर 15 दिन में कुछ होता है, तो भी मदद का आश्वासन दिया है। टेक्नोलॉजी का उपयोग करके, उसकी गति तेज़ कैसे हो, बीमा के पैसे पाने में विलम्ब न हो - इन सारी बातों पर ध्यान दिया गया है। सबसे बड़ी बात है कि फ़सल बीमा की प्रीमियम की दर, इतनी नीचे कर दी गयी, इतनी नीचे कर दी गयी हैं, जो शायद किसी ने सोचा भी नहीं होगा। नयी बीमा योजना में किसानों के लिये प्रीमियम की अधिकतम सीमा खरीफ़ की फ़सल के लिये दो प्रतिशत और रबी की फ़सल के लिए डेढ़ प्रतिशत होगी। अब मुझे बताइए, मेरा कोई किसान भाई अगर इस बात से वंचित रहे, तो नुकसान होगा कि नहीं होगा? आप किसान नहीं होंगे, लेकिन मेरी मन की बात सुन रहे हैं। क्या आप किसानों को मेरी बात पहुँचायेंगे? और इसलिए मैं चाहता हूँ कि आप इसको अधिक प्रचारित करें। इसके लिए इस बार मैं एक आपके लिये नयी योजना भी लाया हूँ। मैं चाहता हूँ कि मेरी ‘प्रधानमंत्री फ़सल बीमा योजना’ ये बात लोगों तक पहुँचे। और ये बात सही है कि टी.वी. पर, रेडियो पर मेरी ‘मन की बात’ आप सुन लेते हैं। लेकिन बाद में सुनना हो तो क्या? अब मैं आपको एक नया तोहफ़ा देने जा रहा हूँ। क्या आप अपने मोबाइल फ़ोन पर भी मेरे ‘मन की बात’ सुन सकते हैं और कभी भी सुन सकते हैं। आपको सिर्फ़ इतना ही करना है – बस एक missed call कर दीजिए अपने मोबाइल फ़ोन से। ‘मन की बात’ के लिये मोबाइल फ़ोन का नंबर तय किया है – 8190881908. आठ एक नौ शून्य आठ, आठ एक नौ शून्य आठ। आप missed call करेंगे, तो उसके बाद कभी भी ‘मन की बात’ सुन पाएँगे। फ़िलहाल तो ये हिंदी में है, लेकिन बहुत ही जल्द आपको अपनी मातृभाषा में भी ‘मन की बात’ सुनने का अवसर मिलेगा। इसके लिए भी मेरा प्रबन्ध जारी है।

मेरे प्यारे नौजवानो, आपने तो कमाल कर दिया। जब start-up का कार्यक्रम 16 जनवरी को हुआ, सारे देश के नौजवानों में नयी ऊर्जा, नयी चेतना, नया उमंग, नया उत्साह मैंने अनुभव किया। लाखों की तादाद में लोगों ने उस कार्यक्रम में आने के लिए registration करवाया। लेकिन इतनी जगह न होने के कारण, आखिर विज्ञान भवन में ये कार्यक्रम किया। आप पहुँच नहीं पाए, लेकिन आप पूरा समय on-line इसमें शरीक हो करके रहे। शायद कोई एक कार्यक्रम इतने घंटे तक लाखों की तादाद में नौजवानों ने अपने-आप को जोड़ करके रखा और ऐसा बहुत rarely होता है, लेकिन हुआ! और मैं देख रहा था कि start-up का क्या उमंग है। और लेकिन एक बात, जो सामान्य लोगों की सोच है कि start-up मतलब कि I.T. related बातें, बहुत ही sophisticated कारोबार। start-up के इस event के बाद ये भ्रम टूट गया। I.T. के आस-पास का start-up तो एक छोटा सा हिस्सा है। जीवन विशाल है, आवश्यकतायें अनंत हैं। start-up भी अनगिनत अवसरों को लेकर के आता है।

मैं अभी कुछ दिन पहले सिक्किम गया था। सिक्किम अब देश का organic state बना है और देश भर के कृषि मंत्रियों और कृषि सचिवों को मैंने वहाँ निमंत्रित किया था। मुझे वहाँ दो नौजवानों से मिलने का मौका मिला – IIM से पढ़ करके निकले हैं – एक हैं अनुराग अग्रवाल और दूसरी हैं सिद्धि कर्नाणी। वो start-up की ओर चल पड़े और वो मुझे सिक्किम में मिल गए। वे North-East में काम करते हैं, कृषि क्षेत्र में काम करते हैं और herbal पैदावार हैं, organic पैदावार हैं, इसका global marketing करते हैं। ये हुई न बात!

पिछ्ली बार मैंने मेरे start-up से जुड़े लोगों से कहा था कि ‘Narendra Modi App’ पर अपने अनुभव भेजिए। कइयों ने भेजे हैं, लेकिन और ज़्यादा आयेंगे, तो मुझे ख़ुशी होगी। लेकिन जो आये हैं, वो भी सचमुच में प्रेरक हैं। कोई विश्वास द्विवेदी करके नौजवान हैं, उन्होंने on-line kitchen start-up किया है और वो मध्यम-वर्गीय लोग, जो रोज़ी-रोटी के लिए आये हुए हैं, उनको वो on-line networking के द्वारा टिफ़िन पहुँचाने का काम करते हैं। कोई मिस्टर दिग्नेश पाठक करके हैं, उन्होंने किसानों के लिए और ख़ास करके पशुओं का जो आहार होता है, animal feed होता है, उस पर काम करने का मन बनाया है। अगर हमारे देश के पशु, उनको अच्छा आहार मिलेगा, तो हमें अच्छा दूध मिलेगा, हमें अच्छा दूध मिलेगा, तो हमारा देश का नौजवान ताक़तवर होगा। मनोज गिल्दा, निखिल जी, उन्होंने agri-storage का start-up शुरू किया है। वो scientific fruits storage system के साथ कृषि उत्पादों के लिए bulk storage system develop कर रहे हैं। यानि ढेर सारे सुझाव आये हैं। आप और भी भेजिए, मुझे अच्छा लगेगा और मुझे बार-बार ‘मन की बात’ में अगर start-up की बात करनी पड़ेगी, जैसे मैं स्वच्छता की बात हर बार करता हूँ, start-up की भी करूँगा, क्योंकि आपका पराक्रम, ये हमारी प्रेरणा है।

मेरे प्यारे देशवासियो, स्वच्छता अब सौन्दर्य के साथ भी जुड़ रही है। बहुत सालों तक हम गंदगी के खिलाफ़ नाराज़गी व्यक्त करते रहे, लेकिन गंदगी नहीं हटी। अब देशवासियों ने गंदगी की चर्चा छोड़ स्वच्छता की चर्चा शुरू की है और स्वच्छता का काम कहीं-न-कहीं, कुछ-न-कुछ चल ही रहा है। लेकिन अब उसमें एक कदम नागरिक आगे बढ़ गए हैं। उन्होंने स्वच्छता के साथ सौन्दर्य जोड़ा है। एक प्रकार से सोने पे सुहागा और ख़ास करके ये बात नज़र आ रही है रेलवे स्टेशनों पर। मैं देख रहा हूँ कि इन दिनों देश के कई रेलवे स्टेशन पर वहाँ के स्थानीय नागरिक, स्थानीय कलाकार, students - ये अपने-अपने शहर का रेलवे स्टेशन सजाने में लगे हैं। स्थानीय कला को केंद्र में रखते हुए दीवारों का पेंटिंग रखना, साइन-बोर्ड अच्छे ढंग से बनाना, कलात्मक रूप से बनाना, लोगों को जागरूक करने वाली भी चीज़ें उसमें डालनी हैं, न जाने क्या-क्या कर रहे हैं! मुझे बताया किसी ने कि हज़ारीबाग़ के स्टेशन पर आदिवासी महिलाओं ने वहाँ की स्थानीय सोहराई और कोहबर आर्ट की डिज़ाइन से पूरे रेलवे स्टेशन को सज़ा दिया है। ठाणे ज़िले के 300 से ज़्यादा volunteers ने किंग सर्किल स्टेशन को सजाया, माटुंगा, बोरीवली, खार। इधर राजस्थान से भी बहुत ख़बरें आ रही हैं, सवाई माधोपुर, कोटा। ऐसा लग रहा है कि हमारे रेलवे स्टेशन अपने आप में हमारी परम्पराओं की पहचान बन जायेंगे। हर कोई अब खिड़की से चाय-पकौड़े की लॉरी वालों को नहीं ढूंढ़ेगा, ट्रेन में बैठे-बैठे दीवार पर देखेगा कि यहाँ की विशेषता क्या है। और ये न रेलवे का Initiative था, न नरेन्द्र मोदी का Initiative था। ये नागरिकों का था। देखिये नागरिक करते हैं, तो कैसा करते हैं जी। लेकिन मैं देख रहा हूँ कि मुझे कुछ तो तस्वीरें मिली हैं, लेकिन मेरा मन करता है कि मैं और तस्वीरें देखूँ। क्या आप, जिन्होंने रेलवे स्टेशन पर या कहीं और स्वच्छता के साथ सौन्दर्य के लिए कुछ प्रयास किया है, क्या मुझे आप भेज सकते हैं? ज़रूर भेजिए। मैं तो देखूँगा, लोग भी देखेंगे और औरों को भी प्रेरणा मिलेगी। और रेलवे स्टेशन पर जो हो सकता है, वो बस स्टेशन पर हो सकता है, वो अस्पताल में हो सकता है, वो स्कूल में हो सकता है, मंदिरों के आस-पास हो सकता है, गिरजाघरों के आस-पास हो सकता है, मस्जिदों के आस-पास हो सकता है, बाग़-बगीचे में हो सकता है, कितना सारा हो सकता है! जिन्होंने ये विचार आया और जिन्होंने इसको शुरू किया और जिन्होंने आगे बढ़ाया, सब अभिनन्दन के अधिकारी हैं। लेकिन हाँ, आप मुझे फ़ोटो ज़रूर भेजिए, मैं भी देखना चाहता हूँ, आपने क्या किया है!

मेरे प्यारे देशवासियो, अपने लिए गर्व की बात है कि फ़रवरी के प्रथम सप्ताह में 4 तारीख़ से 8 तारीख़ तक भारत बहुत बड़ी मेज़बानी कर रहा है। पूरा विश्व, हमारे यहाँ मेहमान बन के आ रहा है और हमारी नौसेना इस मेज़बानी के लिए पुरजोश तैयारी कर रही है। दुनिया के कई देशों के युद्धपोत, नौसेना के जहाज़, आंध्र प्रदेश के विशाखापत्तनम के समुद्री तट पर इकट्ठे हो रहे हैं। International Fleet Review भारत के समुद्र तट पर हो रहा है। विश्व की सैन्य-शक्ति और हमारी सैन्य-शक्ति के बीच तालमेल का एक प्रयास है। एक joint exercise है। बहुत बड़ा अवसर है। आने वाले दिनों में आपको टी.वी. मीडिया के द्वारा इसकी जानकारियाँ तो मिलने ही वाली हैं, क्योंकि ये बहुत बड़ा कार्यक्रम होता है और सब कोई इसको बल देता है। भारत जैसे देश के लिए ये बहुत महत्वपूर्ण है और भारत का सामुद्रिक इतिहास स्वर्णिम रहा है। संस्कृत में समुद्र को उदधि या सागर कहा जाता है। इसका अर्थ है अनंत प्रचुरता। सीमायें हमें अलग करती होंगी, ज़मीन हमें अलग करती होगी, लेकिन जल हमें जोड़ता है, समुद्र हमें जोड़ता है। समंदर से हम अपने-आप को जोड़ सकते हैं, किसी से भी जोड़ सकते हैं। और हमारे पूर्वजों ने सदियों पहले विश्व भ्रमण करके, विश्व व्यापार करके इस शक्ति का परिचय करवाया था। चाहे छत्रपति शिवाजी हों, चाहे चोल साम्राज्य हो - सामुद्रिक शक्ति के विषय में उन्होंने अपनी एक नई पहचान बनाई थी। आज भी हमारे कई राज्य हैं कि जहाँ समुन्दर से जुड़ी हुई अनेक परम्पराएँ जीवित हैं, उत्सव के रूप में मनाई जाती हैं। विश्व जब भारत का मेहमान बन रहा है, नौसेना की शक्ति का परिचय हो रहा है। एक अच्छा अवसर है। मुझे भी सौभाग्य मिलेगा इस वैश्विक अवसर पर उपस्थित रहने का।

वैसे ही भारत के पूर्वी छोर गुवाहाटी में खेल-कूद समारोह हो रहा है, सार्क देशों का खेल-कूद समारोह। सार्क देशों के हज़ारों खिलाड़ी गुवाहाटी की धरती पर आ रहे हैं। खेल का माहौल, खेल का उमंग। सार्क देशों की नई पीढ़ी का एक भव्य उत्सव असम में गुवाहाटी की धरती पर हो रहा है। ये भी अपने आप में सार्क देशों के साथ नाता जोड़ने का अच्छा अवसर है।

मेरे प्यारे देशवासियो, मैंने पहले ही कहा था कि मन में जो आता है, मन करता है, आपसे खुल करके बांटूं। आने वाले दिनों में दसवीं और बारहवीं की परीक्षायें होंगी। पिछली बार ‘मन की बात’ में मैंने परीक्षा के संबंध में विद्यार्थियों से कुछ बातें की थीं। इस बार मेरी इच्छा है कि जो विद्यार्थियों ने सफलता पाई है और तनावमुक्त परीक्षा के दिन कैसे गुज़ारे हैं, परिवार में क्या माहौल बना, गुरुजनों ने, शिक्षकों ने क्या role किया, स्वयं ने क्या प्रयास किये, अपनों से सीनियर ने उनको क्या बताया और क्या किया? आपके अच्छे अनुभव होंगे। इस बार हम ऐसा एक काम कर सकते हैं कि आप अपने अनुभव मुझे ‘Narendra Modi App’ पर भेज दीजिये। और मैं मीडिया से भी प्रार्थना करूँगा, उसमें जो अच्छी बातें हों, वे आने वाले फ़रवरी महीने में, मार्च महीने में अपने मीडिया के माध्यम से प्रचारित करें, ताकि देशभर के students उसको पढ़ेंगे, टी.वी. पर देखेंगे और उनको भी चिंतामुक्त exam कैसे हो, तनावमुक्त exam कैसे हो, हँसते-खेलते exam कैसे दिए जाएँ, इसकी जड़ी-बूटी हाथ लग जाएगी और मुझे विश्वास है कि मीडिया के मित्र इस काम में ज़रूर मदद करेंगे। हाँ, लेकिन तब करेंगे, जब आप सब चीज़ें भेजेंगे। भेजेंगे न? पक्का भेजिए।

बहुत-बहुत धन्यवाद, दोस्तो। फिर एक बार अगली ‘मन की बात’ के लिए अगले महीने ज़रूर मिलेंगे। बहुत धन्यवाद।

Fellow citizens, Namaskar to all . This will be the last edition of Mann ki Baat in 2015. The next edition of Mann ki Baat will be in 2016. We celebrated Christmas and preparations are now on to ring in the New Year. 

India is land of diversities. We celebrate a whole lot of festivals. One is not done with one festival, in the mean time the second one comes along. In a way one festival leaves us waiting for another. At times it feels India is one such country which has a ‘festival driven economy’. It becomes a source of the economic activities for even the poor sections of the society. Greetings from my end for a Merry Christmas to all Indians and I also wish you all a Happy New Year. May 2016 usher in lots of joys in your lives. I hope that new zeal, new excitement and new pledges may take you to new heights. May the world be free of crises, be it from terrorism, from global warming or from natural calamities or manmade tragedies. There can be no greater happiness than the humanity having a peaceful existence. 

You are aware that I use a lot of technology which provides me lots of information. I keep a watchful eye on my portal “My Gov”. 

Mr. Ganesh V. Savleshwarkar has written to me from Pune that this season is a tourist season. A large number of foreign and domestic tourists travel across the country. People also travel to celebrate Christmas vacations. He says most of the facilities related to tourism are catered to but special emphasis should be laid on cleanliness at all places which are tourist destinations or famed tourist places, religious destinations or stay over’s. India’s image will be enhanced if the tourist destinations are clean. I appreciate the views of Ganesh jee and convey this message to the people of our country. We say, “Atithi devo bhava” and just imagine how we strive to keep our homes neat and clean when a guest is due to arrive. In a similar manner, the onus is on us to maintain our tourist destinations and pilgrim tourism sites neat and clean. I am very happy that a lot of news stories related to cleanliness keep appearing in the media space. From day one, I have thanked our media friends since they have brought may such small and good success stories before the people. I have come across a nice story in the newspaper and I would like to narrate it with the fellow citizens. 

Dileep Singh Malviya is an elderly artisan from Bhojpura village in Sehore district of Madhya Pradesh. He is a mason by profession to earn his livelihood. He did something so different that the newspapers printed his story. And when it came to my notice, I wanted to share this story with you. Hailing from a small village, Dileep Singh Malviya decided that if anyone provides materials for toilet in the village, he will render his labour services free of cost. And hats off to him, he has constructed 100 toilets in Bhojpura village so far taking it as a divine cause and providing his labour services without charging a penny. My heartfelt congratulations to Dileep Singh Malviya for his earnest efforts. Sometimes we hear disappointing news about our nation. But there are thousands of people like Dilip Singh who are doing something good for the nation on their own.This is the power of the nation. This is the hope of the nation and these are the things which carry the nation forward and it is natural that we applaud Dilip Singh and his efforts in Mann ki Baat. 

Due to tireless efforts of many people the nation is making rapid progress. 125 crores Indians are not only marching together but they are taking the country forward too. Better education, best talent and new opportunities of employment are being created. Be it providing insurance cover to citizens or providing them banking facilities, be it the ‘Ease of Doing Business’ in the world horizon or making facilities available for new businesses, we have done it all. People from normal backgrounds who could not step inside banks can now avail loan facilities from the “Mudra” Yojana. 

Every Indian is proud to know how the world is accepting and getting attracted towards Yoga. When the world celebrated “International Yoga Diwas” and the entire world got associated with it, we became proud of our country. Such emotions arise when we see the enormity of our nation. No one can forget the story of Krishna and Yashoda where he opened his mouth and the mother was able to see the entire universe, and then only his power could be realized. The Yoga incident was a similar reminder. 

The concept of cleanliness is being echoed in every household. The participation of citizens is also increasing. Many villages receive an electric pole after so many years of Independence. Those of us who live in cities and are so accustomed to using electricity that we don’t realize the extent of happiness and excitement when darkness is removed from our lives. The power department of the state and Indian government were functional earlier as well but from the day 1000 day target to provide electricity to every village has been set, we get news everyday that power supply is available in some or the other village and the happiness of the inhabitants’ knows no bounds. The media has not discussed this topic. But I am sure that media will definitely reach such villages and will inform the nation about the happiness and excitement of the people there. 

The biggest achievement of this task is that the government officials involved in this task will have immense satisfaction that they have done something which will bring about such a big change in the lives of the people and the village itself. Be it the farmers, poor, young or women, should such things reach them or not? Such news should reach them not to highlight any government’s achievement, but to make them aware of their rights. They should not let go if it is their right. People should get information in order to avail their rights. We should all make efforts that right information, good information and information useful to the common man should reach as many people as possible. This is also a kind of service. I too have tried to do this work from my end. I cannot do everything alone by myself. But if I am saying then I should at least do something. Even a common man can download the Narendra Modi App and get connected to me. And I can share these small things with you through the app. And it is a matter of happiness for me that people share all the things with me. You too get connected with this initiative, we have to reach 125 crore Indians. How will I reach without your help? Come, let us collectively do such things of interest for the common man in their language and inspire them to avail things which are their rights. 

My dear young friends, I had some preliminary discussions about “Start-up India, Stand-up India” in my speech on 15th August from the Red Fort. After that all government departments started discussing it. Can India become a “Start-up Capital’? Can our states work together for new Start-ups for youth, and encourage innovations with start-ups, be it in the manufacturing sector, service sector or agriculture. Everything should be new, new ways and new thinking - after all the world does not move ahead without innovation. “Start-up India, Stand-up India” brings in a huge opportunity for the young generation. My dear young friends, the government will launch the entire action plan for “Start-up India, Stand-up India on 16th January. What it will be, how it will be and why it will be? You will be presented with a structure. In this program all the IIT’s, IIM’s, Central Universities, NIT’s, wherever there is young generation, they will be brought together via live connectivity. 

There is an established thinking regarding the Start-ups that they are meant only for the digital world or the IT profession. This is not true at all, we need to modify it according to the needs of India. For example, when a poor person works somewhere as a labourer and there is a lot of physical effort involved but if a young man innovates something which can reduce the physical effort and help the labourer- I will call it as a Start-up. I will ask the bank to help such an individual and I will tell him to move ahead with courage. You will get the Market. Similarly is the intellectual wealth limited to a few selected cities or what? This thinking is wrong. The Indian youth all over the country has talent, all they need is opportunities. This “Start-up India, Stand-up India should not be limited to a few cities only. It should spread to every corner of India. And I will request the state governments to take this forward. I will definitely interact with you on 16th January and will discuss this in detail. Your suggestions are always welcome. 

Dear young friends, 12th January is the birth anniversary of Swami Vivekananda. There are thousands like me who draw inspiration from him. Since 1995, 12th January, the birth Anniversary of Vivekananda is celebrated as the National Youth Festival. This year it will be organized from 12-16th January in Raipur district of Chhattisgarh. This is a theme based event and I have got the information that this time they have a very good theme and that is “Indian Youth on Development Skill and Harmony”. I have been told that 10,000 young people will gather from all over India. A mini-India will be created there. They will share dreams together. A feeling of determination will be experienced. Can you give me suggestions regarding this youth festival? I would request the youth to send me their suggestions directly on the ‘Narendra Modi App”. I want to gain an insight into your understanding. And that it gets reflected in the Youth Festival, for that I will give the government reasonable suggestions and information. So I will wait dear friends for your suggestions on the youth festival on the ‘Narendra Modi App’. 

Dilip Chauhan, from Ahmedabad, Gujarat, who is a visually challenged teacher celebrated ‘Accessible India Day’ in his school. He called me up to express his feelings: 

“Sir, we celebrated Accessible India Campaign in our school. I am a visually challenged teacher and I addressed 2000 children on the issue of disability and how we can spread awareness and help differently-abled people. And the students’ response was fantastic, we enjoyed in the school and the students were inspired and motivated to help the disabled people in the society. I think it was a great initiative by you.” 

Dilip ji, thank you very much. You are yourself working in this field. You understand everything and you must have faced a lot of difficulties too. Sometimes when we meet someone with different ability in the society then a lot of things come to our mind. We express our perception of him based on our thinking. There are some people who lose a limb or body part in an accident. Some people are born with some defects. And for these people different terms are used and a lot of thought goes on behind the usage of these terms. All the time people feel that this kind of identification does not sound nice and respectable. At some point we heard handicapped, then it was disabled and somewhere it is specially-abled, so many terms have been used. It is true that words have their own significance. This year when the government of India started the ‘Sugamya India’ programme. I was supposed to attend it, but could not make it, because of severe floods in Chennai and other areas of Tamil Nadu. However, since I had to attend that program some thoughts kept coming iin my mind. That time, I thought that we call or know those people as handicapped since they are lacking in some ways in terms of their body structure or whose organs do not function properly. However, at times when we interact with them, we realize that we see only the deficits with our eyes but God has certainly bestowed them with some extra powers. God has bestowed upon them some different power which we cannot see with our eyes, but it is only when we see them working do we realize their talent. We think O Great! Look how he works. So I thought that upon looking at them with our eyes we feel that they are handicapped, but experiences tell us that they have some extra power. So I thought why not use the term ‘Divyang’ instead of ‘viklang’ in our country. They are those people who have one or more such organs which have divinity, where divine power flows which we normal bodied people do not have. I like this term. My dear countrymen can we make it a habit to use the word ‘Divyang’ and make it popular. I hope that you will take this forward. 

That day we started the ‘Sugamya Bharat’ campaign. Under this campaign we will improve both the physical and virtual infrastructure and make it accessible for the “Divyang’ people. Be it schools, hospitals, government offices, bus depots, railway stations, everywhere ramps, accessible parking, accessible lifts, Braille, many amenities will be made available. To make things Sugamya - we need innovation, we need technology, we need systems and we also need empathy from people. We have taken the initiative. We are receiving public participation too. People like it. You too can join in the manner you deem fit. 

My dear countrymen, the government schemes will continue exist and run, but it is necessary that these schemes always remain operational. The schemes should be operational till the last the mile individual has benefitted from them. They should not have a dead existence in government files. After all, these schemes are meant for common man, the poor people. In the past few days the government has made an effort to ensure that the benefits of schemes reach out to the rightful owners. In our country, we give subsidy for the gas cylinders. Crores of rupees were spent on it but we did not know if it reached the right people or not. If this subsidy reached people on time or not? The Government has made some changes in the scheme. The government undertook the largest ‘Direct Benefit Transfer Scheme’ to provide subsidy directly in the bank accounts of the beneficiaries with the help of ‘Jan Dhan Account’ or ‘Aadhar Card’ etc. I am happy to share with the countrymen that this scheme has earned a place in Guinness Book of World Records as the largest Direct Benefit Transfer Scheme which has been implemented successfully. This scheme is known as ‘Pehel’ and this experiment has been very successful. Till November end, around 15 crore LPG customers have become its beneficiaries. The government money is being directly transferred to the accounts of 15 crore beneficiaries. No middlemen nor any recommendation, nor any possibility of corruption. On one hand was the Aadhar Card Scheme, and on the other was the Jan Dhan Account. Thirdly the state and Indian government compiled the lists of beneficiaries. That was connected to account and Aadhar. This work is still in progress. Nowadays, even the MNREGA scheme, which provides employment opportunities in villages, is being connected to it. There were lots of complaints about this scheme. In many places the wages of the labourers is now being directly transferred into their accounts. There were complaints about student scholarships too, they too are being transferred into their accounts. This has been started and will be gradually taken forward. Till now around 40,000 crore rupees are directly reaching the beneficiaries through various schemes. According to my rough estimate, around 35-40 schemes are now under ‘Direct Benefit Transfer.’ 

My dear countrymen, 26th January is the golden moment in the life of Indian democracy. This is a beautiful co-incidence that Baba Saheb Ambedkar, the maker of the Indian Constitution, his 125th birth anniversary will be celebrated this year. We organized a two day special discussion on the constitution and it was a very good experience. All the parties and all the members deliberated on the sanctity of the constitution, its importance to understand the true interpretation of the constitution. It was an excellent discussion. We should take this thing forward. Can Republic Day be an opportunity to connect the masses with the system? Our constitution grants us several rights and there are many discussions on it and it should be so and it is equally important. But constitution equally emphasizes on duty also. But it is seen that duties are hardly discussed. At the most, whenever there are elections, then we see advertisement all around us, they write on the walls and hoardings are put to tell that to vote is our sacred duty. There is a lot of talk about duties during elections, but why not discuss our duties in general life too. This year when we are celebrating the 125th birth anniversary of Babasaheb Ambedkar then can we make 26th January a medium to organize debates, poetry, slogan competition regarding duties in our own schools, colleges, villages, cities and various organizations and societies. If 125 crore Indians take dutiful steps one after the other, they can make history. But at least let’s start with discussions. I have An iidea – Send me an essay or poem before 26th January about duty in Hindi or English or your native language. Can you send me? I want to know your views. Send them on my portal ‘My Gov”. I would like to know what my young generation thinks about their duties. 

I want to give a small suggestion. On 26th January we celebrate Republic Day. Can we citizens and school and college students take up the initiative of cleaning the statue of any great men installed in our city, of cleaning the premises, we can do best of cleanliness and best of decoration on the occasion of 26th January. And I am not saying this on government lines. We become so emotional about getting the statues of great men erected but become equally complacent when it comes to maintaining them. As a society, as a nation can we make it a natural tendency to respect the statues of our great men? On this 26th January let us make an effort that we will respect such great men and keep the premises clean. But this should be done by the citizens willfully. 

Dear Countrymen, greetings to you for a Happy New Year 2016. Thank You Very Much!

My dear countrymen, Namaste! 

I believe you must have had a great time during your Diwali vacations amidst all festivities. You must have had the opportunity to visit some other places. The new trades and jobs would have commenced with renewed vigour. On the other hand Christmas preparations must have started too. Festivals have their own significance in social life. Sometimes festivities help to heal wounds and sometimes they are source of renewed energy. But sometimes when a calamity strikes during festivities then it is very painful and it feels even more. There is continuous news of natural calamities from various parts of the world. And sometimes the news is very bizarre, never seen or never heard of. We are now realizing the effects of climate change very rapidly. In our country itself, we have experienced torrential rains, that too without season and for a very long duration. Tamil Nadu has suffered heavy losses and other states suffered too. Many people lost their lives. My heart goes out to all those people in this hour of crisis. The state governments have braced themselves up for rescue and relief work. The Central government too has joined them in their efforts. Right now, a team of the Central government officials are in Tamil Nadu. But I have full faith in Tamil Nadu’s potential and know that post this crisis it will rise again and speedily move forward and will continue to deliver in its role of taking the country forward. 

Now when there are talks of such crisis all around, we feel the need to bring in a lot of change. About 15 years back natural calamity was a part of the Agricultural Ministry’s realm because most of the calamities were limited to famine. But today, its form and format has changed. It has become important to work on our capacity building at every level. The government, civil society, the citizens, and the small organizations will all have to work for capacity building through scientific temperament. After the Nepal earthquake I talked to Pakistan’s Prime Minister Nawaz Sharif. I suggested that the SAARC nations should come together for a joint exercise on disaster preparedness. I am happy that a seminar workshop on table talk exercises and best practices was organized in Delhi. This is a good beginning. 

Today, I received a phone call from Lakhwinder Singh from Jalandhar, Punjab. “I am Lakhwinder Singh from Jalandhar, Punjab. We do organic farming in our fields and also guide a lot of others regarding it. I have a question “how to guide people that burning of farm remains or straw not only destroys the micro organisms of the soil but also contributes to the pollution in Delhi, Punjab and Haryana. Lakhwinder Singh ji, ‘I am happy to hear your message. I am happy that, you are a farmer engaged in organic farming. And not just that, you also understand the problems of the farmers really well. Your concerns are right but this just does not happen in Punjab and Haryana alone. It is a practice in the entire country and traditionally we follow this method of burning off the remains of the crops or the straw. Initially we were not aware of the damage. We did it because the others did it. Secondly, people are not aware of the available solutions. They have not been trained about it. And this practice kept on spreading and now it is contributing to global climate change. And now we are hearing more about it because it is affecting the city life too. But the concern you have expressed is genuine. So the first solution is that the brothers and sisters engaged in agriculture need to be trained. They will need to face the truth on their thinking that burning the remains of crops helps save time and effort and prepares the field for the next crop. But this is not the truth. The remains of the crop are themselves very valuable. They are organic fertilizer themselves. We are wasting them. Not only this, if they are chopped into small bits, they can act as a dry fruit for cattle. Secondly because of burning this the top soil gets burnt. 

My dear farmer brothers and sisters, just think that if we have strong bones, strong heart, strong kidney, an overall good system but our upper skin gets burnt then what will happen? Even if the heart is strong, we will not be able to survive. So burning the stump of crops not only burns them, it burns the skin of our motherland. The top soil of our land is burnt which pushes our fertile soil to death. Hence, some positive efforts need to be made. If these remains are once again buried inside the soil, then it will turn into fertilizers. If they are put in a pit and left with earth worms and little water, good quality organic fertilizer can be made. So it can be used not only to feed the animals, and save our land but also to create good fertilizer. If this is added to the soil, it will be doubly beneficial. 

Once I had the opportunity of talking to farmers involved in Banana cultivation. And they shared a very good experience. Earlier as they cultivated banana, when the crop was over, the stumps of the tree would remain. To clear the stumps from the fields they had to spend 5,000, 10,000 or 15,000 rupees per hectare. And till the time the people who would clear these stumps would not come with tractors, the stumps would remain standing for long. But some farmers chopped those stumps into 6-6, 8-8 inch pieces and buried them inside the soil. They experienced that the banana stumps held so much water in them that no external water supply was needed for three months. Any plant or any crop sown over those stumps could flourish without water. The water in the stumps kept the crops alive. And now even their stumps are expensive. They are now a source of income. Earlier they had to spend money on clearing those stumps, now those very stumps are a source of revenue. A small experiment can turn lucrative, our farmers are no less than scientists. 

Dear countrymen, the entire world will remember 3rd December as “International Day of Persons with Disabilities”. Last time in ‘Mann ki Baat’ I talked about organ donation. I talked about the NOTO helpline for ‘Organ donation’. I have been told that after that session the number of phone calls increased 7 times and the number of hits on the website increased 2.5 times. 27th November was celebrated as ‘Indian Organ Donation Day’. Many famous personalities including actress Raveena Tandon became a part of it. ‘Organ Donation’ can save many valuable lives. Organ donation can bring about immortality. When an organ moves from one body to another it gets a new life but the person receiving it gets a new lease of life. There can be no greater donation than this. I would like to inform those waiting for organs and those willing to donate that a national registry for organ transplantation has been launched on 27th November. Mygov.in organized a logo, donor card and slogan design competition for NOTO and it was surprising to me that so many people participated and presented their ideas in such innovative ways with such compassion. It is my faith that awareness in this field will increase and the needful will receive the best of help in true sense. This help cannot be obtained till someone donates their organs. 

Like I said earlier, 3rd December is being celebrated as “International Day of People with Disability”. People with physical and mental disabilities are capable of unparalleled courage and capability. Sometimes it hurts when they are laughed at. Sometimes someone expresses pity and sympathy. But if we change our outlook and our perspective towards them, then these people can inspire us to live. They can inspire us to do a lot. We start crying even when small misfortune befalls us. Then we realize, our problem is so small but how does he survive? How does he live? How does he learn? And hence all of them are a source of inspiration to us. Their will power, their struggle with life and their zeal to transform crisis into opportunity is worth lot of praise. 

Today, I want to talk about Javed Ahmed. He is 40-42 years old. In 1996, the terrorists had shot Jawed Ahmed in Kashmir. He was a victim of the terrorists but he survived. But the bullet damaged his kidney and a part of the intestine was lost. He suffered serious spinal injury. He lost the ability to stand on his own feet, but Jawed Ahmed did not concede defeat. The grave injury caused by terrorism could not deter him. His zeal is commendable, but above all is the fact that an innocent man had to face such a predicament, his youth is in danger yet he harbors no grudge and no anger. He turned this crisis into compassion and dedicated his life to social work. The body does not support him but for the past 20 years he has devoted himself to child education. How to improve the infrastructure for the physically challenged? How to develop systems for the disabled in government offices and public spaces? He is working on those issues. He turned the focus of his educational qualification in those areas. He took a masters degree in social work and is now leading a silent revolution as a messiah of the disabled, working as an informed citizen. Is his life not enough to inspire us in every corner of India? I especially remember the life of Jawed Ahmed, his dedication and devotion especially on every 3rd December. I am mentioning just the case of Jawed because of lack of time but such lights of inspiration are prevalent in every corner of the country. They are giving a new lease of life and illuminating the path for others. 3rd December is a day to remember all such people and get inspired by them. 

Our country is very large. There are many things for which we are dependent on the government. Be it someone from middle class, lower middle class, dalit, exploited, victim or deprived, they have to continuously be in touch with the government or its various organizations. And as a citizen we surely have a bad experience with a government official in our lifetime. And that one experience shapes our perception of the government system for a lifetime. There is some truth to it. But at the same time within this governmental system there are lakhs of people who by their sense of duty, their dedication do some amazing work which does not get recognized. Sometimes it happens so naturally, it is so organic that one does not realize some government employee has done it. 

In our country there is a network of ASHA workers. We have never discussed them in our country and I too have neither heard about them nor would you have. The success of the works of the entrepreneur couple Bill and Melinda Gates through their foundation has become an inspiration. Last year we honoured them with a joint Padma Vibhushan. They do a lot of social work in India. They are spending their entire retirement time and whatever they have earned on working for the poor. They are so full of praise for the ASHA workers they work with. They talk about their dedication and hard work and their zeal to learn about new things. They are full of such stories. In the past, the Orissa government especially facilitated an ASHA worker on Independence Day. She hails from a small village Tenda Gaon in Balasore district where most of the population is scheduled tribe. There the people are poor and the area is malaria infested. The ASHA worker Jamuna Manisingh decided that she will not let anyone die of malaria. She would go to each household and would be the first one to reach if there was news of fever in any household. She would put to use the primary training she received and give treatment accordingly. She would reach out to every household to use mosquito repellent and mosquito nets. The way we care for our kids and their sound sleep, Jamuna Manisingh would work with the same dedication for the entire village. She fought with Malaria and prepared the entire village to fight against it. There might be so many “Jamuna Mani”. There might be lakhs and lakhs of people around us. Let us show respect to such individuals. Such individuals lend power to our nation. They are partners to the joys and sorrows of others. I applaud all such ASHA workers through the story of Jamuna Mani. 

My dear young friends, who are especially active on the internet and the social media, I want to inform that I have kept 3 e-books on mygov.in. These e-books are about inspiring stories of Swatch Bharat, health sector and the Sansad Aadarsh Gram Yojana. I request you to see it. Just don’t see it, show it to others too. Read it and may be you may find something to connect with it. Please do send it to Mygov.in. Such things do happen though we may miss them, but they are the actual strength of our nation. Positive power is the biggest energy. You also share good episodes. Share these e-books, discuss these books and some enthusiastic young man can narrate these to the students of VIII, IX or X standard in the nearby schools. So you can become a social teacher in the truest sense. I invite you to come and become a part of nation building. 

My dear countryman, the entire world is worried about climate change. Climate change, global warming is being discussed at every nook and corner and now it has become an accepted standard for embarking on any new task. The earth’s temperature should not rise anymore. This is everyone’s concern and responsibility too. And to save us from rising temperatures, the first step is “energy conservation. 14th December is “National Energy Conservation day”. The government is running many schemes. There is a scheme of increasing L.E.D bulb usage. I had once mentioned to switch off the street lights on a full moon night and enjoy the moonlight for an hour. One should enjoy the moonlight. Some friend of mine had sent me a link and I had the opportunity to see it. I really wanted to share it with you. The actual credit goes to Zee News because the link was of Zee News. There is a woman Noor Jahan in Kanpur. Watching her on television it seemed that she did not have much of a chance to get education. But she is doing something which no one would have thought of. She is utilizing the Solar Energy of the Sun to illuminate the houses of the poor. She is fighting darkness and bringing light to her own name. She has formed a Samiti (committee) of women who manufacture lanterns that run on Solar Energy. They rent the lantern for Rs. 100/- per month. People take the lanterns in the evening and return them in the mornings for recharging. I have heard that people in large numbers around 500 people are using these lanterns. In an expense of Rs. 3-4 per day the entire house is illuminated. Noor Jehan works the entire day to recharge the lanterns in the solar energy plant. See what the big people of the world do for climate change. Maybe Noor Jehan can act as an inspiration to many for the kind of work she is doing. And actually, Noor Jehan means the light of the world. She is spreading light through her work. I congratulate Noor Jehan and Zee TV that they presented this effort which was going on in a remote corner of Kanpur to the country and the world. Many congratulations to you. 

I received a phone call from Mr. Abhishek Kumar Pandey from Uttar Pradesh. “Namaste! I am Abhishek Kumar Pandey calling from Gorakhpur. I am working here as an entrepreneur. I want to congratulate the Prime Minister for starting a programme MUDRA bank. I would like to know from the Prime Minister how this MUDRA bank can support entrepreneurs like us. What kind of cooperation can we expect? Thank you, Abhishek ji. You sent me a message from Gorakhpur. The Prime Minister MUDRA fund is about funding the unfunded. Those who do not get funds may get funds. To put plainly the objective is 3E; Enterprises, Earning, Empowerment. MUDRA is meant to encourage enterprise; it is about creating earning opportunities. MUDRA will empower in the truest sense. It is meant to help the small scale enterprises. This initiative is yet to achieve the speed that I have aimed for. But the start has been good. Till now 66 lakh people have received 42,000 crore rupees through Pradhan Mantri Mudra Yojana. It can be a washer man, a barber, a newspaper vendor, milkman, just about anybody engaged in small enterprise. I am happy that out of the 66 lakh recipients 24 lakh were women. And most of the beneficiaries are from the SC, ST, OBC category who want to work hard and run their families independently. Abhishek has himself narrated his excitement. I too keep receiving various news. Someone just told me that there is one Shailesh Bhosle in Mumbai. He received a loan of 8.5 lakhs from MUDRA scheme. He started the sewage dress and cleanliness business. I had told about my cleanliness campaign that it will create new entrepreneurs. And Shailesh Bhonsle proved it. He has purchased a tanker and I have been told that he has already returned 2 lakh rupees in such a short span of time. This is our intention behind the MUDRA scheme. I have been told about Mamta Sharma from Bhopal. She received Rs 40,000 from the MUDRA Yojana. She is into the business of making purses. But earlier she would borrow money at high rates and barely manage her business. Now that she has a large sum of money in her hand, her work is going on smoothly. Earlier the money that was lost in paying high interest and for other reasons could now be saved. She was able to save around 1000 rupees every month. The family’s new enterprise started developing. But I want that this scheme is promoted more. Our banks should become more sensitized and should help more and more people. Actually, it is this people who run the economy. The people engaged in small enterprises give strength to the nation’s economy. We want to strengthen these people. Whatever has happened is good, but more good needs to be done. 

My dear countrymen, on 31st October on the Anniversary of Sardar Patel I had discussed about – “Ek Bharat Shreshtha Bharat” (One India, Best India). Conducting such events creates continuous awareness in social life. “Rashtram Jagryam Vyayam: means “internal vigilance is the prize of liberty”. This tradition should be followed for national unity. I want to give “Ek Bharat Shreshtha Bharat” (One India, Best India) the form of a specific scheme. Mygov had invited suggestions about it. What should the structure of the programme be like? What should be the logo? How to increase public participation? What should be its structure? I have been told that many suggestions have been received. But I am expecting more suggestions. I expect more specific schemes. I have been told that the participants will all receive a certificate. Many big prizes have been announced. You also utilize your creative mind. How can we make this mantra of Ek Bharat Shreshtha Bharat (One India, Best India) that connects each and every Indian? What should be the programme and what should be the plan. It should be grand and full of life. It should be simple and effective to be able to connect everyone. What should the government do? What should be done by the Civil Society? There can be many ideas. I have complete faith that your ideas will be really useful. 

My dear brothers and sisters, the winters are about to start. But it is also the season to enjoy eating and enjoy dressing. But I would request you to do exercises. I request you to utilize this good season for some kind of physical activity and exercise. Create this type of mood in the family, make it a celebration, all should get together for an hour to do these exercises. See how there will be an awakening. And see how your body helps you throughout the day. So make a good habit in this good season. My good wishes again to all my dear countrymen. 

Jai Hind! 

Namaskar to all my fellow citizens! 

Once again I have the opportunity of connecting with you through Mann ki Baat. Today the fifth “one day” cricket match is being played between India and South Africa in Mumbai. This series has been named as the ‘Gandhi-Mandela’ series. It is at an interesting point with both teams having won 2 matches each. So the last game is significantly important. My best wishes to all the players. 

Today I would like to congratulate the friends at the Kannur centre of Akashwani. I started the Mann ki Baat and people started connecting with it. One of them was Shraddha Thamban from Kerala a grade 12 student. Kannur Centre invited her for a ceremony and a lot of feedback was received. It created an environment of belonging. Kannur centre appreciated the awareness of Shraddha and she was rewarded. The development at Kannur centre inspired me. I wish all the Akashwani centers pay attention to raise the level of awareness among the members and make them active in their region so that our aim of governance with public participation gets a boost. My heartfelt greetings and congratulations to the team at Kannur station of Akashwani centre for their efforts. 

I would like to talk about Kerala again. The girl students from Saint Mary Upper primary School from Chittoor in Kerala have sent me a letter. This letter is special in many ways. Firstly, these girls have created an image of Mother India by thumb prints on a huge piece of cloth. They have sent me the image of mother India. Initially I was surprised to see why they created a map of India using thumb prints. But when I read their letter, I realized how beautifully a symbolic message was given. It is not as if these girls have tried to just awaken the Prime Minister alone. They are trying to create awareness among the people in their region and their mission is organ donation. They are organizing a public awareness campaign for organ donation. They have organized plays for creating an understanding about organ donation. Organ donation should become a habit as well as an instinct. They have asked me in their letter to appeal to people about Organ Donation in Mann ki Baat. The octogenarian Vasantrao Sudke Guru ji from Maharashtra has been running a movement from a long time. He says that organ donation should be a celebrated as a festival. These days I get a lot of messages on phone calls also. Devesh from Delhi gas also sent me a similar message. ‘I am very happy with the government’s initiative on the organ donation and steps towards creating a policy on the same. The country really needs support in these things where people need to go out and help each other and the ambitious target of one per million organ donation is a very productive steps taken by the government.’ 

I feel that this topic is very important. The country needs more than 2.5 lakh kidneys, hearts and livers for donation per year. However in a country with 125 crore people, only 5000 transplants could take place. Each year about one lakh eyes are in need of a vision. And we are able to reach upto only 25,000 people who need it .It implies that we are able to provide eye transplant services to only one out of the four needy persons. We should also know that if someone is killed in a road accident, then also the organs can be donated. There are some legal hassles involved. And efforts have been made to guide the states in this direction. 

By reducing the paper work, some of the states have made a good effort in speeding up the process involved in organ donation. Today, I can say that Tamil Nadu today ranks first in the field of organ donation. Many social organizations and NGO’s are doing commendable job in this direction. National Organ and Tissue transplant Organization (NOTO) has been established to encourage organ transplant. A 24x7 helpline facility is also available. Its number is 1800 114 770. And there is a saying ‘Tain Tyakten Bhunjhita’ ("What is given by Him, allotted to you, you enjoy that"). The joy of sacrifice is beautifully described in this mantra ‘Tain Tyakten Bhunjhita’. In the past few days we saw on television that the wife of a poor hawker in Delhi received a transplant in Delhi’s G.B. Pant Hospital. This liver was brought from Lucknow by making special arrangements. The transplant was successful. A life was saved. Organ donation is the biggest donation. Let us all realize the mantra of ‘Tain Tyakten Bhunjhita’ . 

Dear countrymen, we recently celebrated the festival of Navratri and Vijayadashmi. And after some days we will celebrate Diwali too. We celebrated Eid and Ganesh Chaturthi too. But amongst all these another big festival is being organized which all our countrymen should be proud of. In the National Capital of Delhi an ‘India Africa Foreign Summit’ is being organized from 26th to 29th October. For the first time a program of this scale is being organized on the Indian soil. Leaders of 54 African countries and unions have been invited. This is the biggest conference of African countries outside Africa. India-Africa ties are deep. The African nations have a population equal to that of India. If both are combined together they make for a third of the world population. And it is said that lakhs of years ago it was all one landmass. Later from the Indian Ocean two parts got separated. There are a lot of similarities amongst us. The bio diversity of both the nations is similar. Our natural resources are similar. And almost 27 lakh Indians have settled in these nations from a long time. India shares a lot of economic, cultural and political ties with the African Nations. But India plays the largest role in training the youth of the African countries. More than 25,000 African youths have studied human resource development and capacity building in India. And many leaders from Africa have studied in India. So you can understand the depth of our relationship. And from that perspective this summit is very important. Generally when there is a summit, leaders of various countries meet. Similarly, in this summit the leaders will be meeting. We are making efforts that the people should also meet. 

And this time, the Government of India, especially the HRD ministry has done something really commendable. An essay competition was organized among all the CBSE affiliated schools. A poetry competition was organized to increase their participation. Almost 1600 schools participated in the event. It included schools within and outside India. And thousands of children wrote on topics about strengthening the Indo Africa ties. On the other hand, a mobile exhibition called “Memories of Mahatma” starting from his birth place Porbander and travelling through North is about to reach Delhi on 29th October. Lakhs of school children enjoyed this exhibition. The villagers also had a glimpse. People realized the importance of the role of Mahatma Gandhi in developing the ties of both India and Africa and also the effect of his personality on these nations. Some excellent creations were received in this competition. One of the creations drew my attention and I want to share it with you. It reflects the talent, the broad vision and the depth of thoughts of students from small cities. Garima Gupta from Muzzafarnagar, UP writes beautifully and says-

The river in Africa is Nile and the name of the sea is Red, 
The Continent is Huge and the Indian Diaspora Happy

Like the Indus Valley is recognition of India civilization
River Nile and Carthage are synonymous with African civilization

Gandhi ji started his revolution in Africa 
He wove a spell and won everybody’s heart 

Be it Johannesburg or Kingston, Zimbabwe or Chad
In each African nation, we can find our Aloo chat

To write, a thousand lines can be written
But I want to mention that I love African jungles

The poem is very long, but I have read a few lines to you. Though it is an Indo – Africa summit but how this too can become an opportunity to connect people is clearly evident here. I heartily congratulate Garima, the students and more than 1600 schools who participated and HRD Ministry for this initiative. 

Last time on 15th August I had proposed the Sansad Adarsh Gram Yojana. Since then, many parliamentarian friends have adopted it. They were deeply involved. Last month a workshop was organized in Bhopal. All the pradhans, collectors, parliamentarians of villages adopted under Adarsh Gram, the representatives of Indian government and state government, all had an in-depth discussion on this program. Many new and encouraging things came to our attention. I would like to bring to your attention a few things. Jharkhand, a huge state is primarily tribal. Unfortunately whenever one talks of Jharkhand what comes to mind is Maoism, violence, guns and blood soaked land. Many regions in the state have been ruined by these communist terrorists. But the MP from that place, a senior member who has also been our Deputy S peaker, Shri Karia Munda has dedicated his life for the tribals. He chose Parsi Gram Panchayat from Khunti district to be adopted for Adarsh Gram. It is difficult for government officials to go to places ruled by the Maoists. Even the doctors cannot visit those places. He himself started travelling to this village, to instill faith and give a new lease of life to governmental organizations. He encouraged the officials to visit. He tried to change the mood of despondency and create a mood to achieve something. A successful effort has been made in Parsi village to create awareness along with infrastructure and organizational development. I would like to congratulate our Honourable parliamentarian Sri Karia Munda ji for the same. 

I got similar information from Andhra too. The MP from Andhra Sri Ashok Gajapati Raju became involved in this plan and chose Dwarapudi Gram Panchayat from Vijaynagram district for the same. Other arrangements are in progress, but he did something really innovative. He gave a task to the students in the village school. The new generation in the village is fortunate to be educated but the older generation is not literate. So he asked the students of a higher age group to educate the parents. So in the morning they are students and by evening they become educators. And so, nearly 550 adults were taught by these children and made literate. Just see, no budget, no circular, no special arrangements but just will power brought about such a big change. This is amply demonstrated by the Dwarapudi Gram Panchayat. 

Similarly, another respectable parliamentarian Sri C. L Ruwala ji, he is an MP from Mizoram, our North East. He chose Khwalahilung village for Adarsh Gram and ran a special initiative. This village is famous for sugarcane production and a Kurtayi jaggery. Sri Ruwala ji started a Sugarcane Festival on 11th March. All the people from the region came together for it. Senior members from social public life, retired government officials from the region also participated. They put up an exhibition on increasing sugarcane production. They discussed how the village could be made the centre of economic activities and how it could market for its produce. I congratulate Ruwala ji for his efforts to make this village not only an Adarsh gram but self dependent village too. 

My dear brothers and sisters, it is not possible that there be an episode of Mann ki Baat and we do not discuss cleanliness. Savita Rai from Mumbai has sent me a telephonic message - “each year on Diwali we clean our houses. This Diwali let us clean our environment along with our homes and maintain that cleanliness even after Diwali”. She has drawn attention to this issue. I want to remind you my dear countrymen that last year in our country, the media ran a special campaign and showed all the places where crackers were lying and told that it was not the right thing. This was an awareness campaign launched by the media. As a result of it, soon after Diwali a cleanliness drive got initiated all by itself. So what you are saying is true that our concern before and after the festival should be the same. And we should express this concern on every public platform. And today, I especially congratulate all the members of the Indian media fraternity. 

This 2nd October, on Gandhi ji’s anniversary and also on the completion of one year of ‘Clean India Campaign’, I had the fortune of participating in the ‘Safaigiri Campaign’ of the India today group. They gave away the Clean India Awards and I could see several initiatives being carried out. Different people were working as ‘One Like, One Mission’. There are so many places in our country that have been kept so clean. All these things were brought to light and I offered my heartfelt appreciation to India Today group for their commendable efforts. Since the inception of the cleanliness drive I have seen that from Andhra and Telangana, ETV, Eanadu have participated whole heartedly and specially Sri Ramoji Rao who is very aged but beats any youth in his enthusiasm. He has made cleanliness his personal program, his mission. He has been promoting the cleanliness program through ETV for the past one year. The newspapers carry news about them and he has emphasized on positive news about cleanliness. He has been successful in bringing together around 51 lakh children from 55-56 thousand schools of Andhra and Telangana to this mission. Be it public places, stations, religious places, hospitals, parks or other places, he ran a cleanliness drive. All these news exhibit the power to realize the dream of a Clean India. 

ABP news has started a program called ‘Ye Bharat Desh Hai Mera’. In this program they have shown how people have become aware towards cleanliness and through this they are trying to train people about keeping their surroundings clean. NDTV has started a campaign called ‘Banega Swachh India’. Dainik Jagaran has also encouraged this campaign, so has Zee TV, and India TV also started ‘Mission Clean India’. Thousands of channels and newspapers in our country, I am unable to name them all due to time constraints, but they all have helped run this campaign. This is why, Savita Rai ji, the suggestion that you have given us; the whole nation has taken it upon them to do this work and taking it forward. The Governor of Meghalaya, Mr. Shanmuganthan, wrote me a letter and talked about a village in Meghalaya called Mavalyannong. He has written that from last many years, this village has set out on a mission for cleanliness and more or less every generation is completely dedicated towards this cause. He has also mentioned that a few years ago they also got the award for the ‘cleanest village’ of Asia. The idea of a far-flung village situated in the north-eastern region in Meghalaya, which has been particular about cleanliness since years, makes me extremely happy. This has become the habit and the culture of the village. This is what reinforces our belief that our nation will be clean one day, for sure. This will be possible because of the efforts of the people, and by the time we celebrate the 150th anniversary of Mahatma Gandhi, the 125 crore people of the country should be able to proudly proclaim that we have made India clean. 

My dear countrymen, I said this from the Red Fort on the 15th of August that there are few places where corruption is deep rooted. When a poor man goes for an ordinary job, he faces so many problems to get a decent reference and has to go through through a team of agents who take money from him in exchange for the position he is applying for. He loses money whether he gets the job or not. We keep hearing things like these and this is when I had an idea, why do we need to interview people for ordinary jobs. I have never heard of any psychologist in the world who can analyze a person completely in a 1-2 minute long interview. With this thought I decided to do away with the tradition of interviews for small positions. 

My dear young friends, I feel very proud to tell you all that the government has completed all the formalities and now there will not be any interview for the non-gazetted posts of group ‘D’, group ‘C’, and group ‘B’ in the Central Government. This will come into effect from January 1st 2016. We will not interrupt the ongoing procedures now but from January 1st, 2016, this will come into play. So, let me congratulate all my young friends for the same. 

We had, anyways, declared an important scheme in the last budget. In our country, gold has become a part of our social life. Gold is considered the medium of financial security. Gold is considered to be the solution for difficult times. This has been an age old tradition. I don’t believe that anyone can reduce this love for gold that we have developed but keeping gold as dead-money does not suit today’s generation. Gold can become our strength. It can become our financial strength. Gold can become the financial property of the nation and every Indian must contribute to this. I am happy that the promise that we made of introducing important schemes, we will do so around Diwali and Dhanteras when people buy specially buy gold. We have introduced a ‘Gold Monetization Scheme’. Under this scheme, you can deposit your gold in a bank and the bank will give you interest, same as you deposit your money and get interest from the bank. 

Earlier, we used to keep our gold in the lockers and paid for the lockers ourselves. Now, when you keep your gold in the bank, the bank will give you money as interest. Now, tell me countrymen, can gold become a property or not? 

Can gold be converted from dead-money to a live strength or not? This is exactly what we have to do and you must stand with me. Do not keep your gold in your homes. Avail dual benefits, its security and interest on the gold. You must avail this opportunity. Another thing is, in Sovereign Gold Bonds, you do not really get a physical gold in your hand. You get a sheet of paper and the value of that paper is equivalent to that of the amount of gold and the day you return that paper, you will get the amount that is equivalent to the value of gold on that particular day. Let us assume, you buy a gold bond worth Rs. 1000 and five years later you go to return that bond and at that time the rate of gold is Rs. 2500, you will receive an amount of Rs. 2500 in exchange of that bond. So, we are introducing this scheme now. Due to this scheme, we will not have to buy gold now. We will not have to secure our gold now. We will not have to worry about where to put the gold and no one will come to steal the papers. In the coming week, I will certainly put forward this scheme that guarantees security to the people of this country. I feel very glad to tell you that we are also introducing Gold Coin, a gold coin with Ashok Chakra. It has been around 70 years of independence but we are still using a foreign gold coin only or the Gold Bullion Bars, these are also used by the foreigners. Why should it not have the national emblem of our country? This is why we are introducing it in the market and it will be available for the citizens in the coming week, before Dhanteras - 5gm and 10gm of gold coins with Ashok Chakra are being introduced. Along with it a 20 gm Gold Gunion will also be available for the people. I have full faith that this new scheme will usher a new change in the financial development of the country and I will get your support in this. 

My dear countrymen, 31st October is the birth anniversary of the Iron-Man of India, Sardar Vallabh Bhai Patel. “Ek Bharat, Shreshtha Bharat.” A complete layout of India unfolds in front of us when we talk about Sardar Vallabh Bhai Patel. This great man has contributed a lot in building the unity of India. He has proven his capabilities as the Iron-Man of India. We will certainly pay tribute to Sardar Sahab but along with that his dream of seeing India integrated, he made it possible geographically. But this mantra of unity should be a continuously present in our thoughts in our minds, behaviour and our expressions. India is full of diversities. Many sects, communities, languages, castes, attires, and it is this diversity that adds to its charm. If it was not for this diversity, we wouldn’t have been this proud of our country. This is why diversity is the mantra of unity. Peace, social harmony, unity, these are essential elements of a society. Since last many years, ‘Run for Unity’ programs have been organized in various parts of the country on the 31st of October. ‘Ekta ki Daud’ - I also had a chance to run in one of these earlier. I have heard this year also, this race is being planned at many places. People are excited to be preparing for this race. In the true sense ‘Ekta ki Daud’ is the true race for development. In other words, the guarantee for the race of development lies in the race of unity. Come, let us pay tribute to Sardar Sahab. Let us take forward the mantra of unity. 

Dear brothers and sisters, you must all be busy in the preparations for Diwali, houses must be getting cleaned. You must be shopping for new things. The festival of Diwali is celebrated in various ways all over the country. I extend my good wishes to you on this pious festival. We also get to hear of a few accidents around the time of Diwali. Fire breaks out due to firecrackers or lamps. Especially children suffer a lot because of fire crackers. I will suggest all the parents to be careful along with enjoying Diwali and see to it that the kids should not get hurt or any untoward incident should not happen and we lose our child due to accidents. I know you will be careful about this and of course about keeping the environment clean. 

My dear countrymen, I have to leave for a trip to Britain on the next day of Diwali. I am very excited about my Britain trip this time. There is a reason behind my excitement. A few weeks back I went to Mumbai to inaugurate a magnificent memorial of Dr. Baba Bhimrao Ambedkar near his ‘Chaitya Bhoomi’. Now, I am going to London to formally inaugurate the house where Babasaheb used to stay, which has now become the property of India, an inspiration for 125 crore countrymen. Be it a dalit, an underprivileged, a victim, a bereaved, or any Indian who is leading a difficult life. This house inspires us to believe in the fact that if one has a strong will power, we can overcome the difficulties to tread on the path of success, one can get educated and this is the very place where Babasaheb Ambedkar used to meditate. The Indian government and the government of different Indian states give scholarships to such promising students who go abroad to study and who belong to the dalit community, the tribal community or any other under privileged community. I believe that when these kids go to Britain to study, this memorial of Babasaheb will become a pilgrimage for them, it will become a source of inspiration. Whatever you learn in life, you must use it later for the nation and live for your nation, Babasaheb gave this message and even lived it himself. 

This is why I am saying that I am very excited about my Britain trip this time. This issue has been lying entangled since many years, now it has become the property of 125 crore countrymen and if the name of Babasaheb Ambedkar is attached, you can imagine how happy it makes me. 

I am going to get another opportunity in London, the unveiling of the statue of Lord Vishweshwara. Many years ago, what Lord Vishweshwara had done for democracy and empowerment of women can make for a very good subject to study in the world. The unveiling of the statue of Lord Vishweshwara on the land of London is in itself a perfect example of the fact that the great men of India were very far-sighted. Now you see, when such incidents are connected, how excited we get. 

My dear countrymen, you are connected with us through “Mann ki Baat.” I keep getting your suggestions through telephone and mygov.in. Your letters are also discussed on Akashvani. Government officials are called in and discussions are held. Some people write down their grievances, there are efforts to solve their problems as well. We should learn more than one language in a country like India. I am fortunate enough to have learned a few languages, but still there are so many languages that I could not learn. I am indebted to Akashvani because they broadcast this program of “Mann ki Baat” by 8 O’clock in every state in their regional languages. Even though a different voice is used but the thoughts are mine. 

I will try to make it reach out to you in your language. We have formed a beautiful bond between us. Last time I had completed a year in power. This year we are entering a new year. A heartfelt congratulations to all my countrymen once again! 

Jai Hind.

My dear countrymen, greetings to you all. This is the twelfth episode of “Mann Ki Baat” and in a way it means that we have completed one year. Last year on 3rd October I had an opportunity to conduct my first ever “Mann Ki Baat”. “Mann Ki Baat” – one year, many thoughts. I am not sure of what you gained, but I can certainly say that I gained a lot. 

In a democracy the power of the people is of great significance. This thought has been fundamental to my thinking and that is why I have immense faith in the power of the people. But with Mann Ki Baat whatever I was taught, whatever I was explained and the experiences I had, made me realize that the power of the people is limitless and it far exceeds our thinking. Our ancestors would say that there is a divine element in each individual. My experience of “Mann Ki Baat” made me realize that the thinking of our ancestors was very powerful and had great authenticity in them as I have myself experienced them. I asked for suggestions for “Mann Ki Baat” and yet could touch upon just 3-4 of them. But people continued to contribute actively in lakhs. This in itself is a great power. I did not feel that anyone got disheartened thinking that I wrote a letter to the PM or posted on mygov.in, yet my suggestions were not accepted even once. 

Yes …. these lakhs of letters did teach me something more. I became aware of very minute problems associated with governance. I would like to congratulate Akashwani for not treating these suggestions as mere bits of paper but considered them as expectations of the people. They conducted programmes after that. They called in various departments and put across them the issues that the people had raised. They tried to get certain problems resolved. The various departments of the government analyzed these letters and segregated them as the ones related to policy matters, others to personal issues, some others as pointers that the government was not even aware of. Many things arose from the grass root level and reached the government. It is true, the basic principle of governance is that information should percolate upwards from bottom and guidance should percolate from the top to the bottom. Who would have thought that the “Mann Ki Baat” will become a source of information? But this has happened. 

In the same way “Mann Ki Baat” became a platform to express the power of society. I had just casually mentioned about selfie with daughter and what a movement it became. The whole world was amazed. Lakhs of people, perhaps from all the countries of the world posted a selfie with their daughters. What dignity did it lend to our daughters? Anyone who clicked this selfie not only boosted their daughter’s confidence but also made a commitment to themselves. Whosoever saw it realized that they will now have to give up the indifferent attitude towards daughters. This was a kind of a silent revolution. 

I had casually mentioned to my fellow citizens, keeping in mind the tourism industry of India to send me good pictures of the destination they travel to on the lines of Incredible India so that I can also see them. People sent pictures in lakhs from every corner of India. Neither the Government of India nor the state tourism departments were aware of such heritage. All things were brought together on a platform and the government did not have to spend a single penny. The people themselves took the task forward. 

In October last year, I did my first “Mann Ki Baat”. In that edition I had mentioned about Gandhi Jayanti. I told people that we are celebrating Gandhiji’s birth Anniversary on 2nd October. There was a time when there was Khadi for Nation? Isn’t it the need of the hour that there be Khadi for fashion? I requested the people to buy Khadi and to do their bit. Today, I can say with great satisfaction that in the past one year the sales of Khadi have almost doubled. Now see, there was no government advertisement. Nor were lakhs and crores spent. A simple feeling and realization by the people has brought this change. 

Once I had mentioned in Mann Ki Baat” about the problem of poor families, how their children cry due to the pollution when the wooden stove are lit. Shouldn’t they be getting gas cylinders? And I had requested the affluent to surrender their gas subsidy. Just think……………..today I can say with great pride that 30 lakh families have given up their gas subsidy and these are not the rich people. I saw on T.V, a retired teacher, a widow lady standing in a queue to give up her subsidy. The common people from the society belonging to the middle and lower middle class have difficulty in giving up subsidy. But then they did give up their subsidy. Isn’t it a silent revolution? Isn’t it a demonstration of the people’s power? 

The governments too will need to learn a lesson that there lies a powerful society which has tremendous capabilities, energy and the determination beyond the realms of their administration. There is more likelihood of the government being a catalytic agent of change if it is better connected to the society. “Mann Ki Baat” has turned my faith into belief and reverence and once again I would like to salute this immense power of the people through this platform. They took up every small cause and made it their own and tried to contribute to the welfare of the country. Can there be a bigger satisfaction than this? 

This time I thought of conducting a new experiment through Mann Ki Baat. I had requested the citizens to call up telephonically and get their suggestions or queries recorded. I told them that I will take it up in Mann Ki Baat. I am happy that we received more than 55,000 calls from across the country - be it Siachen, Kutch or Kamrup, be it Kashmir or Kanyakumari. There is no part of India from which I did not receive a phone call. This is a pleasant experience in itself. People of all age groups have sent messages. I listened to some message personally and I liked them. My team is working on the others. You must have spent just a minute or two but for me your phone calls are very important. The entire government will work on your suggestions. 

But there was something which surprised me and made me equally happy. It feels as if there is negativity all around us. But my experience was different. These 55,000 people expressed themselves in their own way. It was frank interaction where they could say anything but I am surprised that all the things were in the shadow of Mann Ki Baat. They were totally positive, suggestion oriented and constructive. Just see how the citizens of the country are moving with a positive attitude, this is the nation’s greatest wealth. There were serious complaints in about 1-2% phone calls. But more than 90% things were energizing and pleasant. 

Another thing came to my mind, for the specially–abled. And among them especially from the kin of visually impaired, they made quite a number of phone calls. The reason may be that they are not able to watch T.V, but they must definitely be listening to the radio. This made me realize how important the radio is for the visually impaired people. I am seeing a new aspect and they put forth such good suggestions that they are enough to make the governments more sensitive. 

Pawan Acharya form Alwar, Rajasthan has sent me a message. I believe that all of you should hear it and follow it. Please hear what he wants to say-

“My name is Pawan Acharya and I belong to Alwar, Rajasthan. I want to give the message to Prime Minister, Shri Narendra Modi ji to request all the people of India through his programme “Mann Ki Baat” to use as much earthen lamps (diya) as they can this Diwali. This will not only help the environment, but will also provide employment to many potter families. Thank you. 

Pawan, I believe that this sentiment will definitely reach every corner of India. It is a good suggestion and the soil is priceless. So the earthen lamps will be valuable too. It is important from environmental point of view and it is made in a poor man’s home. Poor people earn their living this way. I request the citizens to follow Pawan’s advice in the coming festivals. If we do so then the lamp may well be lit not only in our homes but it will illuminate the house of the poor. 

My dear countrymen, on the day of Ganesh Chaturthi, I had the privilege of spending 2-3 hours with the jawans of the armed forces. The jawans from our Army, Navy and Air force guarding our land, waters and skies. We have completed 50 years of our war with Pakistan in 1965. To commemorate this event an exhibition named “Shouryanjali” had been organized near India Gate. I saw it with immense interest. I went there for half an hour but when I came out it was more than 2.5 hours and I felt like seeing more. What was it that was not there? The entire history has been brought to life. From aesthetic perspective it was excellent, from historical perspective it was very educative and if we see it from inspirational point of view from the perspective to serve the motherland then there can be no greater inspiration than this. At that time there was not much photography or videography but still those proud moments of war, those tales of valour and sacrifice of our great soldiers, which we had heard can all be experienced here through this exhibition. 

Whether it is the battle of Haji Pir, Chaminda or Asal Uttar and the visuals of our victory near Haji Pir, we feel thrilled and immensely proud of our soldiers. I had the opportunity to meet the brave families, families of those who had sacrificed their lives and also those who had participated in the war who are in the twilight years of their lives. They too had come and when I was shaking hands, it was filled with great energy was very inspiring. If you want to create history, then it is necessary to understand the nuances of the past. History binds us to our roots. If we are detached from our history then the possibilities of creating history comes to an end. This exhibition on valour and gallantry helps us to experience our past. It gives us knowledge about our history. And this is an opportunity to inspire people to sow seeds for creating a new history. This exhibition will last a few days. I request you and your relatives living in Delhi and nearby areas to definitely visit it. And do not be in haste like me. I came back in 2-2.5 hours but you will need 3-4 hours, do see it. 

Look at the power of democracy, a young kid has ordered the Prime Minister, although the kid forgot to tell his name in a hurry. I do not have his name with me but what he said is worth giving a thought, not only should the Prime Minister think about what he said but every Indian citizen should listen to what this child has to say: 

“Prime Minister, Modi ji, I want to tell you that, for the Swachhta Abhiyan (Cleaniness Drive) that you started, you should get dustbins installed in every street and every corner”. 

This child is absolutely right. We should adopt cleanliness as a habit and should make provisions for cleanliness. I got great satisfaction from this child’s message. On the 2nd of October, I declared this cleanliness drive and I think something like this has happened for the first time after Independence because even in the parliament, cleanliness is being discussed for hours these days. Our government is criticized as well. I even have to listen to a lot of things; people say things like “Modi ji used to talk big about cleanliness, but what really happened?” I don’t get offended by all this. I look at the positive side of it, which is that even the parliament of the country is discussing about the issue of cleanliness in India. 

Look at the other side, on one hand the parliament and on the other hand this child of the country, both are talking about cleanliness, a country cannot be more fortunate than this. This ongoing movement of thoughts, the environment that’s building against filth, there has been an awareness towards cleanliness. This will also compel the governments to work. The self-governing regional bodies, be it Panchayats, municipal corporations, municipalities, municipal corporations of metropolitan cities, central government or state government - everybody will have to work on this. We will have to take this movement forward despite its shortcomings and when in India in 2019, when we celebrate the 150th birthday of Mahatma Gandhi, we should aspire to work in the direction of fulfilling his dream. 

Do you know what Mahatma Gandhi used to say? He once said, “if I have to choose between freedom and cleanliness, I will choose cleanliness first and freedom later”. Cleanliness was more important for Gandhi than freedom. Come let us all follow what Mahatma Gandhi said and take a few steps towards fulfilling his wish. Mr. Gulshan Arora from Delhi has left a message on MyGov. 

He has written that he wants to know about the birth centenary of Dindayal ji. 

My dear fellow citizens, the lives of great men will always inspire us. It is not our responsibility to figure out the ideology of these great men. Everyone who lives and dies for our nation inspires us. In the coming days, we will get to remember a lot of these great men. 25th September we shall remember Pandit Deendayal Upadhaya, Mahatma Gandhi and Lal Bahadur Shastri on the 2nd of October, Jai Prakash Narayan ji on 11th October, Sardar Vallabh Bhai Patel on 31st October and there are innumerable names, I have mentioned just a few because our country has an unending list of such gems. 

You pick any date, you will certainly find a name of one or the other great personality from the kaleidoscope of history. We must all try to remember these great personalities in the coming days, take their message to every house and we should try to learn something from them ourselves. 

I would like to request you for 2nd October specially. It’s the birth anniversary of Honorable Bapu Mahatma Gandhi. I had told you last year as well that you all must have all kind of fashionable clothing, all kinds of fabric, a lot of things, but you must also own Khadi. I am saying it again, that Khadi begins a discounted sale from 2nd October onwards for one whole month. You must all avail this sale. Along with Khadi, handloom must also be given equal importance. Our weavers put in a lot of hard work. If we, 1.5 billion Indians buy a handloom product or Khadi for even Rs. 5, 10 or Rs. 50 then ultimately that money will reach the poor weaver. It will reach the poor widow who weaves Khadi and this is why we must all spare some place for Khadi at our homes and on our bodies this Diwali. I just have this small request, I do not insist that you only wear Khadi. But have a few collection.... this is my only request. Look, last year we almost doubled the Khadi sale. A lot of the poor have been benefitted. Advertisements worth crores, by the government, cannot achieve what has been achieved through your help. This is the power of the masses and this is why I request you to come forward and help once again. 

Dear countrymen, my heart is filled with joy because of this one thing. I wish to share this joy with you as well. I visited Kolkata in the month of May and the family members of Subhash Chandra Bose came to meet me. His nephew Chandra Bose had organized everything. I got the opportunity to spend quality time with Subhash babu’s family members. That day I decided to invite his great family to the Prime Minister’s residence. Mr. Chandra Bose and his family members were in the process of organising this and last week I received the confirmation that around 50 members of the Bose family are coming to the Prime Minister’s residence for a meeting. 

You can imagine how happy I must have been on hearing this news. Netaji’s family members, probably, must have been invited together to the Prime Minister’s residence for the first time. More than that, I feel honoured to realize that this opportunity that I will get in October must be a one of a kind opportunity for the Prime Minister’s residence to offer its hospitality. More than 50 family members of Subhash babu’s family who stay in different countries are specially coming down to attend this meeting. It is going to be a joyous moment for me. I am very excited to welcome them and feel extremely happy. 

I received a message from Bhargavi Kande and after listening to the way she speaks, her voice, I felt she is a leader herself or she is going to be a leader probably. 

“My name is Bhargavi Kande. I want to request the Prime Minister to make the young generation aware about voter’s registration, which will increase the participation of the young generation in the times to come and in the future the young generation will provide its important contribution in selecting as well as running a government. Thank you” 

Bhargavi talked about registering the names in the voter’s list and the voting process. In a democracy, every voter determines the destiny of a country and this awareness is spreading gradually. The voting percentage is also increasing and for this I want to congratulate the Election Commission of India. Up until a few years back we saw that our election commission worked only as a regulator but it has changed a lot in the last few years. Today, our election commission does not work only as a regulator but has become a facilitator, has become voter-friendly and the voter is at the centre of all its policies and its ideologies. It is a great change but we need more than what election commission can do. We must mobilize schools, colleges and societies - we must spread awareness always, not only during the time of elections. The voter’s list must be updated, we must also keep a watch on it. This priceless right that I have, is it safe? Am I using it or not? We must all develop this habit. I hope that all the youngsters who have not been registered in the voter’s list yet, get themselves registered and must vote too. I publically say during elections that one must cast his vote before he eats his food. This is a holy act, everyone must do it. 

I have returned from a visit to Kashi, day before yesterday. I met a lot of people and attended a lot of events. I met many people there but these two kids I met have told me something that I want to share with you today. One of the boys, Kshitij, is a student of class 7. He studies in the Kendriya Vidyalaya of Banaras Hindu University. He is a very smart kid with a surprising high confidence level. At such a young age I saw that he was interested in research in the field of Physics. I thought he must be reading a lot books, must be surfing internet, must be watching new experiments. He was talking about things like, how to stop railway accidents, which technology to use, how to save money in producing energy, how to develop feelings in robots and what not. He was an amazing kid. Although I could not follow what he was saying, very closely, but I liked his confidence and his interest in so many things. I want that kids in our country should develop more and more interest in science. Kids should be very inquisitive, why? How? When? A kid should always ask these questions. 

Similarly, I met a small girl named, Sonam Patel. She is 9 years old. She is the daughter of Sadavrat Patel, a resident of Sundarpur, Varanasi. Her family is very poor. I was surprised that the girl had memorized the Bhagvada Geeta completely but the most interesting thing was that she kept reciting the shlokas along with its English interpretation and its definition in English as well as Hindi. When I asked, her father told me that she started reciting these shlokas since she was only five years old. I asked where she learned it from. They said, “we do not have any idea.” Then I asked if she only reads Geetha or does she read something else as well? Her father then told me that if she picks up mathematics once, she has everything memorized by the evening. If she picks history, she knows everything by the evening. He told me that the whole family is surprised at this amazing talent the girl has. I was really very impressed. Sometimes, kids become obsessed with celebrities, Sonam did not have any such obsessions. I felt this girl is God-gifted. 

Meeting these kids was a very special experience that I had on my Kashi visit. So, I thought I must share it with you. We do a lot of things, other than what you see on the TV and read in the newspapers. Sometimes, we enjoy doing these things as well. Similarly, I will always cherish the memories of this encounter with these kids. 

I noticed that a few people get a lot of work for me in ‘Mann Ki Baat.’ 

Look what Sandeep from Haryana has to say, “Sir, I want you to do ‘Mann ki Baat’ a weekly chore rather than a monthly program because we get very inspired by your words.” 

Sandeep ji, what all will you make me do? I have to struggle even to make it to the monthly program, have to make adjustments to my time-table. Sometimes, our friends at Akashwani have to wait for an hour or so. I still respect your feelings. I am thankful to you for your suggestion. For now, we will stick to the one month program only. 

‘Mann Ki Baat’ in a way has completed a year. Do you know, how much did Subhash babu use the Radio? He started his own show from Germany and he would constantly update the Indian citizens about the Independence movement through radio. He started the Azad Hind Radio through a weekly news bulletin. English, Hindi, Bengali, Marathi Punjabi, Pashto, Urdu, he used to run the radio in all these languages. 

I have also completed a year since I started ‘Mann Ki Baat.’ My ‘Mann Ki Baat’ has in the true sense become your ‘Mann Ki Baat.’ I listen to you, I think for you, I look into your suggestions and that triggers a thought process in me which reaches you through Akashvani. I speak, but the words are yours and this gives me immense satisfaction. We shall meet next month again for ‘Mann Ki Baat.’ Your suggestions should keep coming in. The government gets benefited by your suggestions. It helps to initiate improvement. Your contribution is priceless for me. 

Once again, many congratulations to all of you. Thank you! 

My dear countrymen, greetings to all of you! I have the opportunity to be amongst you to share my Mann Ki Baat once again. Far south, the people are engrossed in Onam festivities and yesterday the entire nation celebrated the holy festival of Raksha Bandhan. The government of India has launched various schemes of social security for the common man. I am happy that in a very short span of time all these schemes have been accepted in large numbers. 

I had made a humble request that on the occasion of Raksha Bandhan we give our sisters these insurance schemes as a gift. The preliminary information that I have, notifies me that from launch till date around 11 crore families have joined this scheme. And I have been told that almost half the beneficiaries are women, the mothers and the daughters. I consider this as a positive sign. I offer my best wishes to all mothers and sisters on this blessed occasion of Raksha Bandhan. 

Today when I talk to you, I want to mention that around a year back the Jan Dhan Yojana was started at a large scale. A task which could not be achieved in the past 60 years, would it be possible to achieve it in such a small span of time? Many questions were being raised but I am happy to tell you that all the units of the government and all the banks put in tremendous effort and as per my knowledge till date close to 18 crore people have opened their bank accounts, 17 crore 74 lakh to be precise. I saw the richness of the poor. They had to open zero balance accounts. But these poor people saved money and deposited a sum of 22,000 crores. Banks are the mainstream of the economy and to reach this facility to the homes of the poor, the programme of Bank Mitra is being strengthened. Today more than 1.25 lakh Bank Mitras are serving in the country. The youth have got employment this way. You will be pleased to know that in this one year to connect the Banking sector, Economy and the Poor People, over 1 lakh 31 thousand Financial Literacy camps have been organized. One just does not have to open account and get stuck. Thousands of people under the Jan Dhan Yojana are now eligible to take an overdraft and they have availed it too. Now the poor have this faith that they too can get money from the bank. I would again like to congratulate all the people associated with this initiative and I would like to request the poor brethren who have opened an account to never severe this relationship. These are your banks and now you should never leave them. I have brought them to you, now it is your job to keep them going. All of our accounts should be kept active. I have the faith that you will definitely continue operating the bank accounts. 

In the past few days the events in Gujarat, the violence unsettled the entire country. It is natural that if something of this sort happens in the land of Mahatma and Sardar Patel, then the nation is definitely shocked and hurt. But in a very short span of time, the intelligent brothers and sisters of mine in Gujarat brought the entire situation under control. They played an important role in preventing the situation form worsening further and once again Gujarat started its peaceful march. Peace, unity and brotherhood is the right way forward. We have to walk together towards the path of development. Development is the key to our problems. 

Sometime back, I had the opportunity to meet the scholars of the Sufi tradition. I had the opportunity to hear them speak. And truly speaking of the experience and the manner in which they presented their views sounded as if some music was being played. Their choice of words, their way of talking, the generosity of the Sufi tradition, its sublimity, its lyricism, I could experience it all. I felt very nice. I think it has become imperative to present Islam in its true form to the world. I am confident that the Sufi tradition which is associated with love and generosity will take this message far and wide and will thus benefit not only the humanity but also benefit Islam. And I would like to tell all that whatever faith one follows, we should definitely experience Sufism once. 

I am about to get another opportunity in the coming days and I consider myself fortunate to receive this invitation. Various Buddhist scholars from across the globe are coming together at Bodh Gaya and will discuss issues relating to humanity at a global level. I have been extended an invitation to be a part of this event and I am glad to be invited at Bodh Gaya. Pandit Nehru, the first Prime Minister of India visited Bodh Gaya. And now, I will be going there with these scholars, this gives me immense happiness. 

My dear farmer brothers and sisters, today I would again like to especially share my Mann Ki Baat with you. I have already mentioned this in the previous sessions of Mann Ki Baat. You must have heard me speak in the parliament, in public forums or Mann Ki Baat about it. I have always said that the government is open to all views and suggestions on the issue of Land Acquisition Act, on which a debate is going on. I have reiterated again and again that I am open to any suggestion in the interest of the farmers. But today, I want to tell all my farmer brothers and sisters that the request to reform the ‘Land Acquisition Act’ was raised by the states very emphatically. Everyone felt that if the welfare of the farmers is to be achieved, if the water has to reach the fields, if poles are to be erected to provide electricity, if roads have to be constructed in the village, if houses are to be made for the poor in the village, if employment opportunities are to be provided to the poor youth of rural areas then we have to free the land from legal hassles and bureaucratic hurdles. And hence this reformed proposal was introduced. But I saw how the framers were being misled and a fear psychosis created. My dear farmers, you should not be misled and definitely never be scared. And I do not wish to give anyone the opportunity to mislead you and scare you. For me, every single voice in the nation is important but most important to me is the voice of the farmer. We had issued an ordinance. Tomorrow, on August 31st the deadline for this ordinance ends. I have decided that let this ordinance be lapsed. This means that now same situation exists as it was prior to the formation of my government. But in the same act, there was a job which was incomplete. This job was related to 13 points which were to be completed within a year and so we brought the ordinance, but due to these disputes the issue got stuck. The ordinance is coming to an end but those 13 points which were to benefit farmers which is directly connected to the monetary issues of the farmers will be made into a law and will be implemented today itself so that the farmers do not suffer any losses, especially monetary losses. And hence the task of implementing the 13 points which was left incomplete in the earlier act is being accomplished today. I want to reassure my farmer brothers and sisters that ‘Jai Jawan Jai Kisan’ is not merely a slogan, it is our guiding Mantra. The guiding mantra is the welfare of the villages and the poor farmers. That is why I declared on 15th August that it is not just an agricultural department but an agricultural and farmer welfare department will be created. We are steadily working on it. So my dear farmers there is no need to be misled now and especially there is no need for you to fear anything. Do not be scared even if someone tries to scare you. 

I have to say something more. Two days back we completed the 50 years of the 1965 war. And whenever we talk of the 65 war it is natural that we remember Lal Bahadur Shastri. It is also but natural that we remember his slogan ‘Jai Jawan Jai Kisan’. It is also natural that we remember our Jawans who sacrificed their lives to maintain the pride and honour of our Tricolor Flag. I salute all those associated with the victory of the 1965 war. I pay my tribute to the brave soldiers. May we continue to be inspired by such incidents of our history. 

Like I had the chance of meeting the Sufi scholars similarly I had another great experience. I had the opportunity to interact for hours with the distinguished scientists of the country. I had the opportunity to hear them and I was very happy to know that India is doing commendable research in the field of science. Our scientists are doing some excellent work. Now the challenge is to take these researches to the common man. How to convert these theories into machineries? How to connect laboratory to the land? We have to take this forward as an opportunity. I got a lot of new information. I can say that it was both inspiring and educative experience for me. And I saw how the young scientists were eager to explain their work and their eyes were full of dreams. In the previous episode of Mann Ki Baat I had expressed the view that our students should be drawn towards science. After this meeting I felt that there are numerous options and endless possibilities. I would like to reiterate once again that our young friends take interest in science and our educational institutions should also encourage the students for the same. 

I receive many letters from the citizens. Mr. Parimal Shah from Thane talks about educational reforms on my portal ‘MyGov.in’. They have written about Skill Development. Mr. Prakash Tripathi from Chidambaram in Tamil Nadu emphasizes the need for good teachers at primary level. They have emphasized on reforms in the educational set ups. 

I especially want to make a point to my young friends. I had mentioned from the Red Fort that why should there be interviews for the lower posts. And when they do get the interview letter - the poor, the widowed mother start thinking who to reach for recommendation, who can help get the job, whose jack could be useful to get that job. I do not know what all kind of words are being used? Every one rushes and that seems to be one reason for corruption at the lower levels. I had mentioned in my speech on 15th August 2015 that this tradition of interview should at least end at some level. I am happy that in such a short span of time, it has just been 15 days but the government is moving at a very fast pace. Information is being disseminated and soon the decision will be enforced and small jobs will be made free of interviews. Now the poor will not have to run for recommendation. This will end exploitation and corruption. 

These days many guests from foreign countries have arrived in India. 24 countries from across the globe discussed on the Indian soil a ‘Call to Action’ to reduce Maternal Mortality and Infant Mortality rates. It was the first time that this programme was organized in any other country outside America. And it is true that in our country about 50,000 mothers and almost 13 lakh children die during delivery or immediately after it every year. This is a cause of worry and these figures are scary. Although a lot of improvement has taken place. India is being appreciated at the International level for its efforts but this statistics is not low. Like we became polio free similarly we became free from tetanus as a cause of maternal and child mortality. The world has accepted this. But we still have to work to save our mothers and our children. 

Dear countrymen, there is news of dengue everywhere. It is true that dengue is dangerous but prevention of dengue is easier. It is directly related to the Swatch Bharat Campaign that I talk about. We watch the advertisement on TV but do not pay attention. There are advertisements in the newspapers but it escapes our attention. There are several ways of keeping the smallest thing in the household clean by using pure water. A lot of Public Education Programmes are being conducted but we do not pay attention. We feel that we live in very good houses with proper arrangements being totally unaware that water is collecting at some location in the house and that we are inviting dengue. I would request you all that do not make death so cheap. Life is very precious. A little carelessness about cleanliness and accumulated water can cause death, which I believe is not right. In the entire country about 514 centers have facilities for testing dengue cases absolutely free of cost. It is necessary to get ourselves tested on time to save precious lives. Cooperation from all of you is very important for this menace. And cleanliness should be given great importance. From Raksha Bandhan to Diwali there will be many festivals. Why don’t we associate each festival with cleaniness? You will see how a tradition becomes your habit. 

My dear countrymen I want to share good news with you. Like I said we may not get a chance to die for our nation, but we can be fortunate to live for the country. There are two young brothers and that too from Nashik in our own state of Maharashtra. Dr. Hitendra Mahajan and Dr. Mahendra Mahajan, both with a keen desire to help our tribal population. These two brothers have brought pride to the nation. In America a difficult cycle race of about 4800 kms known as Race Across America is organized. This year both these brothers have won this race. They have made us proud. I would like to congratulate both these brothers and send my best wishes. But I was happier to know that they do all this for their campaign “Team India – Vision for Tribals”. See everyone is doing their bit for taking the country forward. And this it, when you hear such things the heart swells with pride. 

Sometimes we do injustice to our youth guided by a certain perception. The old generation feels that the new generation does not understand anything and I understand that this has been going on for ages. My experience regarding youth is different. Sometimes when we talk to the youth we learn so many things. I have met so many youth who have taken the pledge ‘Sunday on Cycle’. Some say that I keep one day a week as Cycle-Day as it is good for my health. It is good for the environment. And I enjoy my youth too. Nowadays many cities in our country are witnessing cycle use and there are many people promoting its use. But this is a good initiative both for improving health and saving the environment. And today when two youths of my country made India proud in the US, I thought of it worth mentioning. 

Today I especially want to congratulate the Maharashtra government. It makes me happy. The task for erecting a memorial for Baba Sahib Ambedkar in the Indu Mill compounds had been stuck for long. The new government in Maharashtra completed this task and now a grand memorial will be erected which will inspire us to work for the dalits, exploited and the marginalized. But along with this, the house in UK where Baba Saheb lived – 10 King Henry Road has been purchased too. The globetrotting Indians on their trip to UK can visit the memorial being erected by the Maharashtra government. It will be inspirational to many. I congratulate the Maharashtra government on the accomplishment of both these tasks. 

My dear brothers and sisters do share your views before the next Mann Ki Baat for I believe that democracy runs through public participation. We can take the nation forward when we work together. I send my best wishes to you. 

Thank You.

My Dear Countrymen, Namaskar! 

This year the rains have started on a good note. This will definitely prove beneficial to our farmer brothers and sisters in sowing of kharif crops. I am very pleased to share an immensely good news with you all. We have always faced scarcity of pulses and oilseeds in our country. Poor people require pulses and some amount of oil to prepare vegetables for their food. The good news for me is that there has been an increase of approximately 50% in the production of pulses and an increase of around 33% in the production of oilseeds. I would especially like to congratulate and compliment all my farmer brothers and sisters for this achievement. 

My dear countrymen, 26th July is marked as Kargil Vijay Diwas in the history of our country. The intensity with which the farmers are connected with their land, our soldiers too are connected with the land in the same degree. During the Kargil war, each one of our soldier proved mightier than hundreds of soldiers of our enemies. I would like to salute all our brave soldiers who thwarted the attempts by our enemies without caring for their lives. Kargil war was not limited to just our borders, but each of our cities, villages contributed in this war. This war was fought by those mothers and sisters whose sons and brothers were fighting against the enemies at the border. This war was also fought by the daughters of our country, who were newly married and their henna were still fresh on their hands. Also, by the proud fathers, who saw themselves as soldiers, seeing their sons fighting for the country, and also by that infant who had not even learnt to walk catching his father’s fingers. It is because of these unmatchable sacrifices that our country is proudly standing on its feet in front of the entire world. Hence, I would like to salute all these valiant warriors on this occasion of Kargil Vijay Diwas. 

There is another reason why I consider 26th July quite important because MyGov.in was launched a few months after our government was formed. Our pledge was to promote citizen participation in democracy and connect every citizen in the development work. And today I am pleased to share this after one year that nearly two crore people have visited MyGov website. We have received comments from five and a half lac people and I am extremely glad to mention that more than fifty thousand people took out time from their precious schedule to apply their mind and provide their suggestions on PMO applications as they considered this work important. And we have received quite significant suggestions. One of the suggestions sent from Mr. Akhilesh Vajpayee from Kanpur is to provide separate quota to the disabled for booking tickets on IRCTC website. It is quite unfair that the disabled citizens have to go through the same tiring procedure and buy tickets at the railway station. Though this is a very minor issue but the government never took note of it or thought about the same previously. But on the suggestion of our brother Akhilesh Vajpayee, our government looked into this suggestion seriously and we have implemented this facility in our system for our disabled brothers and sisters. We are receiving quite positive suggestions on MyGov, it is helping in getting assistance in creating logos, tag-lines and formulating policies by yourselves. We are experiencing fresh air in the administrative system. We are experiencing a new sense of consciousness. I am even receiving suggestion on MyGov that what should be my speech on 15th of August. 

We have received quite a few suggestions from Suchitra Raghavachari from Chennai in this regard. She has suggested me to speak on the topics like Save our Daughters, Educate a Girl Child, Clean Ganges, Swachh Bharat. With this I got an idea and I am requesting you all to send suggestions about what should be the topics for my 15th August speech. You can send in your suggestions through MyGov, letters to Radio or write letters to the PM’s office. Look, I believe that this will be a great initiative to include people’s suggestion in framing my speech for 15th August. I believe that you will send your good suggestions. 

I would like to talk about an issue which is a matter of great concern. I neither want to sermonize nor I am trying to find an escape route towards my responsibilities pertaining to state government, central government or units of local self-government institutions. 

Two days ago a visual of an accident in Delhi caught my attention, wherein the victim on scooter was fighting for his life for ten minutes post the accident. He did not receive any help from the passers-by. In general also I have noticed that I have been receiving suggestions to speak on road safety and make the people aware of this. Be it Hoshakote Akshay from Bengaluru, Ameya Joshi from Pune or Prasanna Kakunje from Mudbidri, Karnataka - all these all people have written to me… there are many other names which I am not being able to mention and have raised their concerns. I agree that whatever you have put forth is valid. 

My heart shivers when I look at the statistics of accidents. We are witnessing an accident every minute in our country. Due to these road accidents we are witnessing one death every four minutes in our country. It is a matter of huge concern that out of these deaths, nearly one third of the victims comprise the youth ranging from 15 to 25 years of age group, and such death shakes the very foundation of an entire family. The government system will continue to work towards this but I would like to request all the parents to make their children aware of all the Safety Rules pertaining to driving a two-wheeler or a four-wheeler – the families should encourage discussion of road safety at home and create an atmosphere about the same to promote road safety. We have seen few lines written at the back of auto-rickshaws, “Papa, come home early” and after reading it we are so touched by it. And therefore I say that the government has taken a lot of new initiatives in this regard, be it the initiative of education on Road Safety, initiative related to road engineering or of enforcement of road safety laws and the discussion on Emergency Care to be provided post accidents. We are going to implement Road Transport and Safety Bill to adopt these safety measures in our country. In the coming days, we are also planning to take many important measures for implementing National Road Safety Policy and Road Safety Action Plan. 

We have undertaken another project called Cashless Treatment in Gurgaon, Jaipur and Vadodara to Mumbai, Ranchi, Rangaon and Mundiya national highway and it will be further extended. The Cashless Treatment refers to the policy for the first fifty hours post-accident – one need worry if one has money or not, who will pay the bills, leaving all this worry – one has to give primary importance to the road accident victim who is injured so that he is treated and provided the best hospital facilities at the earliest. We have started a toll-free number 1033 for providing information about incidents across the country and ambulance service but all these are services are for post accidents. One must strive to avoid accidents first but it is also important for us to see from the perspective that each and every soul, each and every life is precious. 

Sometimes I say that the government employees to be Karma Yogis or selfless workers. I recalled a few incidents in the last few days which I liked and hence would like to share with you. Sometimes people get tired of their continuous jobs. In the initial few years the attitude is “okay, I get my salary so I will work”. However, I came across an incident of a railway department a few days ago, wherein a railway TTE Vijay Biswal from Nagpur division who is gifted with painting prowess could have has chosen to showcase his skills related to any field but he continues to work with the railways and paints various scenes related to railways only. Through this he gets an inner satisfaction for his job and also enjoys his hobby at the same time. Using his example, we can learn how to bring more life to our own jobs. Vijay Biswal has shown us how we can connect our jobs with our hobbies, interests or skills. Who knows, Vijay Biswal’s work may get recognised by his paintings across the nation in the near future. 

I have come to know about a very inspiring work started by the entire team of government officials in Harda district, Madhya Pradesh. These bunch of officials with their entire team have started such a work which has touched me immensely and I really liked it – and the work they have started is ‘Operation Malyuddh’, and upon hearing this you will feel that this subject will go in a certain direction. But the key focus of this operation is to give a new direction to Swachh Bharat Abhiyaan. They are working on ‘Brother Number One’ operation in which the best brother has to gift one toilet to his sister. On the occasion of Raksha Bandhan, they are influencing all the brothers to gift toilet to their sisters, so that all the mothers and sisters of the district avoid going to toilet in the open. This operation has given a new meaning to Raksha Bandhan and I would like to congratulate the entire government team of Harda district for this initiative. 

I came across a news a few days back and these small news really gives me immense pleasure and I would like to share the same with you. There exists a small village called Keshla in Rajnandgaon, Chhattisgarh. The inhabitants of this village from last few months tried and lead a campaign for building toilets in the village. Now, nobody from this village has to go to toilet in the open. After the completion of this campaign, the entire village celebrated this accomplishment just like a mega festival. These finest examples coming up to me show how our society is bringing change in human values and human mind and how the citizens of this country are taking the nation forward. 

Bhavesh Deka from Guwahati has written to me on the North-East related issues and problems. I must say that North-East people are quite active. I really appreciate that they write about a lot of issues. I would like to tell them with great pleasure that we have a separate ministry for North-Eastern region. During the government of Atal Bihari Vajpayee as our Prime Minister, a DONER Ministry called “Development of North-East Region” was formed. After our government was formed, the DONER Department took an important decision of not staying in Delhi and working from centre for the North-East regions? Instead it was decided to send the government officials and their team on a seven days camp to North-East states like Nagaland, Arunachal Pradesh, Tripura, Assam and Sikkim. These officials would visit the districts, villages and meet the local government officials and talk to people’s representatives and the citizens of those regions. They will listen to their problems and direct the government in taking appropriate measures in solving those problems. This initiative will bring a fruitful result in the near future. The officials who will visit these states would realize the beauty of these states and will feel very determined to work for the development of these states and to fix the problems of these states. When they return with this pledge, they can easily understand the problems of these states even when they reach Delhi. This is a great initiative to go far-off from Delhi to East, and this act is called “Act East Policy”. 

My dear countrymen, we are extremely delighted and proud of the “Mars Mission” success. India’s PSLV C-28 has launched five UK satellites, which are the heaviest satellites launched by India till date. Such news remain in the flashlight for few moments and are gone. We often do not remember these achievements for a long time. I am often worried by this thought that we speak to the youth of our nation and ask about their dream job, only one out of 100 would express their interest in becoming a scientist. Youth is losing their interest in science, which is a matter of great concern. 

Science and Technology is a type of DNA for development. The youth of our country should dream about becoming a scientist and imbibe interests in the field of research and innovation. Their capabilities should be monitored and must be assisted in the right direction to achieve success in this field. Ministry of Human Resource Development, Govt. of India has initiated a National Discovery Campaign. It was inaugurated by India’s ex-President Dr. A.P.J Abdul Kalam. As a part of this campaign, IIT, NIT, Central and State Universities being their mentor and guide are going to educate and motivate the aspiring students to choose the right path in their career. I always press upon the IAS officers of our government, who have reached such heights with their vast intellect and education that they should visit the nearby schools and colleges and share their knowledge for just two to four hours in a week. Your experience and intellect would certainly help the new generation to some extent. 

We have raised a very big issue regarding the supply of 24 hours electricity in the villages of our country. This work is difficult but it must be done. We have auspiciously inaugurated this scheme and the villages will get a supply of 24 hours electricity in the coming years. The students of the villages should not be affected with the shortage of electricity during their exams. There should be enough electricity for starting a small industry. Today, the villagers have to go to other villagers for charging their mobile phones. The villages should be provided with all the facilities that are available in the cities. For this purpose, we have launched “Deendayal Upadhyaya Gram Jyoti Programme”. I am aware that this country is quite vast and we have to reach the villages and far off corners of the country. We have to run for the development of the Poor. We will achieve this goal and it is already in progress. We will certainly achieve this. Today, through Mann ki Baat, I felt like expressing these myriad of thoughts. 

In a way, in our country the months of August and September are the months for celebration of festivals. There are lots of festivals in these months. My greetings to all of you for the same. Please do send your suggestions for 15th August. Your opinions will really help me. 

Thank you very much to you all! 

Namaskar, My Dear Countrymen! 

Last time in Mann ki Baat I had requested you to send me memorable pictures if you go out on a vacation anywhere in India and if you happen to find them, kindly post them under the ‘Incredible India’ hashtag. When Isaid that, I had never imagined that it would get such an immense response. Lakhs of people have posted photos on Twitter, Facebook and Instagram. I can say that India is full of diversities and I was able to witness so many magnificent scenes in those pictures; be it of architecture, art, nature, waterfalls, mountains, rivers or seas. Government of India had never thought that in terms of tourism you all could contribute in such a massive way. I liked some pictures so much that I re-tweeted them. And as I understand, if some one would not have posted the picture of Belum caves in Andhra Pradesh many people would have never come to know that something like that exists in our country. Madhya Pradesh’s Orcha Fort is another example of that. We assume Rajasthan to be a state with scarcity of water, but when someone sends a photo of Menal waterfall, it is a matter of great surprise. Really, a tremendous work has been done. We will promote and also continue doing such work and the entire world will watch it, entire nation will watch it and our new generation will also watch it. 

My beloved countrymen, though you have elected me as the Prime Minister of the country but at times, the human in me shuns all posts and prestige associated with it and submerges oneself within it. I can say that 21st June, the International Yoga Day affected me in the same manner. At that time, when I proposed the International Yoga Day, it was just an idea. But the scene that was witnessed on 21st June was such that wherever the sun dawned, wherever its rays reached, there was not a single landmass wherein it was not welcomed by way of Yoga. We can say with conviction that the sun never sets in the world of Yoga practitioners. 

The way Yoga was received and was welcomed with open arms around the world, there would not be any Indian who would not be proud of it. I too got delighted. And when the people of France chose River Seine and Eiffel Tower in which they take pride to do Yoga, they gave an equal status to it as River Siene and Eifel Tower. In New York people did yoga at Times Square. If we think about Sydney, Australia then the picture of Opera House comes to our mind. The citizens of Australia gave equal respect to yoga and did yoga at the Opera House. Whether it is North America, Silicon Valley or Milan’s Duomo Cathedral it is a matter of great pride for us. On 21st June when I saw Mr. Ban Ki-Moon, UN Secretary General doing yoga at UN Headquarters, I was really delighted. Similarly, UN Peace Keeping Force did a spectacular display of Yoga. In India, our soldiers too were doing yoga in Siachen on white sheet of snow and on sea too, wherever our naval ships are posted, the yoga program was being carried out by Indian Navy. Delhi made it to the Guinness Book of World Records . Rajpath turned into the Yogpath that day. I am thankful to India and the rest of the world and can say that the International Yoga Day was not for namesake. It seemed as if that from every corner of the world, there was a new inquisitiveness, new joy, new hope and new connection. 

Few days back, when I tweeted a photo of a Vietnamese child doing yoga, it was such a sweet photo that it got a lot of attention from the entire world. Everybody, be it men-women, old-young, village-city, developed or developing countries, everybody got connected with it. Yoga in true terms, became the core reason to connect the entire world. I do not know how the intellectual class, elites of the world would analyze this event. But I can feel and every Indian can experience that the whole world is very curious to know more about India. Curiosity towards India has increased. The world wants to know about the values, the rituals and the heritage of India. It is our responsibility that without any artificiality we share our legacy and introduce ourselves to the world. We can only do this when we ourselves are proud of our traditions. 

At times, we are so familiar with our values that we don’t feel there is anything new in them but we ourselves do not know that our family values are considered to be a big thing in the entire world. Why don’t we familiarize the outside world with our family values? The world would be very surprised to know about them. I am sure, they would be intrigued. There are many things that our forefathers have given to us which are the best and the entire world also has the right on those things. The success of International Yoga day has brought in a new responsibility along with it. It is our responsibility that we gift supreme Yoga teachers to the world. It is our responsibility that we can see the entire tradition of Yoga on one platform from the Universe. 

I request the youngsters, especially the IT professionals, that all of you should come together to create an Online Yoga Activity program. We all should come to know about all the Yoga organizations, Yoga teachers and all the necessary information about the Yoga from this online program. One database must be prepared and I believe you can do it. One must start from somewhere and it would surely turn out to be a great power. I have seen and learnt from the perspective of recent occurrences that a government that works and the government that is action-oriented can bring in results if the targets are set. We should not forget that the only voice that could be heard one year ago was that nothing happens, nothing happens, nothing happens. 

Can you imagine that there is a department under Government named Ayush. Nobody has paid attention towards this department. The only mention Ayush in some corner of the newspaper being a small department is once in 2 to 5 years. But it led on the International Yoga Day. It was this small department that organized this event in the entire world. Therefore, this is an example that if there is an aim then even a small department can do a supreme job. 

In the last few days, the world saw how we saved people from Yemen to Afghanistan. In a few hours-, we reached Nepal and helped people over there. When people wanted to open an bank account under the Government’s new scheme of Jan Dhan Yojana, how the people working in bank helped them to do so and connected millions of Indians to the bank. 

On 15th August last year, when I appealed from the Red Fort for toilets in schools, I had said that by next 15th August we have to complete this task. The work which could not be completed in last 60 years was promised to be completed by the end of one year. The promise was really daring. Almost four and half lakh toilets were to be built but I can say it with satisfaction that though 15th August is still far off, the work of constructing toilets by the people is on the verge of completion. 

This means that the Government, people and Government workers, all want to work for the country. If we pledge to work in an unselfish manner “Welfare for All, Happiness for All” then the Government will also work efficiently. The people who are a part of the government will also work efficiently and the people of the nation will welcome them with open arms. 

I have experienced this. This is the true strength that drives a nation forward. Last month, we had launched three Insurance schemes. I had launched them from Kolkata and it has received such a commendable response in such a short span of time. There have been very few steps which have been taken from the perspective of social security but by way of these three schemes we are taking a big leap. In such a short time span more than 10 crore people have become a part of these schemes but we have to take it further. I have a thought which I want to put forth before you. Rakshabandhan comes in the month of August. Can’t we start a massive movement before this festival and make every women, be it our mother or sister, a part of this, thereby giving benefit to them under this Insurance program. Be it a sister who is a domestic help in your home or your own sister why can’t we gift them a Rs. 12 or Rs. 330 scheme on Rakshabandhan for their entire life. This can be a big gift for a sister from their brother. Why can’t we set the eve of rakshabandhan as a target and in a number of 2 crore, 5 crore, 7 crore and 10 crore … try to reach the sisters so that they can reap the benefit of this scheme. Let’s come together and try to work together towards the completion of this pledge. 

Whenever I hold a Mann ki Baat session, many people send me suggestions. This time many people have suggested that I say something about the monsoons. Yogesh Dandekar from Nagpur, Harshvardhan ji from Mysore, Praveen Nadkarni ji, Divyanshu Gupta ji have all asked me to say something about the monsoon in this session of Mann ki Baat. They have sent in some really good suggestions. And this is a season of happiness. And each one of us, whatever the age is… definitely tempted to enjoy the first showers of the monsoon. I am sure, you too might be enjoying the rains with bhajiyas, pakoras, corn and a hot cup of tea. Just as the rays of the sun give us life, similarly rainfall provide us life and sustenance. Every drop of water is precious. As a responsible citizen and as a member of the society, we will have to cultivate the habit of conserving every drop of water. It should be our pledge that water from the villages stays in the villages and water for the cities remains available for them. If the rain water does not flow away, it goes into the earth , then the aquifers get recharged and the year long water woes get resolved. Rain water harvesting is not a new concept. It is being practiced over the centuries. Be it check dams, watershed development, small lakes or the small ponds in fields, we need to save the precious waters everywhere. I always tell people, that if you go to Porbander, the birth place of Mahatma Gandhi, you will be able to see a two hundred year old underground water tank which got directly recharged with the rain water. You can still see it. If you ever go there, do visit the place. And you will find that even after two hundred years it is still functional, brimming with water and the water does not even stagnate. Porbander is a coastal city, so potable water was collected through the rains for the entire year. Even in those times such a lot of care was taken. We can too do the same. This should in fact become a mass movement. Each and every village should have the facilities for rain water harvesting. 

Similarly, we find greenery so pleasing to our eyes. We all like greener surroundings. Gardens and trees bring in an element of freshness in our lives. This monsoon season, there should be mass plant sowing campaigns conducted by youth and social organizations. And I can take a leaf from my personal experience and offer you a suggestion which has been very successful. This is an intensely rural technology. Whenever you sow a plant, place an earthen pot near it. You just need to fill it once or twice in a month. You will see how fast the plant grows into a lush green tree. I have even been telling the farmers to plant trees on the boundaries of their fields instead of putting barricades. These will become your biggest asset in the long run. 

It is true that rains are enjoyable and bring in a lot of fun at the same time. It is also true that rains also bring in many diseases. Doctors get to see so many patients that they hardly get the time to breathe. We all know that rains cause many water borne diseases. Increased moisture in the environment leads to bacterial growth and so, keeping the environment clean becomes important. Cleanliness is very important in monsoons. It is often requested to consume safe drinking water. Most of the people boil and drink water during this season. It has its own benefits. And this is true that the more care we take, healthier we would be. We need monsoons and we need water but we also need to stay healthy. 

Dear citizens, we have recently launched three schemes for the people in the cities. We have around 500 small cities. Our policy is ‘Waste to Wealth’. We can earn from waste too. Garbage can be recycled to make fertilizers, bricks and even electricity. Contaminated water can be recycled to make it clent and be used for irrigation in the fields. We have to take this movement forward. 

In the Amrut scheme, we have launched a massive campaign and taken up initiatives to improve the quality of life in our cities. We should become a country which is able to match the living standards of the world. We should have smart cities, comparable to world standards. And yet at the same time, the poorest of poor person should have an accommodation of his own and that too complete with water, electricity, sanitation and access to a school. In 2022 when India celebrates its 75 years of Independence, we wish that every Indian has a house of his own. Keeping all this in mind, we have launched three major schemes. I am positive that these schemes will bring about a qualitative difference in the lives of the urban people. 

I am myself connected to you via the social media. I keep getting many new suggestions and new ideas and also good and bad information about our government. And sometimes it so happens that a small comment from an individual in some remote village in India conveys something that just touches our hearts. You are aware that the government has launched “Beti Bachao Beti Padhao” programme. But you can’t imagine the force that is lent to the programme when a village or a society adopts it. A few days back a Sarpanch in a small remote village of Haryana, Sri Sunil Jaglan ji launched ‘Selfie with Daughter’ campaign. Such an environment was created that every father wished to click a selfie of himself with his daughter and post it on the social media. 

I liked this idea, and that too for a special reason. In Haryana, the number of girls in comparison to boys is dismally low. Around another 100 districts in the country have a similar dismal situation of skewed sex ratio. But it is the worst in Haryana. In that very same Haryana, if a Sarpanch of a small indistinct village lends this meaning to the “Beti Bachao Beti Padhao” programme, then I certainly get overwhelmed. It makes me so happy and it gives me a new hope and I do express my happiness. I request you all to take a selfie with your daughter and post it on #selfie with daughter. And do not forget to post a tagline around the theme of “Beti Bachao Beti Padhao” with it, whatever be the language it can be in Hindi, English, your mother tongue or your native language. And I promise to re-tweet the most inspirational tagline with you and your daughter’s selfie. We can turn “Beti Bachao Beti Padhao” into a mass movement. I urge you all to take forward the programme launched by Sri Sunil in Bibipur village of Haryana. I request you all to post on #selfie with daughter. Lets us all enjoy the rising honour and prestige of our daughters and see how joyful this entire experience of “Beti Bachao Beti Padhao” becomes. Let us all rid ourselves of this bad name that we have for not respecting our daughters. 

So my best wishes to you for the coming monsoon season. May all of you enjoy the rains. Make our country clean and green. And remember, the International Yoga day was not a single day initiative. Continue practicing Yoga, then see what difference it makes to you and your life. And I say this from my experience. Please take this forward. Make Yoga a part of your life. And that initiative regarding Incredible India, do keep posting a picture of whichever part of the country you go to. The country and the world will awaken to our diversity. I felt that the handicrafts did not receive due attention. Do make it a point to post the handicrafts of the local region you visit. There are so many things that people around you might be making, the poor as well as the skilled might be creating. Do keep posting their pictures regularly. We have to expand our reach to the world and make India known to the world. We have an easy medium at our disposal and so we will all do it. 

My dear countrymen, that is all for today. I shall meet you again in the next edition of Mann ki Baat. Many people expect me to announce some huge schemes during this programme. But I am working day and night towards those. This is my time for some light conversation with you all. This gives me immense pleasure. 

Thank You Very Much! 

मेरे प्यारे देशवासियो, पिछली बार जब मैंने आपसे मन की बात की थी, तब भूकंप की भयंकर घटना ने मुझे बहुत विचलित कर दिया था। मन बात करना नहीं चाहता था फिर भी मन की बात की थी। आज जब मैं मन की बात कर रहा हूँ, तो चारों तरफ भयंकर गर्म हवा, गर्मी, परेशानियां उसकी ख़बरें आ रही हैं। मेरी आप सब से प्रार्थना है कि इस गर्मी के समय हम अपना तो ख़याल रखें... हमें हर कोई कहता होगा बहुत ज़्यादा पानी पियें,शरीर को ढक कर के रखें... लेकिन मैं आप से कहता हूँ, हम अपने अगल-बगल में पशु-पक्षी की भी दरकार करें। ये अवसर होता है परिवार में बच्चों को एक काम दिया जाये कि वो घर के बाहर किसी बर्तन में पक्षियों को पीने के लिए पानी रखें, और ये भी देखें वो गर्म ना हो जाये। आप देखना परिवार में बच्चों के अच्छे संस्कार हो जायेंगें। और इस भयंकर गर्मी में पशु-पक्षियों की भी रक्षा हो जाएगी।

ये मौसम एक तरफ़ गर्मी का भी है, तो कहीं ख़ुशी कहीं ग़म का भी है। एग्ज़ाम देने के बाद जब तक नतीजे नहीं आते तब तक मन चैन से नहीं बैठता है। अब सी.बी.एस.ई., अलग-अलग बोर्ड एग्ज़ाम और दूसरे एग्ज़ाम पास करने वाले विद्यार्थी मित्रों को अपने नतीजे मिल गये हैं।  मैं उन सब को बधाई देता हूँ। बहुत बहुत बधाई। मेरे मन की बात की सार्थकता मुझे उस बात से लगी कि जब मुझे कई विद्यार्थियों ने ये जानकारी दी, नतीजे आने के बाद कि एग्ज़ाम के पहले आपके मन की बात में जो कुछ भी सुना था, एग्ज़ाम के समय मैंने उसका पूरी तरह पालन किया था और उससे मुझे लाभ मिला। ख़ैर, दोस्तो आपने मुझे ये लिखा मुझे अच्छा लगा। लेकिन आपकी सफलता का कारण कोई मेरी एक मन की बात नहीं है... आपकी सफलता का कारण आपने साल भर कड़ी मेहनत की है, पूरे परिवार ने आपके साथ जुड़ करके इस मेहनत में हिस्सेदारी की है। आपके स्कूल,आपके टीचर, हर किसी ने प्रयास किया है। लेकिन आपने अपने आप को हर किसी की अपेक्षा के अनुरूप ढाला है। मन की बात, परीक्षा में जाते-जाते समय जो टिप मिलती है न, वो प्रकार की थी। लेकिन मुझे आनंद इस बात का आया कि हाँ, आज मन की बात का कैसा उपयोग है, कितनी सार्थकता है। मुझे ख़ुशी हुई। मैं जब कह रहा हूँ कहीं ग़म, कहीं ख़ुशी... बहुत सारे मित्र हैं जो बहुत ही अच्छे मार्क्स से पास हुए होंगे। कुछ मेरे युवा मित्र पास तो हुए होंगे, लेकिन हो सकता है मार्क्स कम आये होंगे। और कुछ ऐसे भी होंगे कि जो विफल हो गये होंगे। जो उत्तीर्ण हुए हैं उनके लिए मेरा इतना ही सुझाव है कि आप उस मोड़ पर हैं जहाँ से आप अपने करियर का रास्ता चुन रहे हैं। अब आपको तय करना है आगे का रास्ता कौन सा होगा। और वो भी, किस प्रकार के आगे भी इच्छा का मार्ग आप चुनते हैं उसपर निर्भर करेगा। आम तौर पर ज़्यादातर विद्यार्थियों को पता भी नहीं होता है क्या पढ़ना है, क्यों पढ़ना है, कहाँ जाना है, लक्ष्य क्या है। ज़्यादातर अपने सराउंन्डिंग में जो बातें होती हैं, मित्रों में, परिवारों में, यार-दोस्तों में, या अपने माँ-बाप की जो कामनायें रहती हैं, उसके आस-पास निर्णय होते हैं। अब जगत बहुत बड़ा हो चुका है। विषयों की भी सीमायें नहीं हैं, अवसरों की भी सीमायें नहीं हैं। आप ज़रा साहस के साथ आपकी रूचि, प्रकृति, प्रवृत्ति के हिसाब से रास्ता चुनिए। प्रचलित मार्गों पर ही जाकर के अपने को खींचते क्यों हो? कोशिश कीजिये। और आप ख़ुद को जानिए और जानकर के आपके भीतर जो उत्तम चीज़ें हैं, उसको सँवारने का अवसर मिले, ऐसी पढ़ाई के क्षेत्र क्यों न चुनें? लेकिन कभी ये भी सोचना चाहिये, कि मैं जो कुछ भी बनूँगा, जो कुछ भी सीखूंगा, मेरे देश के लिए उसमें काम आये ऐसा क्या होगा?

बहुत सी जगहें ऐसी हैं... आपको हैरानी होगी... विश्व में जितने म्यूज़ियम बनते हैं, उसकी तुलना में भारत में म्यूज़ियम बहुत कम बनते हैं। और कभी कभी इस म्यूज़ियम के लिए योग्य व्यक्तियों को ढूंढना भी बड़ा मुश्किल हो जाता है। क्योंकि परंपरागत रूप से बहुत पॉपुलर क्षेत्र नहीं है। ख़ैर, मैं कोई, कोई एक बात पर आपको खींचना नहीं चाहता हूँ। लेकिन, कहने का तात्पर्य है कि देश को उत्तम शिक्षकों की ज़रूरत है तो उत्तम सैनिकों की भी ज़रूरत है, उत्तम वैज्ञानिकों की ज़रूरत है तो उत्तम कलाकार और संगीतकारों की भी आवश्यकता है। खेल-कूद कितना बड़ा क्षेत्र है, और खिलाडियों के सिवाय भी खेल कूद जगत के लिए कितने उत्तम ह्यूमन रिसोर्स की आवश्यकता होती है। यानि इतने सारे क्षेत्र हैं, इतनी विविधताओं से भरा हुआ विश्व है। हम ज़रूर प्रयास करें, साहस करें। आपकी शक्ति, आपका सामर्थ्य, आपके सपने देश के सपनों से भी मेलजोल वाले होने चाहिये। ये मौक़ा है आपको अपनी राह चुनने का।

जो विफल हुए हैं, उनसे मैं यही कहूँगा कि ज़िन्दगी में सफलता विफलता स्वाभाविक है। जो विफलता को एक अवसर मानता है, वो सफलता का शिलान्यास भी करता है। जो विफलता से खुद को विफल बना देता है, वो कभी जीवन में सफल नहीं होता है। हम विफलता से भी बहुत कुछ सीख सकते हैं। और कभी हम ये क्यों न मानें, कि आज की आप की विफलता आपको पहचानने का एक अवसर भी बन सकती है, आपकी शक्तियों को जानने का अवसर बन सकती है? और हो सकता है कि आप अपनी शक्तियों को जान करके, अपनी ऊर्जा को जान करके एक नया रास्ता भी चुन लें।

 मुझे हमारे देश के पूर्व राष्ट्रपति श्रीमान ए.पी.जे. अब्दुल कलाम जी की याद आती है। उन्होंने अपनी किताब‘माई जर्नी – ट्रांस्फोर्मिंग ड्रीम्स इनटू एक्शन’, उसमें अपने जीवन का एक प्रसंग लिखा है। उन्होंने कहा है कि मुझे पायलट बनने की इच्छा थी, बहुत सपना था, मैं पायलट बनूँ। लेकिन जब मैं पायलट बनने गया तो मैं फ़ेल हो गया, मैं विफल हो गया, नापास हो गया। अब आप देखिये, उनका नापास होना, उनका विफल होना भी कितना बड़ा अवसर बन गया। वो देश के महान वैज्ञानिक बन गये। राष्ट्रपति बने। और देश की आण्विक शक्ति के लिए उनका बहुत बड़ा योगदान रहा। और इसलिये मैं कहता हूँ दोस्तो, कि विफलता के बोझ में दबना मत। विफलता भी एक अवसर होती है। विफलता को ऐसे मत जाने दीजिये। विफलता को भी पकड़कर रखिये। ढूंढिए। विफलता के बीच भी आशा का अवसर समाहित होता है। और मेरी ख़ास आग्रहपूर्वक विनती है मेरे इन नौजवान दोस्तों को, और ख़ास करके उनके परिवारजनों को, कि बेटा अगर विफल हो गया तो माहौल ऐसा मत बनाइये की वो ज़िन्दगी में ही सारी आशाएं खो दे। कभी-कभी संतान की विफलता माँ-बाप के सपनों के साथ जुड़ जाती है और उसमें संकट पैदा हो जाते हैं। ऐसा नहीं होना चाहिये। विफलता को पचाने की ताक़त भी तो ज़िन्दगी जीने की ताक़त देती है। मैं फिर एक बार सभी मेरे सफल युवा मित्रों को शुभकामनाएं देता हूँ। और विफल मित्रों को अवसर ढूँढने का मौक़ा मिला है,  इसलिए भी मैं इसे शुभकामनाएं ही देता हूँ। आगे बढ़ने का, विश्वास जगाने का प्रयास कीजिये।

पिछली मन की बात और आज जब मैं आपके बीच बात कर रहा हूँ, इस बीच बहुत सारी बातें हो गईं। मेरी सरकार का एक साल हुआ, पूरे देश ने उसका बारीकी से विश्लेषण किया, आलोचना की और बहुत सारे लोगों ने हमें डिस्टिंक्शन मार्क्स भी दे दिए। वैसे लोकतंत्र में ये मंथन बहुत आवश्यक होता है, पक्ष-विपक्ष आवश्यक होता है। क्या कमियां रहीं, उसको भी जानना बहुत ज़रूरी होता है। क्या अच्छाइयां रहीं, उसका भी अपना एक लाभ होता है।

लेकिन मेरे लिए इससे भी ज़्यादा गत महीने की दो बातें मेरे मन को आनंद देती हैं। हमारे देश में ग़रीबों के लिए कुछ न कुछ करने की मेरे दिल में हमेशा एक तड़प रहती है। नई-नई चीज़ें सोचता हूँ, सुझाव आये तो उसको स्वीकार करता हूँ। हमने गत मास प्रधानमंत्री सुरक्षा बीमा योजना, प्रधानमंत्री जीवन ज्योति बीमा योजना, अटल पेंशन योजना - सामाजिक सुरक्षा की तीन योजनाओं को लॉन्च किया। उन योजनाओं को अभी तो बीस दिन नहीं हुए हैं, लेकिन आज मैं गर्व के साथ कहता हूँ... शायद ही हमारे देश में, सरकार पर भरोसा करके, सरकार की योजनाओं पर भरोसा करके, इतनी बड़ी मात्रा में सामान्य मानवी उससे जुड़ जाये... मुझे ये बताते हुए ख़ुशी होती है कि सिर्फ़ बीस दिन के अल्प समय में आठ करोड़, बावन लाख से अधिक लोगों ने इन योजनाओं में अपना नामांकन करवा दिया, योजनाओं में शरीक हो गये। सामाजिक सुरक्षा की दिशा में ये हमारा बहुत अहम क़दम है। और उसका बहुत लाभ आने वाले दिनों में मिलने वाला है।

जिनके पास अब तक ये बात न पहुँची हो उनसे मेरा आग्रह है कि आप फ़ायदा उठाइये। कोई सोच सकता है क्या, महीने का एक रुपया, बारह महीने के सिर्फ़ बारह रूपये, और आप को सुरक्षा बीमा योजना मिल जाये। जीवन ज्योति बीमा योजना - रोज़ का एक रूपये से भी कम, यानि साल का तीन सौ तीस रूपये। मैं इसीलिए कहता हूँ कि ग़रीबों को औरों पर आश्रित न रहना पड़े। ग़रीब स्वयं सशक्त बने। उस दिशा में हम एक के बाद एक क़दम उठा रहे हैं। और मैं तो एक ऐसी फौज बनाना चाहता हूँ, और फौज भी मैं ग़रीबों में से ही चुनना चाहता हूँ। और ग़रीबों में से बनी हुई मेरी ये फौज, ग़रीबी के खिलाफ लड़ाई लड़ेगी, ग़रीबी को परास्त करेगी। और देश में कई वर्षों का हमारे सर पर ये बोझ है, उस ग़रीबी से मुक्ति पाने का हम निरंतर प्रयास करते रहेंगे और सफलता पायेंगे।

दूसरी एक महत्वपूर्ण बात जिससे मुझे आनंद आ रहा है, वो है किसान टीवी चैनल । वैसे तो देश में टीवी चैनेलों की भरमार है, क्या नहीं है, कार्टून की भी चैनलें चलती हैं, स्पोर्ट्स की चैनल चलती हैं, न्यूज़ की चलती है, एंटरटेनमेंट की चलती हैं। बहुत सारी चलती हैं। लेकिन मेरे लिए किसान चैनल महत्वपूर्ण इसलिए है कि मैं इससे भविष्य को बहुत भली भांति देख पाता हूँ।          

मेरी दृष्टि में किसान चैनल एक खेत खलियान वाली ओपन यूनिवर्सिटी है। और ऐसी चैनल है, जिसका विद्यार्थी भी किसान है, और जिसका शिक्षक भी किसान है। उत्तम अनुभवों से सीखना, परम्परागत कृषि से आधुनिक कृषि की तरफ आगे बढ़ना, छोटे-छोटे ज़मीन के टुकड़े बचे हैं। परिवार बड़े होते गए, ज़मीन का हिस्सा छोटा होता गया, और तब हमारी ज़मीन की उत्पादकता कैसे बढ़े, फसल में किस प्रकार से परिवर्तन लाया जाए - इन बातों को सीखना-समझना ज़रूरी है। अब तो मौसम को भी पहले से जाना जा सकता है। ये सारी बातें लेकर के,ये टी० वी० चैनल काम करने वाली है और मेरे किसान भाइयों-बहिनों, इसमें हर जिले में किसान मोनिटरिंग की व्यवस्था की गयी है। आप उसको संपर्क ज़रूर करें।

मेरे मछुवारे भाई-बहनों को भी मैं कहना चाहूँगा, मछली पकड़ने के काम में जुड़े हुए लोग, उनके लिए भी इस किसान चैनल में बहुत कुछ है, पशुपालन भारत के ग्रामीण जीवन का परम्परागत काम है और कृषि में एक प्रकार से सहायक होने वाला क्षेत्र है, लेकिन दुनिया का अगर हिसाब देखें, तो दुनिया में पशुओं की संख्या की तुलना में जितना दूध उत्पादन होता है, भारत उसमें बहुत पीछे है। पशुओ की संख्या की तुलना में जितना दूध उत्पादन होना चाहिए, उतना हमारे देश में नहीं होता है। प्रति पशु अधिक दूध उत्पादन कैसे हो, पशु की देखभाल कैसे हो, उसका लालन-पालन कैसे हो, उसका खान पान क्या हो - परम्परागत रूप से तो हम बहुत कुछ करते हैं,लेकिन वैज्ञानिक तौर तरीकों से आगे बढ़ना बहुत ज़रूरी है और तभी जा करके कृषि के साथ पशुपालन भी आर्थिक रूप से हमें मजबूती दे सकता है, किसान को मजबूती दे सकता है, पशु पालक को मजबूती दे सकता है। हम किस प्रकार से इस क्षेत्र में आगे बढें, किस प्रकार से हम सफल हो, उस दिशा में वैज्ञानिक मार्गदर्शन आपको मिले।

मेरे प्यारे देश वासियों! याद है 21 जून? वैसे हमारे इस भू-भाग में 21 जून को इसलिए याद रखा जाता है कि ये सबसे लंबा दिवस होता है। लेकिन 21 जून अब विश्व के लिए एक नई पहचान बन गया है। गत सितम्बर महीने में यूनाइटेड नेशन्स में संबोधन करते हुए मैंने एक विषय रखा था और एक प्रस्ताव रखा था कि 21 जून को अंतरराष्ट्रीय योग-दिवस के रूप में मनाना चाहिए। और सारे विश्व को अचरज हो गया, आप को भी अचरज होगा, सौ दिन के भीतर भीतर एक सौ सतत्तर देशो के समर्थन से ये प्रस्ताव पारित हो गया, इस प्रकार के प्रस्ताव ऐसा यूनाइटेड नेशन्स के इतिहास में, सबसे ज्यादा देशों का समर्थन मिला, सबसे कम समय में प्रस्ताव पारित हुआ, और विश्व के सभी भू-भाग, इसमें शरीक हुए, किसी भी भारतीय के लिए, ये बहुत बड़ी गौरवपूर्ण घटना है।

लेकिन अब जिम्मेवारी हमारी बनती है। क्या कभी सोचा था हमने कि योग विश्व को भी जोड़ने का एक माध्यम बन सकता है? वसुधैव कुटुम्बकम की हमारे पूर्वजों ने जो कल्पना की थी, उसमें योग एक कैटलिटिक एजेंट के रूप में विश्व को जोड़ने का माध्यम बन रहा है। कितने बड़े गर्व की, ख़ुशी की बात है। लेकिन इसकी ताक़त तो तब बनेगी जब हम सब बहुत बड़ी मात्रा में योग के सही स्वरुप को, योग की सही शक्ति को, विश्व के सामने प्रस्तुत करें। योग दिल और दिमाग को जोड़ता है, योग रोगमुक्ति का भी माध्यम है, तो योग भोगमुक्ति का भी माध्यम है और अब तो में देख रहा हूँ, योग शरीर मन बुद्धि को ही जोड़ने का काम करे, उससे आगे विश्व को भी जोड़ने का काम कर सकता है।

हम क्यों न इसके एम्बेसेडर बने! हम क्यों न इस मानव कल्याण के लिए काम आने वाली, इस महत्वपूर्ण विद्या को सहज उपलब्ध कराएं। हिन्दुस्तान के हर कोने में 21 जून को योग दिवस मनाया जाए। आपके रिश्तेदार दुनिया के किसी भी हिस्से में रहते हों, आपके मित्र परिवार जन कहीं रहते हो, आप उनको भी टेलीफ़ोन करके बताएं कि वे भी वहाँ लोगो को इकट्ठा करके योग दिवस मनायें। अगर उनको योग का कोई ज्ञान नहीं है तो कोई किताब लेकर के, लेकिन पढ़कर के भी सबको समझाए कि योग क्या होता है। एक पत्र पढ़ लें, लेकिन मैं मानता हूँ कि हमने योग दिवस को सचमुच में विश्व कल्याण के लिए एक महत्वपूर्ण क़दम के रूप में, मानव जाति के कल्याण के रूप में और तनाव से ज़िन्दगी से गुजर रहा मानव समूह, कठिनाइयों के बीच हताश निराश बैठे हुए मानव को, नई चेतना, ऊर्जा देने का सामर्थ योग में है।

मैं चाहूँगा कि विश्व ने जिसको स्वीकार किया है, विश्व ने जिसे सम्मानित किया है, विश्व को भारत ने जिसे दिया है, ये योग हम सबके लिए गर्व का विषय बनना चाहिए। अभी तीन सप्ताह बाकी है आप ज़रूर प्रयास करें,ज़रूर जुड़ें और औरों को भी जोडें, ये मैं आग्रह करूंगा।

मैं एक बात और कहना चाहूँगा खास करके मेरे सेना के जवानों को, जो आज देश की सुरक्षा में जुटे हुए उनको भी और जो आज सेना से निवृत्त हो करके अपना जीवन यापन कर रहे, देश के लिए त्याग तपस्या करने वाले जवानों को, और मैं ये बात एक प्रधानमन्त्री के तौर पर नहीं कर रहा हूँ। मेरे भीतर का इंसान, दिल की सच्चाई से, मन की गहराई से, मेरे देश के सैनिकों से मैं आज बात करना चाहता हूँ।

वन-रैंक, वन-पेंशन, क्या ये सच्चाई नहीं हैं कि चालीस साल से सवाल उलझा हुआ है? क्या ये सच्चाई नहीं हैं कि इसके पूर्व की सभी सरकारों ने इसकी बातें की, किया कुछ नहीं? मैं आपको विश्वास दिलाता हूँ। मैंने निवृत्त सेना के जवानों के बीच में वादा किया है कि मेरी सरकार वन-रैंक,  वन-पेंशन लागू करेगी। हम जिम्मेवारी से हटते नहीं हैं और सरकार बनने के बाद, भिन्न-भिन्न विभाग इस पर काम भी कर रहे हैं। मैं जितना मानता था उतना सरल विषय नहीं हैं, पेचीदा है, और चालीस साल से उसमें समस्याओं को जोड़ा गया है। मैंने इसको सरल बनाने की दिशा में, सर्वस्वीकृत बनाने की दिशा में, सरकार में बैठे हुए सबको रास्ते खोज़ने पर लगाया हुआ है। पल-पल की ख़बरें मीडिया में देना ज़रूरी नहीं होता है। इसकी कोई रनिंग कमेंट्री नहीं होती है। मैं आपको विश्वास दिलाता हूँ यही सरकार, मैं फिर से कहता हूँ - यही सरकार आपका वन-रैंक, वन-पेंशन का मसला, सोल्यूशन लाकर के रहेगी - और जिस विचारधारा में पलकर हम आए हैं , जिन आदर्शो को लेकर हम आगे बढ़ें हैं, उसमें आपके जीवन का महत्व बहुत है।

मेरे लिए आपके जीवन के साथ जुड़ना आपकी चिंता करना ये सिर्फ़ न कोई सरकारी कार्यक्रम है, न ही कोई राजनितिक कार्यक्रम है, मेरे राष्ट्रभक्ति का ही प्रकटीकरण है। मैं फिर एक बार मेरे देश के सभी सेना के जवानों को आग्रह करूंगा कि राजनैतिक रोटी सेंकने वाले लोग चालीस साल तक आपके साथ खेल खेलते रहे हैं।  मुझे वो मार्ग मंज़ूर नहीं है, और न ही मैं कोई ऐसे क़दम उठाना चाहता हूँ, जो समस्याओं को जटिल बना दे। आप मुझ पर भरोसा रखिये, बाक़ी जिनको बातें उछालनी होंगी, विवाद करने होंगे, अपनी राजनीति करनी होगी, उनको मुबारक। मुझे देश के लिए जीने मरने वालों के लिए जो कर सकता हूँ  करना है - ये ही मेरे इरादे हैं, और मुझे विश्वास है कि मेरे मन की बात जिसमें सिवाय सच्चाई के कुछ नहीं है, आपके दिलों तक पहुंचेगी। चालीस साल तक आपने धैर्य रखा है - मुझे कुछ समय दीजिये, काम करने का अवसर दीजिये, और हम मिल बैठकर के समस्याओं का समाधान करेंगे। ये मैं फिर से एक बार देशवासियों को विश्वास देता हूँ।

छुट्टियों के दिनों में सब लोग कहीं न कहीं तो गए होंगे। भारत के अलग-अलग कोनों में गए होंगे। हो सकता है कुछ लोग अब जाने का कार्यक्रम बनाते होंगे। स्वाभाविक है ‘सीईंग इज़ बिलीविंग’ - जब हम भ्रमण करते हैं,कभी रिश्तेदारों के घर जाते हैं, कहीं पर्यटन के स्थान पर पहुंचते हैं। दुनिया को समझना, देखने का अलग अवसर मिलता है। जिसने अपने गाँव का तालाब देखा है, और पहली बार जब वह समुन्दर देखता है, तो पता नहीं वो मन के भाव कैसे होते हैं,  वो वर्णन ही नहीं कर सकता है कि अपने गाँव वापस जाकर बता ही नहीं सकता है कि समुन्दर कितना बड़ा होता है। देखने से एक अलग अनुभूति होती है।

आप छुट्टियों के दिनों में अपने यार दोस्तों के साथ, परिवार के साथ कहीं न कहीं ज़रूर गए होंगे, या जाने वाले होंगे। मुझे मालूम नहीं है आप जब भ्रमण करने जाते हैं, तब डायरी लिखने की आदत है कि नहीं है। लिखनी चाहिए, अनुभवों को लिखना चाहिए, नए-नए लोगों से मिलतें हैं तो उनकी बातें सुनकर के लिखना चाहिए, जो चीज़ें देखी हैं, उसका वर्णन लिखना चाहिए, एक प्रकार से अन्दर, अपने भीतर उसको समावेश कर लेना चाहिए। ऐसी सरसरी नज़र से देखकर के आगे चले जाएं ऐसा नहीं करना चाहिए। क्योंकि ये भ्रमण अपने आप में एक शिक्षा है। हर किसी को हिमालय में जाने का अवसर नहीं मिलता है, लेकिन जिन लोगों ने हिमालय का भ्रमण किया है और किताबें लिखी हैं उनको पढ़ोगे तो पता चलेगा कि क्या आनन्ददायक यात्राओं का वर्णन उन्होंने किया है।

मैं ये तो नहीं कहता हूँ कि आप लेखक बनें! लेकिन भ्रमण की ख़ातिर भ्रमण ऐसा न होते हुए हम उसमें से कुछ सीखने का प्रयास करें, इस देश को समझने का प्रयास करें, देश को जानने का प्रयास करें, उसकी विविधताओं को समझें। वहां के खान पान कों, पहनावे, बोलचाल, रीतिरिवाज, उनके सपने, उनकी आकांक्षाएँ,उनकी कठिनाइयाँ, इतना बड़ा विशाल देश है, पूरे देश को जानना समझना है - एक जनम कम पड़ जाता है,आप ज़रूर कहीं न कहीं गए होंगे, लेकिन मेरी एक इच्छा है, इस बार आप यात्रा में गए होंगे या जाने वाले होंगे। क्या आप अपने अनुभव को मेरे साथ शेयर कर सकते हैं क्या? सचमुच में मुझे आनंद आएगा। मैं आपसे आग्रह करता हूँ कि आप इन्क्रेडिबल इंडिया हैश टैग, इसके साथ मुझे अपनी फोटो, अपने अनुभव ज़रूर भेजिए और उसमें से कुछ चीज़ें जो मुझे पसंद आएंगी मैं उसे आगे औरों के साथ शेयर करूँगा।

देखें तो सही आपके अनुभवों को, मैं भी अनुभव करूँ, आपने जो देखा है, मैं उसको मैं दूर बैठकर के देखूं। जिस प्रकार से आप समुद्रतट पर जा करके अकेले जा कर टहल सकते हैं, मैं तो नहीं कर पाता अभी, लेकिन मैं चाहूँगा आपके अनुभव जानना और आपके उत्तम अनुभवों को, मैं सबके साथ शेयर करूँगा।

अच्छा लगा आज एक बार फिर गर्मी की याद दिला देता हूँ, मैं यही चाहूँगा कि आप अपने को संभालिए, बीमार मत होना, गर्मी से अपने आपको बचाने के रास्ते होतें हैं, लेकिन उन पशु पक्षियों का भी ख़याल करना। यही मन की बात आज बहुत हो गयी, ऐसे मन में जो विचार आते गए, मैं बोलता गया। अगली बार फिर मिलूँगा, फिर बाते करूँगा, आपको बहुत बहुत शुभकामनाएं, बहुत बहुत धन्यवाद।

मेरे प्यारे देशवासियो, 

नमस्कार, 

मन की बात करने का मन नहीं हो रहा था आज। बोझ अनुभव कर रहा हूँ, कुछ व्यथित सा मन है। पिछले महीने जब बात कर रहा था आपसे, तो ओले गिरने की खबरें, बेमौसमी बरसात, किसानों की तबाही। अभी कुछ दिन पहले बिहार में अचानक तेज हवा चली। काफी लोग मारे गए। काफी कुछ नुकसान हुआ। और शनिवार को भयंकर भूकंप ने पूरे विश्व को हिला दिया है। ऐसा लगता है मानो प्राकृतिक आपदा का सिलसिला चल पड़ा है। नेपाल में भयंकर भूकंप की आपदा। हिंदुस्तान में भी भूकंप ने अलग-अलग राज्यों में कई लोगों की जान ली है। संपत्ति का भी नुकसान किया है। लेकिन नेपाल का नुकसान बहुत भयंकर है। 

मैंने 2001, 26 जनवरी, कच्छ के भूकंप को निकट से देखा है। ये आपदा कितनी भयानक होती है, उसकी मैं कल्पना भली-भांति कर सकता हूँ। नेपाल पर क्या बीतती होगी, उन परिवारों पर क्या बीतती होगी, उसकी मैं कल्पना कर सकता हूँ। 

लेकिन मेरे प्यारे नेपाल के भाइयो-बहनो, हिन्दुस्तान आपके दुःख में आपके साथ है। तत्काल मदद के लिए चाहे हिंदुस्तान के जिस कोने में मुसीबत आयी है वहां भी, और नेपाल में भी सहाय पहुंचाना प्रारंभ कर दिया है। सबसे पहला काम है रेस्क्यू ऑपरेशन, लोगों को बचाना। अभी भी मलबे में दबे हुए कुछ लोग जीवित होंगे, उनको जिन्दा निकालना हैं। एक्सपर्ट लोगों की टीम भेजी है, साथ में, इस काम के लिए जिनको विशेष रूप से ट्रेन किया गया है ऐसे स्निफ़र डॉग्स को भी भेजा गया है। स्निफर डॉग्स ढूंढ पाते हैं कि कहीं मलबे के नीचे कोई इंसान जिन्दा हो। कोशिश हमारी पूरी रहेगी अधिकतम लोगों को जिन्दा बचाएं। रेस्क्यू ऑपरेशन के बाद रिलीफ का काम भी चलाना है। रिहैबिलिटेशन का काम भी तो बहुत लम्बा चलेगा। 

लेकिन मानवता की अपनी एक ताकत होती है। सवा-सौ करोड़ देश वासियों के लिए नेपाल अपना है। उन लोगों का दुःख भी हमारा दुःख है। भारत पूरी कोशिश करेगा इस आपदा के समय हर नेपाली के आंसू भी पोंछेंगे, उनका हाथ भी पकड़ेंगे, उनको साथ भी देंगे। पिछले दिनों यमन में, हमारे हजारों भारतीय भाई बहन फंसे हुए थे। युद्ध की भयंकर विभीषिका के बीच, बम बन्दूक के तनाव के बीच, गोलाबारी के बीच भारतीयों को निकालना, जीवित निकालना, एक बहुत बड़ा कठिन काम था। लेकिन हम कर पाए। इतना ही नहीं, एक सप्ताह की उम्र की एक बच्ची को जब बचा करके लाये तो ऐसा लग रहा था कि आखिर मानवता की भी कितनी बड़ी ताकत होती है। बम-बन्दूक की वर्षा चलती हो, मौत का साया हो, और एक सप्ताह की बच्ची अपनी जिन्दगी बचा सके तब एक मन को संतोष होता है। 

मैं पिछले दिनों विदेश में जहाँ भी गया, एक बात के लिए बहुत बधाइयाँ मिली, और वो था यमन में हमने दुनिया के करीब 48 देशों के नागरिकों को बचाया था। चाहे अमेरिका हो, यू.के. हो, फ्रांस हो, रशिया हो, जर्मनी हो, जापान हो, हर देश के नागरिक को हमने मदद की थी। और उसके कारण दुनिया में भारत का ये “सेवा परमो धर्मः”, इसकी अनुभूति विश्व ने की है। हमारा विदेश मंत्रालय, हमारी वायु सेना, हमारी नौसेना इतने धैर्य के साथ, इतनी जिम्मेवारी के साथ, इस काम को किया है, दुनिया में इसकी अमिट छाप रहेगी आने वाले दिनों में, ऐसा मैं विश्वास करता हूँ। और मुझे खुशी है कि कोई भी नुकसान के बिना, सब लोग बचकर के बाहर आये। वैसे भी भारत का एक गुण, भारत के संस्कार बहुत पुराने हैं। 

अभी मैं जब फ्रांस गया था तो फ्रांस में, मैं प्रथम विश्व युद्ध के एक स्मारक पर गया था। उसका एक कारण भी था, कि प्रथम विश्व युद्ध की शताब्दी तो है, लेकिन साथ-साथ भारत की पराक्रम का भी वो शताब्दी वर्ष हैI भारत के वीरों की बलिदानी की शताब्दी का वर्ष है और “सेवा परमो-धर्मः” इस आदर्श को कैसे चरितार्थ करता रहा हमारा देश , उसकी भी शताब्दी का यह वर्ष है, मैं यह इसलिए कह रहा हूँ कि 1914 में और 1918 तक प्रथम विश्व युद्ध चला और बहुत कम लोगों को मालूम होगा करीब-करीब 15 लाख भारतीय सैनिकों ने इस युद्ध में अपनी जान की बाजी लगा दी थी और भारत के जवान अपने लिए नहीं मर रहे थेI हिंदुस्तान को, किसी देश को कब्जा नहीं करना था, न हिन्दुस्तान को किसी की जमीन लेनी थी लेकिन भारतीयों ने एक अदभुत पराक्रम करके दिखाया थाI बहुत कम लोगों को मालूम होगा इस प्रथम विश्व युद्ध में हमारे करीब-करीब 74 हजार जवानों ने शहादत की थी, ये भी गर्व की बात है कि इस पर करीब 9 हजार 2 सौ हमारे सैनिकों को गैलेंट्री अवार्ड से डेकोरेट किया गया थाI इतना ही नहीं, 11 ऐसे पराक्रमी लोग थे जिनको सर्वश्रेष्ठ सम्मान विक्टोरिया क्रॉस मिला थाI खासकर कि फ्रांस में विश्व युद्ध के दरमियान मार्च 1915 में करीब 4 हजार 7 सौ हमारे हिनदुस्तानियों ने बलिदान दिया था। उनके सम्मान में फ्रांस ने वहां एक स्मारक बनाया है। मैं वहाँ नमन करने गया था, हमारे पूर्वजों के पराक्रम के प्रति श्रध्दा व्यक्त करने गया था। 

ये सारी घटनायें हम देखें तो हम दुनिया को कह सकते हैं कि ये देश ऐसा है जो दुनिया की शांति के लिए, दुनिया के सुख के लिए, विश्व के कल्याण के लिए सोचता है। कुछ न कुछ करता है और ज़रूरत पड़े तो जान की बाज़ी भी लगा देता है। यूनाइटेड नेशन्स में भी पीसकीपिंग फ़ोर्स में सर्वाधिक योगदान देने वालों में भारत का भी नाम प्रथम पंक्ति में है। यही तो हम लोगों के लिए गर्व की बात है। 

पिछले दिनों दो महत्वपूर्ण काम करने का मुझे अवसर मिला। हम पूज्य बाबा साहेब अम्बेडकर की 125 वीं जयन्ती का वर्ष मना रहे हैं। कई वर्षों से मुंबई में उनके स्मारक बनाने का जमीन का विवाद चल रहा था। मुझे आज इस बात का संतोष है कि भारत सरकार ने वो जमीन बाबा साहेब अम्बेडकर के स्मारक बनाने के लिए देने का निर्णय कर लिया। उसी प्रकार से दिल्ली में बाबा साहेब अम्बेडकर के नाम से एक इंटरनेशनल सेंटर बने, पूरा विश्व इस मनीषी को जाने, उनके विचारों को जाने, उनके काम को जाने। ये भी वर्षों से लटका पड़ा विषय था, इसको भी पूरा किया, शिलान्यास किया, और 20 साल से जो काम नहीं हुआ था वो 20 महीनों में पूरा करने का संकल्प किया। और साथ-साथ मेरे मन में एक विचार भी आया है और हम लगे हैं, आज भी हमारे देश में कुछ परिवार हैं जिनको सर पे मैला ढ़ोने के लिए मजबूर होना पड़ता है। 

क्या हमें शोभा देता है कि आज भी हमारे देश में कुछ परिवारों को सर पर मैला ढोना पड़े? मैंने सरकार में बड़े आग्रह से कहा है कि बाबा साहेब अम्बेडकर जी के पुण्य स्मरण करते हुए 125 वीं जयन्ती के वर्ष में, हम इस कलंक से मुक्ति पाएं। अब हमारे देश में किसी गरीब को सर पर मैला ढोना पड़े, ये परिस्थति हम सहन नहीं करेंगे। समाज का भी साथ चाहिये। सरकार ने भी अपना दायित्व निभाना चाहिये। मुझे जनता का भी सहयोग चाहिये, इस काम को हमें करना है। 

बाबा साहेब अम्बेडकर जीवन भर शिक्षित बनो ये कहते रहते थे। आज भी हमारे कई दलित, पीड़ित, शोषित, वंचित समाज में, ख़ास करके बेटियों में, शिक्षा अभी पहुँची नहीं है। बाबा साहेब अम्बेडकर के 125 वीं जयन्ती के पर्व पर, हम भी संकल्प करें। हमारे गाँव में, नगर में, मोहल्ले में गरीब से गरीब की बेटी या बेटा, अनपढ़ न रहे। सरकार अपना कर्त्तव्य करे, समाज का उसमें साथ मिले तो हम जरुर संतोष की अनुभूति करते हैं। मुझे एक आनंद की बात शेयर करने का मन करता है और एक पीड़ा भी बताने का मन करता है। 

मुझे इस बात का गर्व होता है कि भारत की दो बेटियों ने देश के नाम को रौशन किया। एक बेटी साईना नेहवाल बैडमिंटन में दुनिया में नंबर एक बनी, और दूसरी बेटी सानिया मिर्जा टेनिस डबल्स में दुनिया में नंबर एक बनी। दोनों को बधाई, और देश की सारी बेटियों को भी बधाई। गर्व होता है अपनों के पुरुषार्थ और पराक्रम को लेकर के। लेकिन कभी-कभी हम भी आपा खो बैठते हैं। जब क्रिकेट का वर्ल्ड कप चल रहा था और सेमी-फाइनल में हम ऑस्ट्रेलिया से हार गए, कुछ लोगों ने हमारे खिलाड़ियों के लिए जिस प्रकार के शब्दों का प्रयोग किया, जो व्यवहार किया, मेरे देशवासियो, ये अच्छा नहीं है। ऐसा कैसा खेल हो जिसमें कभी पराजय ही न हो अरे जय और पराजय तो जिन्दगी के हिस्से होते हैं। अगर हमारे देश के खिलाड़ी कभी हार गए हैं तो संकट की घड़ी में उनका हौसला बुलंद करना चाहिये। उनका नया विश्वास पैदा करने का माहौल बनाना चाहिये। मुझे विश्वास है आगे से हम पराजय से भी सीखेंगे और देश के सम्मान के साथ जो बातें जुड़ी हुई हैं, उसमें पल भर में ही संतुलन खो करके, क्रिया-प्रतिक्रिया में नहीं उलझ जायेंगे। और मुझे कभी-कभी चिंता हो रही है। मैं जब कभी देखता हूँ कि कहीं अकस्मात् हो गया, तो भीड़ इकट्ठी होती है और गाड़ी को जला देती है। और हम टीवी पर इन चीजों को देखते भी हैं। एक्सीडेंट नहीं होना चाहिये। सरकार ने भी हर प्रकार की कोशिश करनी चाहिये। लेकिन मेरे देशवासियो बताइये कि इस प्रकार से गुस्सा प्रकट करके हम ट्रक को जला दें, गाड़ी को जला दें.... मरा हुआ तो वापस आता नहीं है। क्या हम अपने मन के भावों को संतुलित रखके कानून को कानून का काम नहीं करने दे सकते हैं? सोचना चाहिये। 

खैर, आज मेरा मन इन घटनाओं के कारण बड़ा व्यथित है, ख़ास करके प्राकृतिक आपदाओं के कारण, लेकिन इसके बीच भी धैर्य के साथ, आत्मविश्वास के साथ देश को भी आगे ले जायेंगे, इस देश का कोई भी व्यक्ति...दलित हो, पीड़ित हो, शोषित हो, वंचित हो, आदिवासी हो, गाँव का हो, गरीब हो, किसान हो, छोटा व्यापारी हो, कोई भी हो, हर एक के कल्याण के मार्ग पर, हम संकल्प के साथ आगे बढ़ते रहेंगे। 

विद्यार्थियों की परीक्षायें पूर्ण हुई हैं, ख़ास कर के 10 वीं और 12 वीं के विद्यार्थियों ने छुट्टी मनाने के कार्यक्रम बनाए होंगे, मेरी आप सबको शुभकामनाएं हैं। आपका वेकेशन बहुत ही अच्छा रहे, जीवन में कुछ नया सीखने का, नया जानने का अवसर मिले, और साल भर आपने मेहनत की है तो कुछ पल परिवार के साथ उमंग और उत्साह के साथ बीते यही मेरी शुभकामना है। 

आप सबको मेरा नमस्कार। 

धन्यवाद। 

मेरे प्यारे किसान भाइयो और बहनो, आप सबको नमस्कार!

ये मेरा सौभाग्य है कि आज मुझे देश के दूर सुदूर गाँव में रहने वाले मेरे किसान भाइयों और बहनों से बात करने का अवसर मिला है। और जब मैं किसान से बात करता हूँ तो एक प्रकार से मैं गाँव से बात करता हूँ, गाँव वालों से बात करता हूँ, खेत मजदूर से भी बात कर रहा हूँ। उन खेत में काम करने वाली माताओं बहनों से भी बात कर रहा हूँ। और इस अर्थ में मैं कहूं तो अब तक की मेरी सभी मन की बातें जो हुई हैं, उससे शायद एक कुछ एक अलग प्रकार का अनुभव है।

जब मैंने किसानों के साथ मन की बात करने के लिए सोचा, तो मुझे कल्पना नहीं थी कि दूर दूर गावों में बसने वाले लोग मुझे इतने सारे सवाल पूछेंगे, इतनी सारी जानकारियां देंगे, आपके ढेर सारे पत्र, ढेर सारे सवाल, ये देखकर के मैं हैरान हो गया। आप कितने जागरूक हैं, आप कितने सक्रिय हैं, और शायद आप तड़पते हैं कि कोई आपको सुने। मैं सबसे पहले आपको प्रणाम करता हूँ कि आपकी चिट्ठियाँ पढ़कर के उसमें दर्द जो मैंने देखा है, जो मुसीबतें देखी हैं, इतना सहन करने के बावजूद भी, पता नहीं क्या-क्या आपने झेला होगा।

आपने मुझे तो चौंका दिया है, लेकिन मैं इस मन की बात का, मेरे लिए एक प्रशिक्षण का, एक एजुकेशन का अवसर मानता हूँ। और मेरे किसान भाइयो और बहनो, मैं आपको विश्वास दिलाता हूँ, कि आपने जितनी बातें उठाई हैं, जितने सवाल पूछे हैं, जितने भिन्न-भिन्न पहलुओं पर आपने बातें की हैं, मैं उन सबके विषय में, पूरी सरकार में जागरूकता लाऊँगा, संवेदना लाऊँगा, मेरा गाँव, मेरा गरीब, मेरा किसान भाई, ऐसी स्थिति में उसको रहने के लिए मजबूर नहीं किया जा सकता। मैं तो हैरान हूँ, किसानों ने खेती से संबधित तो बातें लिखीं हैं। लेकिन, और भी कई विषय उन्होंने कहे हैं, गाँव के दबंगों से कितनी परेशानियाँ हैं, माफियाओं से कितनी परेशानियाँ हैं, उसकी भी चर्चा की है, प्राकृतिक आपदा से आने वाली मुसीबतें तो ठीक हैं, लेकिन आस-पास के छोटे मोटे व्यापारियों से भी मुसीबतें झेलनी पड़ रही हैं।

किसी ने गाँव में गन्दा पानी पीना पड़ रहा है उसकी चर्चा की है, किसी ने गाँव में अपने पशुओं को रखने के लिए व्यवस्था की चिंता की है, किसी ने यहाँ तक कहा है कि पशु मर जाता है तो उसको हटाने का ही कोई प्रबंध नहीं होता, बीमारी फैल जाती है। यानि कितनी उपेक्षा हुई है, और आज मन की बात से शासन में बैठे हुए लोगों को एक कड़ा सन्देश इससे मिल रहा है। हमें राज करने का अधिकार तब है जब हम इन छोटी छोटी बातों को भी ध्यान दें। ये सब पढ़ कर के तो मुझे कभी कभी शर्मिन्दगी महसूस होती थी, कि हम लोगों ने क्या किया है! मेरे पास जवाब नहीं है, क्या किया है? हाँ, मेरे दिल को आपकी बातें छू गयी हैं। मैं जरूर बदलाव के लिए, प्रामाणिकता से प्रयास करूंगा, और उसके सभी पहलुओं पर सरकार को, जगाऊँगा, चेताऊंगा, दौडाऊंगा, मेरी कोशिश रहेगी, ये मैं विश्वास दिलाता हूँ।

मैं ये भी जानता हूँ कि पिछले वर्ष बारिश कम हुई तो परेशानी तो थी ही थी। इस बार बेमौसमी बरसात हो गयी, ओले गिरे, एक प्रकार से महाराष्ट्र से ऊपर, सभी राज्यों में, ये मुसीबत आयी। और हर कोने में किसान परेशान हो गया। छोटा किसान जो बेचारा, इतनी कड़ी मेहनत करके साल भर अपनी जिन्दगी गुजारा करता है, उसका तो सब कुछ तबाह हो गया है। मैं इस संकट की घड़ी में आपके साथ हूँ। सरकार के मेरे सभी विभाग राज्यों के संपर्क में रह करके स्थिति का बारीकी से अध्ययन कर रहे हैं, मेरे मंत्री भी निकले हैं, हर राज्य की स्थिति का जायजा लेंगे, राज्य सरकारों को भी मैंने कहा है कि केंद्र और राज्य मिल करके, इन मुसीबत में फंसे हुए सभी किसान भाइयों-बहनों को जितनी ज्यादा मदद कर सकते हैं, करें। में आपको विश्वास दिलाता हूँ कि सरकार पूरी संवेदना के साथ, आपकी इस संकट की घड़ी में, आपको पूरी तत्परता से मदद करेगी। जितना हो सकता है, उसको पूरा करने का प्रयास किया जायेगा।

गाँव के लोगों ने, किसानों ने कई मुददे उठाये हैं। सिंचाई की चिंता व्यापक नजर आती है। गाँव में सड़क नहीं है उसका भी आक्रोश है। खाद की कीमतें बढ़ रही हैं, उस पर भी किसान की नाराजगी है। बिजली नहीं मिल रही है। किसानों को यह भी चिंता है कि बच्चों को पढ़ाना है, अच्छी नौकरी मिले ये भी उनकी इच्छा है, उसकी भी शिकायतें हैं। माताओं बहनों की भी, गाँव में कहीं नशा-खोरी हो रही है उस पर अपना आक्रोश जताया है। कुछ ने तो अपने पति को तम्बाकू खाने की आदत है उस पर भी अपना रोष मुझे व्यक्त करके भेजा है। आपके दर्द को मैं समझ सकता हूँ। किसान का ये भी कहना है की सरकार की योजनायें तो बहुत सुनने को मिलती हैं, लेकिन हम तक पहुँचती नहीं हैं। किसान ये भी कहता है कि हम इतनी मेहनत करते हैं, लोगों का तो पेट भरते हैं लेकिन हमारा जेब नहीं भरता है, हमें पूरा पैसा नहीं मिलता है। जब माल बेचने जाते हैं, तो लेने वाला नहीं होता है। कम दाम में बेच देना पड़ता है। ज्यादा पैदावार करें तो भी मरते हैं, कम पैदावार करें तो भी मरते हैं। यानि किसानों ने अपने मन की बात मेरे सामने रखी है। मैं मेरे किसान भाइयों-बहनों को विश्वास दिलाता हूँ, कि मैं राज्य सरकारों को भी, और भारत सरकार के भी हमारे सभी विभागों को भी और अधिक सक्रिय करूंगा। तेज गति से इन समस्याओं के समाधान के रास्ते खोजने के लिए प्रेरित करूँगा। मुझे लग रहा है कि आपका धैर्य कम हो रहा है। बहुत स्वाभाविक है, साठ साल आपने इन्तजार किया है, मैं प्रामाणिकता से प्रयास करूँगा।

किसान भाइयो, ये आपके ढेर सारे सवालों के बीच में, मैंने देखा है कि करीब–करीब सभी राज्यों से वर्तमान जो भूमि अधिग्रहण बिल की चर्चा है, उसका प्रभाव ज्यादा दिखता है, और मैं हैरान हूँ कि कैसे-कैसे भ्रम फैलाए गए हैं। अच्छा हुआ, आपने छोटे–छोटे सवाल मुझे पूछे हैं। मैं कोशिश करूंगा कि सत्य आप तक पहुचाऊं। आप जानते हैं भूमि-अधिग्रहण का कानून 120 साल पहले आया था। देश आज़ाद होने के बाद भी 60-65 साल वही कानून चला और जो लोग आज किसानों के हमदर्द बन कर के आंदोलन चला रहे हैं, उन्होंने भी इसी कानून के तहत देश को चलाया, राज किया और किसानों का जो होना था हुआ। सब लोग मानते थे कि कानून में परिवर्तन होना चाहिए, हम भी मानते थे। हम विपक्ष में थे, हम भी मानते थे।

2013 में बहुत आनन-फानन के साथ एक नया कानून लाया गया। हमने भी उस समय कंधे से कन्धा मिलाकर के साथ दिया। किसान का भला होता है, तो साथ कौन नहीं देगा, हमने भी दिया। लेकिन कानून लागू होने के बाद, कुछ बातें हमारे ज़हन में आयीं। हमें लगा शायद इसके साथ तो हम किसान के साथ धोखा कर रहे हैं। हमें किसान के साथ धोखा करने का अधिकार नहीं है। दूसरी तरफ जब हमारी सरकार बनी, तब राज्यों की तरफ से बहुत बड़ी आवाज़ उठी। इस कानून को बदलना चाहिए, कानून में सुधार करना चाहिए, कानून में कुछ कमियां हैं, उसको पूरा करना चाहिए। दूसरी तरफ हमने देखा कि एक साल हो गया, कोई कानून लागू करने को तैयार ही नहीं कोई राज्य और लागू किया तो उन्होंने क्या किया? महाराष्ट्र सरकार ने लागू किया था, हरियाणा ने किया था जहां पर कांग्रेस की सरकारें थीं और जो किसान हितैषी होने का दावा करते हैं उन्होंने इस अध्यादेश में जो मुआवजा देने का तय किया था उसे आधा कर दिया। अब ये है किसानों के साथ न्याय? तो ये सारी बातें देख कर के हमें भी लगा कि भई इसका थोडा पुनर्विचार होना ज़रूरी है। आनन–फानन में कुछ कमियां रह जाती हैं। शायद इरादा ग़लत न हो, लेकिन कमियाँ हैं, तो उसको तो ठीक करनी चाहिए।…और हमारा कोई आरोप नहीं है कि पुरानी सरकार क्या चाहती थी, क्या नहीं चाहती थी? हमारा इरादा यही है कि किसानों का भला हो, किसानों की संतानों का भी भला हो, गाँव का भी भला हो और इसीलिए कानून में अगर कोई कमियां हैं, तो दूर करनी चाहिए। तो हमारा एक प्रामाणिक प्रयास कमियों को दूर करना है।

अब एक सबसे बड़ी कमी मैं बताऊँ, आपको भी जानकर के हैरानी होगी कि जितने लोग किसान हितैषी बन कर के इतनी बड़ी भाषणबाज़ी कर रहें हैं, एक जवाब नहीं दे रहे हैं। आपको मालूम है, अलग-अलग प्रकार के हिंदुस्तान में 13 कानून ऐसे हैं जिसमें सबसे ज्यादा जमीन संपादित की जाती है, जैसे रेलवे, नेशनल हाईवे, खदान के काम। आपको मालूम है, पिछली सरकार के कानून में इन 13 चीज़ों को बाहर रखा गया है। बाहर रखने का मतलब ये है कि इन 13 प्रकार के कामों के लिए जो कि सबसे ज्यादा जमीन ली जाती है, उसमें किसानों को वही मुआवजा मिलेगा जो पहले वाले कानून से मिलता था। मुझे बताइए, ये कमी थी कि नहीं? ग़लती थी कि नहीं? हमने इसको ठीक किया और हमने कहा कि भई इन 13 में भी भले सरकार को जमीन लेने कि हो, भले रेलवे के लिए हो, भले हाईवे बनाने के लिए हो, लेकिन उसका मुआवजा भी किसान को चार गुना तक मिलना चाहिए। हमने सुधार किया। कोई मुझे कहे, क्या ये सुधार किसान विरोधी है क्या? हमें इसीलिए तो अध्यादेश लाना पड़ा। अगर हम अध्यादेश न लाते तो किसान की तो जमीन वो पुराने वाले कानून से जाती रहती, उसको कोई पैसा नहीं मिलता। जब ये कानून बना तब भी सरकार में बैठे लोगों में कईयों ने इसका विरोधी स्वर निकला था। स्वयं जो कानून बनाने वाले लोग थे, जब कानून का रूप बना, तो उन्होंने तो बड़े नाराज हो कर के कह दिया, कि ये कानून न किसानों की भलाई के लिए है, न गाँव की भलाई के लिए है, न देश की भलाई के लिए है। ये कानून तो सिर्फ अफसरों कि तिजोरी भरने के लिए है, अफसरों को मौज करने के लिए, अफ़सरशाही को बढ़ावा देने के लिए है। यहाँ तक कहा गया था। अगर ये सब सच्चाई थी तो क्या सुधार होना चाहिए कि नहीं होना चाहिए? ..और इसलिए हमने कमियों को दूर कर के किसानों का भला करने कि दिशा में प्रयास किये हैं। सबसे पहले हमने काम किया, 13 कानून जो कि भूमि अधिग्रहण कानून के बाहर थे और जिसके कारण किसान को सबसे ज्यादा नुकसान होने वाला था, उसको हम इस नए कानून के दायरे में ले आये ताकि किसान को पूरा मुआवजा मिले और उसको सारे हक़ प्राप्त हों। अब एक हवा ऐसी फैलाई गई कि मोदी ऐसा कानून ला रहें हैं कि किसानों को अब मुआवजा पूरा नहीं मिलेगा, कम मिलेगा।

मेरे किसान भाइयो-बहनो, मैं ऐसा पाप सोच भी नहीं सकता हूँ। 2013 के पिछली सरकार के समय बने कानून में जो मुआवजा तय हुआ है, उस में रत्ती भर भी फर्क नहीं किया गया है। चार गुना मुआवजा तक की बात को हमने स्वीकारा हुआ है। इतना ही नहीं, जो तेरह योजनाओं में नहीं था, उसको भी हमने जोड़ दिया है। इतना ही नहीं, शहरीकरण के लिए जो भूमि का अधिग्रहण होगा, उसमें विकसित भूमि, बीस प्रतिशत उस भूमि मालिक को मिलेगी ताकि उसको आर्थिक रूप से हमेशा लाभ मिले, ये भी हमने जारी रखा है। परिवार के युवक को नौकरी मिले। खेत मजदूर की संतान को भी नौकरी मिलनी चाहिए, ये भी हमने जारी रखा है। इतना ही नहीं, हमने तो एक नयी चीज़ जोड़ी है। नयी चीज़ ये जोड़ी है, जिला के जो अधिकारी हैं, उसको इसने घोषित करना पड़ेगा कि उसमें नौकरी किसको मिलेगी, किसमें नौकरी मिलेगी, कहाँ पर काम मिलेगा, ये सरकार को लिखित रूप से घोषित करना पड़ेगा। ये नयी चीज़ हमने जोड़ करके सरकार कि जिम्मेवारी को Fix किया है।

मेरे किसान भाइयो-बहनो, हम इस बात पर agree हैं, कि सबसे पहले सरकारी जमीन का उपयोग हो। उसके बाद बंजर भूमि का उपयोग हो, फिर आखिर में अनिवार्य हो तब जाकर के उपजाऊ जमीन को हाथ लगाया जाये, और इसीलिए बंजर भूमि का तुरंत सर्वे करने के लिए भी कहा गया है, जिसके कारण वो पहली priority वो बने।

एक हमारे किसानों की शिकायत सही है कि आवश्यकता से अधिक जमीन हड़प ली जाती है। इस नए कानून के माध्यम से मैं आपको विश्वास दिलाना चाहता हूँ कि अब जमीन कितनी लेनी, उसकी पहले जांच पड़ताल होगी, उसके बाद तय होगा कि आवश्यकता से अधिक जमीन हड़प न की जाए। कभी-कभी तो कुछ होने वाला है, कुछ होने वाला है, इसकी चिंता में बहुत नुकसान होता है। ये Social Impact Assessment (SIA) के नाम पर अगर प्रक्रिया सालों तक चलती रहे, सुनवाई चलती रहे, मुझे बताइए, ऐसी स्थिति में कोई किसान अपने फैसले कर पायेगा? फसल बोनी है तो वो सोचेगा नहीं-नहीं यार, पता नहीं, वो निर्णय आ जाएगा तो, क्या करूँगा? और उसके 2-2, 4-4, साल खराब हो जाएगा और अफसरशाही में चीजें फसी रहेंगी। प्रक्रियाएं लम्बी, जटिल और एक प्रकार से किसान बेचारा अफसरों के पैर पकड़ने जाने के लिए मजबूर हो जाएगा कि साहब ये लिखो, ये मत लिखों, वो लिखो, वो मत लिखो, ये सब होने वाला है। क्या मैं मेरे अपने किसानों को इस अफसरसाही के चुंगल में फिर एक बार फ़सा दूं? मुझे लगता है वो ठीक नहीं होगा। प्रक्रिया लम्बी थी, जटिल थी। उसको सरल करने का मैंने प्रयास किया है।

मेरे किसान भाइयो-बहनो 2014 में कानून बना है, लेकिन राज्यों ने उसको स्वीकार नहीं किया है। किसान तो वहीं का वहीं रह गया। राज्यों ने विरोध किया। मुझे बताइए क्या मैं राज्यों की बात सुनूं या न सुनूं? क्या मैं राज्यों पर भरोसा करूँ या न करूँ? इतना बड़ा देश, राज्यों पर अविश्वास करके चल सकता है क्या? और इसलिए मेरा मत है कि हमें राज्यों पर भरोसा करना चाहिये, भारत सरकार में विशेष करना चाहिये तो, एक तो मैं भरोसा करना चाहता हूँ, दूसरी बात है, ये जो कानून में सुधार हम कर रहे हैं, कमियाँ दूर कर रहे हैं, किसान की भलाई के लिए जो हम कदम उठा रहे हैं, उसके बावजूद भी अगर किसी राज्य को ये नहीं मानना है, तो वे स्वतंत्र हैं और इसलिए मैं आपसे कहना चाहता हूँ कि ये जो सारे भ्रम फैलाए जा रहे हैं, वो सरासर किसान विरोधी के भ्रम हैं। किसान को गरीब रखने के षड्यन्त्र का ही हिस्सा हैं। देश को आगे न ले जाने के जो षडयंत्र चले हैं उसी का हिस्सा है। उससे बचना है, देश को भी बचाना है, किसान को भी बचाना है।

अब गाँव में भी किसान को पूछो कि भाई तीन बेटे हैं बताओ क्या सोच रहे हो? तो वो कहता है कि भाई एक बेटा तो खेती करेगा, लेकिन दो को कहीं-कहीं नौकरी में लगाना है। अब गाँव के किसान के बेटों को भी नौकरी चाहिये। उसको भी तो कहीं जाकर रोजगार कमाना है। तो उसके लिए क्या व्यवस्था करनी पड़ेगी। तो हमने सोचा कि जो गाँव की भलाई के लिए आवश्यक है, किसान की भलाई के लिये आवश्यक है, किसान के बच्चों के रोजगार के लिए आवश्यक है, ऐसी कई चीजों को जोड़ दिया जाए। उसी प्रकार से हम तो जय-जवान, जय-किसान वाले हैं। जय-जवान का मतलब है देश की रक्षा। देश की रक्षा के विषय में हिंदुस्तान का किसान कभी पीछे हटता नहीं है। अगर सुरक्षा के क्षेत्र में कोई आवश्कता हो तो वह जमीन किसानों से मांगनी पड़ेगी।..और मुझे विश्वास है, वो किसान देगा। तो हमने इन कामों के लिए जमीन लेने की बात को इसमें जोड़ा है। कोई भी मुझे गाँव का आदमी बताए कि गाँव में सड़क चाहिये कि नहीं चाहिये। अगर खेत में पानी चाहिये तो नहर करनी पड़ेगी कि नहीं करनी पड़ेगी। गाँव में आज भी गरीब हैं, जिसके पास रहने को घर नहीं है। घर बनाने के लिए जमीन चाहिये की नहीं चाहिये? कोई मुझे बताये कि यह उद्योगपतियों के लिए है क्या? यह धन्ना सेठों के लिए है क्या? सत्य को समझने की कोशिश कीजिये।

हाँ, मैं एक डंके की चोट पर आपको कहना चाहता हूँ, नए अध्यादेश में भी, कोई भी निजी उद्योगकार को, निजी कारखाने वाले को, निजी व्यवसाय करने वाले को, जमीन अधिग्रहण करने के समय 2013 में जो कानून बना था, जितने नियम हैं, वो सारे नियम उनको लागू होंगे। यह कॉर्पोरेट के लिए कानून 2013 के वैसे के वैसे लागू रहने वाले हैं। तो फिर यह झूठ क्यों फैलाया जाता है। मेरे किसान भाइयो-बहनो, एक भ्रम फैलाया जाता है कि आपको कानूनी हक नहीं मिलेगा, आप कोर्ट में नहीं जा सकते, ये सरासर झूठ है। हिंदुस्तान में कोई भी सरकार आपके कानूनी हक़ को छीन नहीं सकती है। बाबा साहेब अम्बेडकर ने हमें जो संविधान दिया है, इस संविधान के तहत आप हिंदुस्तान के किसी भी कोर्ट में जा करके दरवाजे खटखटा सकते हैं। तो ये झूठ फैलाया गया है। हाँ, हमने एक व्यवस्था को आपके दरवाजे तक लाने का प्रयास किया है।

एक Authority बनायी है, अब वो Authority जिले तक काम करेगी और आपके जिले के किसानों की समस्याओं का समाधान उसी Authority में जिले में ही हो जायेगा।..और वहां अगर आपको संतोष नहीं होता तो आप ऊपर के कोर्ट में जा सकते हैं। तो ये व्यवस्था हमने की है।

एक यह भी बताया जाता है कि भूमि अधिग्रहित की गयी तो वो पांच साल में वापिस करने वाले कानून को हटा दिया गया है। जी नहीं, मेरे किसान भाइयो-बहनो हमने कहा है कि जब भी Project बनाओगे, तो यह पक्का करो कि कितने सालों में आप इसको पूरा करोगे। और उस सालों में अगर पूरा नहीं करते हैं तो वही होगा जो किसान चाहेगा। और उसको तो समय-सीमा हमने बाँध दी है। आज क्या होता है, 40-40 साल पहले जमीने ली गयी, लेकिन अभी तक सरकार ने कुछ किया नहीं। तो यह तो नहीं चल सकता। तो हमने सरकार को सीमा में बांधना तय किया है। हाँ, कुछ Projects ऐसे होते हैं जो 20 साल में पूरे होते हैं, अगर मान लीजिये 500 किलोमीटर लम्बी रेलवे लाइन डालनी है, तो समय जाएगा। तो पहले से कागज़ पर लिखो कि भाई कितने समय में पूरा करोगे। तो हमने सरकार को बाँधा है। सरकार की जिम्मेवारी को Fix किया है।

मैं और एक बात बताऊं किसान-भाइयो, कभी-कभी ये एयरकंडीशन कमरे में बैठ करके जो कानून बनाते हैं न, उनको गाँव के लोगों की सच्ची स्थिति का पता तक नहीं होता है। अब आप देखिये जब डैम बनता है, जलाशय बनता है, तो उसका नियम यह है कि 100 साल में सबसे ज्यादा पानी की सम्भावना हो उस हिसाब से जमीन प्राप्त करने का नियम है। अब 100 साल में एक बार पानी भरता है। 99 साल तक पानी नहीं भरता है। फिर भी जमीन सरकार के पास चली जाती है, तो आज सभी राज्यों में क्या हो रहा है की भले जमीन कागज़ पर ले ली हो, पैसे भी दे दिए हों। लेकिन फिर भी वो जमीन पर किसान खेती करता है। क्योंकि 100 साल में एक बार जब पानी भर जाएगा तो एक साल के लिए वो हट जाएगा। ये नया कानून 2013 का ऐसा था कि आप खेती नहीं कर सकते थे। हम चाहते हैं कि अगर जमीन डूब में नहीं जाती है तो फिर किसान को खेती करने का अवसर मिलना चाहिये।..और इसीलिये वो जमीन किसान से कब्ज़ा नहीं करनी चाहिये। ये लचीलापन आवश्यक था। ताकि किसान को जमीन देने के बावजूद भी जमीन का लाभ मिलता रहे और जमीन देने के बदले में रुपया भी मिलता रहे। तो किसान को डबल फायदा हो। ये व्यवस्था करना भी जरूरी है, और व्यावहारिक व्यवस्था है, और उस व्यावहारिक व्यवस्था को हमने सोचा है।

एक भ्रम ऐसा फैलाया जाता है कि ‘सहमति’ की जरुरत नहीं हैं। मेरे किसान भाइयो-बहनो ये राजनीतिक कारणों से जो बाते की जाती हैं, मेहरबानी करके उससे बचिये! 2013 में जो कानून बना उसमे भी सरकार नें जिन योजनाओं के लिए जमीन माँगी है, उसमें सहमती का क़ानून नहीं है।...और इसीलिए सहमति के नाम पर लोगों को भ्रमित किया जाता है। सरकार के लिए सहमति की बात पहले भी नही थी, आज भी नहीं है।..और इसीलिये मेरे किसान भाइयों-बहनो पहले बहुत अच्छा था और हमने बुरा कर दिया, ये बिलकुल सरासर आपको गुमराह करने का दुर्भाग्यपूर्ण प्रयास है। मैं आज भी कहता हूँ कि निजी उद्योग के लिए, कॉर्पोरेट के लिए, प्राइवेट कारखानों के लिए ये ‘सहमति’ का कानून चालू है, है...है।

...और एक बात मैं कहना चाहता हूँ, कुछ लोग कहतें है, PPP मॉडल! मेरे किसान भाइयो-बहनो, मान लीजिये 100 करोड रुपए का एक रोड बनाना है। क्या रोड किसी उद्योगकार उठा कर ले जाने वाला है क्या? रोड तो सरकार के मालिकी का ही रहता है। जमीन सरकार की मालिकी की ही रहती है। बनाने वाला दूसरा होता है। बनाने वाला इसीलिए दूसरा होता है, क्योंकि सरकार के पास आज पैसे नहीं होते हैं। क्योंकि सरकार चाहती है कि गाँव में स्कूल बने, गाँव में हॉस्पिटल बने, गरीब का बच्चा पढ़े, इसके लिए पैसा लगे। रोड बनाने का काम प्राइवेट करे, लेकिन वो प्राइवेट वाला भी रोड अपना नहीं बनाता है। न अपने घर ले जाता है, रोड सरकार का बनाता है। एक प्रकार से अपनी पूंजी लगता है। इसका मतलब ये हुआ कि सरकार का जो प्रोजेक्ट होगा जिसमें पूंजी किसी की भी लगे, जिसको लोग PPP मॉडल कहतें हैं। लेकिन अगर उसका मालिकाना हक़ सरकार का रहता है, उसका स्वामित्व सरकार का रहता है, सरकार का मतलब आप सबका रहता है, देश की सवा सौ करोड़ जनता का रहता है तो उसमें ही हमने ये कहा है कि सहमति की आवश्यकता नहीं है और इसीलिये ये PPP मॉडल को लेकर के जो भ्रम फैलाये जातें हैं उसकी मुझे आपको स्पष्टता करना बहुत ही जरुरी है।

कभी-कभार हम जिन बातों के लिए कह रहे हैं कि भई उसमें ‘सहमति’ की प्रक्रिया एक प्रकार से अफसरशाही और तानाशाही को बल देगी। आप मुझे बताईये, एक गावं है, उस गॉव तक रोड बन गया है, अब दूसरे गॉव के लिए रोड बनाना है, आगे वाले गॉव के लिए, 5 किलोमीटर की दूरी पर वह गॉव है। इस गॉव तक रोड बन गया है, लेकिन इन गॉव वालों की ज़मीन उस गॉव की तरफ है। मुझे बताईये उस गॉव के लोगों के लिए, रोड बनाने के लिए, ये गॉव वाले ज़मीन देंगे क्या? क्या ‘सहमति’ देंगे क्या? तो क्या पीछे जो गॉव है उसका क्या गुनाह है भई? उसको रोड मिलना चाहिए कि नहीं, मिलना चाहिये? उसी प्रकार से मैं नहर बना रहा हूँ। इस गॉव वालो को पानी मिल गया, नहर बन गयी। लेकिन आगे वाले गॉव को पानी पहुंचाना है तो ज़मीन तो इसी गावंवालों के बीच में पड़ती है। तो वो तो कह देंगे कि भई नहीं, हम तो ज़मीन नहीं देंगे। हमें तो पानी मिल गया है। तो आगे वाले गावं को नहर मिलनी चाहिए कि नहीं मिलनी चाहिए?

मेरे भाइयो-बहनो, ये व्यावहारिक विषय है। और इसलिए जिस काम के लिए इतनी लम्बी प्रक्रिया न हो, हक और किसान के लिए, ये उद्योग के लिए नहीं है, व्यापार के लिए नहीं है, गावं की भलाई के लिए है, किसान की भलाई के लिए है, उसके बच्चों की भलाई के लिए है।

एक और बात आ रही है। ये बात मैंने पहले भी कही है। हर घर में किसान चाहता है कि एक बेटा भले खेती में रहे, लेकिन बाकी सब संतान रोज़ी–रोटी कमाने के लिए बाहर जाये क्योंकि उसे मालूम है, कि आज समय की मांग है कि घर में घर चलाने के लिए अलग-अलग प्रयास करने पड़ते हैं। अगर हम कोई रोड बनाते है और रोड के बगल में सरकार Industrial Corridor बनाती है, प्राइवेट नहीं। मैं एक बार फिर कहता हूँ प्राइवेट नहीं, पूंजीपति नहीं, धन्ना सेठ नहीं, सरकार बनाती है ताकि जब Corridor बनता है पचास किलोमीटर लम्बा, 100 किलोमीटर लम्बा तो जो रोड बनेगा, रोड के एक किलोमीटर बाएं, एक किलोमीटर दायें वहां पर अगर सरकार Corridor बनाती है ताकि नजदीक में जितने गाँव आयेंगे 50 गाँव, 100 गाँव, 200 गाँव उनको वहां कोई न कोई, वहां रोजी रोटी का अवसर मिल जाए, उनके बच्चों को रोजगार मिल जाए।

मुझे बताइये, भाइयों-बहनो क्या हम चाहतें हैं, कि हमारे गाँव के किसानों के बच्चे दिल्ली और मुंबई की झुग्गी झोपड़ियों में जिन्दगी बसर करने के लिए मजबूर हो जाएँ? क्या उनके घर और गाँव के 20-25 किलोमीटर की दूरी पर एक छोटा सा भी कारखाना लग जाता है और उसको रोजगार मिल जाता है, तो मिलना चाहिये की नहीं मिलना चाहिये? और ये Corridor प्राइवेट नही है, ये सरकार बनाएगी। सरकार बनाकर के उस इलाके के लोगों को रोजगार देने का प्रबंध करेगी। ..और इसीलिए जिसकी मालिकी सरकार की है, और जो गाँव की भलाई के लिए है, गाँव के किसानो की भलाई के लिए है, जो किसानों की भावी पीड़ी की भलाई के लिए हैं, जो गाँव के गरीबों की भलाई के लिए हैं, जो गाँव के किसान को बिजली पानी मोहैया कराने के लिए उनके लिए हैं, उनके लिए इस भूमि अधिग्रहण बिल में कमियाँ थी, उस कमियों को दूर करने का हमारे प्रामाणिक प्रयास हैं।...और फिर भी मैंने Parliament में कहा था की अभी भी किसी को लगता है कोई कमी हैं, तो हम उसको सुधार करने के लिए तैयार हैं।

जब हमने लोकसभा में रखा, कुछ किसान नेताओं ने आ करके दो चार बातें बताईं, हमने जोड़ दी। हम तो अभी भी कहतें कि भाई भूमि अधिग्रहण किसानों की भलाई के लिए ही होना चाहिये। ..और ये हमारी प्रतिबद्धता है, जितने झूठ फैलाये जाते हैं, कृपा करके मैं मेरे किसान भाइयों से आग्रह करता हूँ कि आप इन झूठ के सहारे निर्णय मत करें, भ्रमित होने की जरुरत नहीं है। आवश्यकता यह है की हमारा किसान ताकतवर कैसे बने, हमारा गाँव ताकतवर कैसे बने, हमारा किसान जो मेहनत करता है, उसको सही पैसे कैसे मिले, उसको अच्छा बाज़ार कैसे मिले, जो पैदा करता है उसके रखरखाव के लिए अच्छा स्टोरेज कैसे मिले, हमारी कोशिश है कि गाँव की भलाई, किसान की भलाई के लिए सही दिशा में काम उठाएं।

मेरे किसान भाइयो-बहनो, हमारी कोशिश है कि देश ऐसे आगे बढ़े कि आपकी जमीन पर पैदावार बढ़े, और इसीलिए हमने कोशिश की है, Soil Health Card. जैसे मनुष्य बीमार हो जाता है तो उसकी तबीयत के लिए लेबोरेटरी में टेस्ट होता हैं। जैसा इंसान का होता है न, वैसा अपनी भारत-माता का भी होता हैं, अपनी धरती- माता का भी होता है। और इसीलिए हम आपकी धरती बचे इतना ही नहीं, आपकी धरती तन्दुरूस्त हो उसकी भी चिंता कर रहे हैं।

....और इसलिये भूमि अधिग्रहण नहीं, आपकी भूमि अधिक ताकतवर बने ये भी हमारा काम है। और इसीलिए “Soil Health Card” की बात लेकर के आये हैं। हर किसान को इसका लाभ मिलने वाला है, आपके उर्वरक का जो फालतू खर्चा होता है उससे बच जाएगा। आपकी फसल बढ़ेगी। आपको फसल का पूरा पैसा मिले, उसके लिए भी तो अच्छी मंडियां हों, अच्छी कानून व्यवस्था हो, किसान का शोषण न हो, उस पर हम काम कर रहे हैं और आप देखना मेरे किसान भाइयो, मुझे याद है, मैं जब गुजरात में मुख्यमंत्री था इस दिशा में मैंने बहुत काम किया था। हमारे गुजरात में तो किसान की हालत बहुत ख़राब थी, लेकिन पानी पर काम किया, बहुत बड़ा परिवर्तन आया। गुजरात के विकास में किसान का बहुत बड़ा योगदान बन गया जो कभी सोच नही सकता था। गाँव के गाँव खाली हो जाते थे। बदलाव आया, हम पूरे देश में ये बदलाव चाहते हैं जिसके कारण हमारा किसान सुखी हो।

...और इसलिए मेरे किसान भाइयो और बहनो, आज मुझे आपके साथ बात करने का मौका मिला। लेकिन इन दिनों अध्यादेश की चर्चा ज्यादा होने के कारण मैंने ज़रा ज्यादा समय उसके लिए ले लिया। लेकिन मेरे किसान भाइयो बहनो मैं प्रयास करूंगा, फिर एक बार कभी न कभी आपके साथ दुबारा बात करूंगा, और विषयों की चर्चा करूँगा, लेकिन मैं इतना विश्वास दिलाता हूँ कि आपने जो मुझे लिख करके भेजा है, पूरी सरकार को मैं हिलाऊँगा, सरकार को लगाऊंगा कि क्या हो रहा है। अच्छा हुआ आपने जी भरके बहुत सी चीजें बतायी हैं और मैं मानता हूँ आपका मुझ पर भरोसा है, तभी तो बताई है न! मैं ये भरोसे को टूटने नहीं दूंगा, ये मैं आपको विश्वास दिलाता हूँ।

आपका प्यार बना रहे, आपके आशीर्वाद बने रहे। और आप तो जगत के तात हैं, वो कभी किसी का बुरा सोचता, वो तो खुद का नुकसान करके भी देश का भला करता है। ये उसकी परंपरा रही है। उस किसान का नुकसान न हो, इसकी चिंता ये सरकार करेगी। ये मैं आपको विश्वास दिलाता हूँ लेकिन आज मेरी मन की बातें सुनने के बाद आपके मन में बहुत से विचार और आ सकते हैं। आप जरुर मुझे आकाशवाणी के पते पर लिखिये। मैं आगे फिर कभी बातें करूँगा। या आपके पत्रों के आधार पर सरकार में जो गलतियाँ जो ठीक करनी होंगी तो गलतियाँ ठीक करूँगा। काम में तेजी लाने की जरुरत है, तो तेजी लाऊंगा और और किसी को अन्याय हो रहा है तो न्याय दिलाने के लिए पूरा प्रयास करूँगा।

नवरात्रि का पावन पर्व चल रहा है। मेरी आपको बहुत-बहुत शुभकामनाएं।

नमस्ते, युवा दोस्तो। आज तो पूरा दिन भर शायद आपका मन क्रिकेट मैच में लगा होगा, एक तरफ परीक्षा की चिंता और दूसरी तरफ वर्ल्ड कप हो सकता है आप छोटी बहन को कहते होंगे कि बीच - बीच में आकर स्कोर बता दे। कभी आपको ये भी लगता होगा, चलो यार छोड़ो, कुछ दिन के बाद होली आ रही है और फिर सर पर हाथ पटककर बैठे होंगे कि देखिये होली भी बेकार गयी, क्यों? एग्जाम आ गयी। होता है न! बिलकुल होता होगा, मैं जानता हूँ। खैर दोस्तो, आपकी मुसीबत के समय मैं आपके साथ आया हूँ। आपके लिए एक महत्वपूर्ण अवसर है। उस समय मैं आया हूँ। और मैं आपको कोई उपदेश देने नहीं आया हूँ। ऐसे ही हलकी - फुलकी बातें करने आया हूँ।

बहुत पढ़ लिया न, बहुत थक गए न! और माँ डांटती है, पापा डांटते है, टीचर डांटते हैं, पता नहीं क्या क्या सुनना पड़ता है। टेलीफोन रख दो, टीवी बंद कर दो, कंप्यूटर पर बैठे रहते हो, छोड़ो सबकुछ, चलो पढ़ो यही चलता है न घर में? साल भर यही सुना होगा, दसवीं में हो या बारहवीं में। और आप भी सोचते होंगे कि जल्द एग्जाम खत्म हो जाए तो अच्छा होगा, यही सोचते हो न? मैं जानता हूँ आपके मन की स्थिति को और इसीलिये मैं आपसे आज ‘मन की बात’ करने आया हूँ। वैसे ये विषय थोड़ा कठिन है। 

आज के विषय पर माँ बाप चाहते होंगे कि मैं उन बातों को करूं, जो अपने बेटे को या बेटी को कह नहीं पाते हैं। आपके टीचर चाहते होंगे कि मैं वो बातें करूँ, ताकि उनके विद्यार्थी को वो सही बात पहुँच जाए और विद्यार्थी चाहता होगा कि मैं कुछ ऐसी बातें करूँ कि मेरे घर में जो प्रेशर है, वो प्रेशर कम हो जाए। मैं नहीं जानता हूँ, मेरी बातें किसको कितनी काम आयेंगी, लेकिन मुझे संतोष होगा कि चलिये मेरे युवा दोस्तों के जीवन के महत्वपूर्ण पल पर मैं उनके बीच था. अपने मन की बातें उनके साथ गुनगुना रहा था। बस इतना सा ही मेरा इरादा है और वैसे भी मुझे ये तो अधिकार नहीं है कि मैं आपको अच्छे एग्जाम कैसे जाएँ, पेपर कैसे लिखें, पेपर लिखने का तरीका क्या हो? ज्यादा से ज्यादा मार्क्स पाने की लिए कौन - कौन सी तरकीबें होती हैं? क्योंकि मैं इसमें एक प्रकार से बहुत ही सामान्य स्तर का विद्यार्थी हूँ। क्योंकि मैंने मेरे जीवन में किसी भी एग्जाम में अच्छे परिणाम प्राप्त नहीं किये थे। ऐसे ही मामूली जैसे लोग पढ़ते हैं वैसे ही मैं था और ऊपर से मेरी तो हैण्डराइटिंग भी बहुत ख़राब थी। तो शायद कभी - कभी तो मैं इसलिए भी पास हो जाता था, क्योंकि मेरे टीचर मेरा पेपर पढ़ ही नहीं पाते होंगे। खैर वो तो अलग बातें हो गयी, हलकी - फुलकी बातें हैं। 

लेकिन मैं आज एक बात जरुर आपसे कहना चाहूँगा कि आप परीक्षा को कैसे लेते हैं, इस पर आपकी परीक्षा कैसी जायेगी, ये निर्भर करती है। अधिकतम लोगों को मैंने देखा है कि वो इसे अपने जीवन की एक बहुत बड़ी महत्वपूर्ण घटना मानते हैं और उनको लगता है कि नहीं, ये गया तो सारी दुनिया डूब जायेगी। दोस्तो, दुनिया ऐसी नहीं है। और इसलिए कभी भी इतना तनाव मत पालिये। हाँ, अच्छा परिणाम लाने का इरादा होना चाहिये। पक्का इरादा होना चाहिये, हौसला भी बुलंद होना चाहिये। लेकिन परीक्षा बोझ नहीं होनी चाहिये, और न ही परीक्षा कोई आपके जीवन की कसौटी कर रही है। ऐसा सोचने की जरुरत नहीं है। 

कभी-कभार ऐसा नहीं लगता कि हम ही परीक्षा को एक बोझ बना देते हैं घर में और बोझ बनाने का एक कारण जो होता है, ये होता है कि हमारे जो रिश्तेदार हैं, हमारे जो यार - दोस्त हैं, उनका बेटा या बेटी हमारे बेटे की बराबरी में पढ़ते हैं, अगर आपका बेटा दसवीं में है, और आपके रिश्तेदारों का बेटा दसवीं में है तो आपका मन हमेशा इस बात को कम्पेयर करता रहता है कि मेरा बेटा उनसे आगे जाना चाहिये, आपके दोस्त के बेटे से आगे होना चाहिये। बस यही आपके मन में जो कीड़ा है न, वो आपके बेटे पर प्रेशर पैदा करवा देता है। आपको लगता है कि मेरे अपनों के बीच में मेरे बेटे का नाम रोशन हो जाये और बेटे का नाम तो ठीक है, आप खुद का नाम रोशन करना चाहते हैं। क्या आपको नहीं लगता है कि आपके बेटे को इस सामान्य स्पर्धा में लाकर के आपने खड़ा कर दिया है? जिंदगी की एक बहुत बड़ी ऊँचाई, जीवन की बहुत बड़ी व्यापकता, क्या उसके साथ नहीं जोड़ सकते हैं? अड़ोस - पड़ोस के यार दोस्तों के बच्चों की बराबरी वो कैसी करता है! और यही क्या आपका संतोष होगा क्या? आप सोचिये? एक बार दिमाग में से ये बराबरी के लोगों के साथ मुकाबला और उसी के कारण अपने ही बेटे की जिंदगी को छोटी बना देना, ये कितना उचित है? बच्चों से बातें करें तो भव्य सपनों की बातें करें। ऊंची उड़ान की बातें करें। आप देखिये, बदलाव शुरू हो जाएगा। 

दोस्तों एक बात है जो हमें बहुत परेशान करती है। हम हमेशा अपनी प्रगति किसी और की तुलना में ही नापने के आदी होते हैं। हमारी पूरी शक्ति प्रतिस्पर्धा में खप जाती है। जीवन के बहुत क्षेत्र होंगे, जिनमें शायद प्रतिस्पर्धा जरूरी होगी, लेकिन स्वयं के विकास के लिए तो प्रतिस्पर्धा उतनी प्रेरणा नहीं देती है, जितनी कि खुद के साथ हर दिन स्पर्धा करते रहना। खुद के साथ ही स्पर्धा कीजिये, अच्छा करने की स्पर्धा, तेज गति से करने की स्पर्धा, और ज्यादा करने की स्पर्धा, और नयी ऊंचाईयों पर पहुँचने की स्पर्धा आप खुद से कीजिये, बीते हुए कल से आज ज्यादा अच्छा हो इस पर मन लगाइए। और आप देखिये ये स्पर्धा की ताकत आपको इतना संतोष देगी, इतना आनंद देगी जिसकी आप कल्पना नहीं कर सकते। हम लोग बड़े गर्व के साथ एथलीट सेरगेई बूबका का स्मरण करते हैं। इस एथलीट ने पैंतीस बार खुद का ही रिकॉर्ड तोड़ा था। वह खुद ही अपने एग्जाम लेता था। खुद ही अपने आप को कसौटी पर कसता था और नए संकल्पों को सिद्ध करता था। आप भी उसी लिहाज से आगे बढें तो आप देखिये आपको प्रगति के रास्ते पर कोई नहीं रोक सकता है। 

युवा दोस्तो, विद्यार्थियों में भी कई प्रकार होते हैं। कुछ लोग कितनी ही परीक्षाएं क्यों न भाए बड़े ही बिंदास होते हैं। उनको कोई परवाह ही नहीं होती और कुछ होते हैं जो परीक्षा के बोझ में दब जाते हैं। और कुछ लोग मुह छुपा करके घर के कोने में किताबों में फंसे रहते हैं। इन सबके बावजूद भी परीक्षा परीक्षा है और परीक्षा में सफल होना भी बहुत आवश्यक है और में भी चाहता हूँ कि आप भी सफल हों लेकिन कभी- कभी आपने देखा होगा कि हम बाहरी कारण बहुत ढूँढ़ते हैं। ये बाहरी कारण हम तब ढूँढ़ते हैं, जब खुद ही कन्फ्यूज्ड हों। खुद पर भरोसा न हो, जैसे जीवन में पहली बार परीक्षा दे रहे हों। घर में कोई टीवी जोर से चालू कर देगा, आवाज आएगी, तो भी हम चिड़चिड़ापन करते होंगे, माँ खाने पर बुलाती होगी तो भी चिड़चिड़ापन करते होंगे। दूसरी तरफ अपने किसी यार-दोस्त का फ़ोन आ गया तो घंटे भर बातें भी करते होंगें । आप को नहीं लगता है आप स्वयं ही अपने विषय में ही कन्फ्यूज्ड हैं। 

दोस्तो खुद को पहचानना ही बहुत जरुरी होता है। आप एक काम किजीये बहुत दूर का देखने की जरुरत नहीं है। आपकी अगर कोई बहन हो, या आपके मित्र की बहन हो जिसने दसवीं या बारहवी के एग्जाम दे रही हो, या देने वाली हो। आपने देखा होगा, दसवीं के एग्जाम हों बारहवीं के एग्जाम हों तो भी घर में लड़कियां माँ को मदद करती ही हैं। कभी सोचा है, उनके अंदर ये कौन सी ऐसी ताकत है कि वे माँ के साथ घर काम में मदद भी करती हैं और परीक्षा में लड़कों से लड़कियां आजकल बहुत आगे निकल जाती हैं। थोड़ा आप ओबजर्व कीजिये अपने अगल-बगल में। आपको ध्यान में आ जाएगा कि बाहरी कारणों से परेशान होने की जरुरत नहीं है। कभी-कभी कारण भीतर का होता है. खुद पर अविश्वास होता है न तो फिर आत्मविश्वास क्या काम करेगा? और इसलिए मैं हमेशा कहता हूँ जैसे-जैसे आत्मविश्वास का अभाव होता है, वैसे वैसे अंधविश्वास का प्रभाव बढ़ जाता है। और फिर हम अन्धविश्वास में बाहरी कारण ढूंढते रहते हैं। बाहरी कारणों के रास्ते खोजते रहते हैं. कुछ तो विद्यार्थी ऐसे होते हैं जिनके लिए हम कहते हैं आरम्म्भीशुरा। हर दिन एक नया विचार, हर दिन एक नई इच्छा, हर दिन एक नया संकल्प और फिर उस संकल्प की बाल मृत्यु हो जाता है, और हम वहीं के वहीं रह जाते हैं। मेरा तो साफ़ मानना है दोस्तो बदलती हुई इच्छाओं को लोग तरंग कहते हैं। हमारे साथी यार- दोस्त, अड़ोसी-पड़ोसी, माता-पिता मजाक उड़ाते हैं और इसलिए मैं कहूँगा, इच्छाएं स्थिर होनी चाहिये और जब इच्छाएं स्थिर होती हैं, तभी तो संकल्प बनती हैं और संकल्प बाँझ नहीं हो सकते। संकल्प के साथ पुरुषार्थ जुड़ता है. और जब पुरुषार्थ जुड़ता है तब संकल्प सिद्दी बन जाता है. और इसीलिए तो मैं कहता हूँ कि इच्छा प्लस स्थिरता इज-इक्वल टू संकल्प। संकल्प प्लस पुरुषार्थ इज-इक्वल टू सिद्धि। मुझे विश्वास है कि आपके जीवन यात्रा में भी सिद्दी आपके चरण चूमने आ जायेगी। अपने आप को खपा दीजिये। अपने संकल्प के लिए खपा दीजिये और संकल्प सकारात्मक रखिये। किसी से आगे जाने की मत सोचिये। खुद जहां थे वहां से आगे जाने के लिए सोचिये। और इसलिए रोज अपनी जिंदगी को कसौटी पर कसता रहता है उसके लिए कितनी ही बड़ी कसौटी क्यों न आ जाए कभी कोई संकट नहीं आता है और दोस्तों कोई अपनी कसौटी क्यों करे? कोई हमारे एग्जाम क्यों ले? आदत डालो न। हम खुद ही हमारे एग्जाम लेंगें। हर दिन हमारी परीक्षा लेंगे। देखेंगे मैं कल था वहां से आज आगे गया कि नहीं गया। मैं कल था वहां से आज ऊपर गया कि नहीं। मैंने कल जो पाया था उससे ज्यादा आज पाया कि नहीं पाया। हर दिन हर पल अपने आपको कसौटी पर कसते रहिये। फिर कभी जिन्दगी में कसौटी, कसौटी लगेगी ही नहीं। हर कसौटी आपको खुद को कसने का अवसर बन जायेगी और जो खुद को कसना जानता वो कसौटियों को भी पार कर जाता है और इसलिए जो जिन्दगी की परीक्षा से जुड़ता है उसके लिए क्लासरूम की परीक्षा बहुत मामूली होती है। 

कभी आपने भी कल्पना नहीं की होगी की इतने अच्छे अच्छे काम कर दिए होंगें। जरा उसको याद करो, अपने आप विश्वास पैदा हो जाएगा। अरे वाह! आपने वो भी किया था, ये भी किया था? पिछले साल बीमार थी तब भी इतने अच्छे मार्क्स लाये थे। पिछली बार मामा के घर में शादी थी, वहां सप्ताह भर ख़राब हो गया था, तब भी इतने अच्छे मार्क्स लाये थे। अरे पहले तो आप छः घंटे सोते थे और पिछली साल आपने तय किया था कि नहीं नहीं अब की बार पांच घंटे सोऊंगा और आपने कर के दिखाया था। अरे यही तो है मोदी आपको क्या उपदेश देगा। आप अपने मार्गदर्शक बन जाइए। और भगवान् बुद्ध तो कहते थे अंतःदीपो भव:। 

मैं मानता हूँ, आपके भीतर जो प्रकाश है न उसको पहचानिए आपके भीतर जो सामर्थ्य है, उसको पहचानिए और जो खुद को बार-बार कसौटी पर कसता है वो नई-नई ऊंचाइयों को पार करता ही जाता है। दूसरा कभी- कभी हम बहुत दूर का सोचते रहते हैं। कभी-कभी भूतकाल में सोये रहते हैं। दोस्तो परीक्षा के समय ऐसा मत कीजिये। परीक्षा समय तो आप वर्तमान में ही जीना अच्छा रहेगा। क्या कोई बैट्समैन पिछली बार कितनी बार जीरो में आऊट हो गया, इसके गीत गुनगुनाता है क्या? या ये पूरी सीरीज जीतूँगा या नहीं जीतूँगा, यही सोचता है क्या? मैच में उतरने के बाद बैटिंग करते समय सेंचुरी करके ही बाहर आऊँगा कि नहीं आऊँगा, ये सोचता है क्या? जी नहीं, मेरा मत है, अच्छा बैट्समैन उस बॉल पर ही ध्यान केन्द्रित करता है, जो बॉल उसके सामने आ रहा है। वो न अगले बॉल की सोचता है, न पूरे मैच की सोचता है, न पूरी सीरीज की सोचता है। आप भी अपना मन वर्तमान से लगा दीजिये। जीतना है तो उसकी एक ही जड़ी-बूटी है। वर्तमान में जियें, वर्तमान से जुड़ें, वर्तमान से जूझें। जीत आपके साथ साथ चलेगी। 

मेरे युवा दोस्तो, क्या आप ये सोचते हैं कि परीक्षा आपकी क्षमता का प्रदर्शन करने के लिए होती हैं। अगर ये आपकी सोच है तो गलत है। आपको किसको अपनी क्षमता दिखानी है? ये प्रदर्शन किसके सामने करना है? अगर आप ये सोचें कि परीक्षा क्षमता प्रदर्शन के लिए नहीं, खुद की क्षमता पहचानने के लिए है। जिस पल आप अपने मन्त्र मानने लग जायेंगे आप पकड़ लेंगें न, आपके भीतर का विश्वास बढ़ता चला जाएगा और एक बार आपने खुद को जाना, अपनी ताकत को जाना तो आप हमेशा अपनी ताकत को ही खाद पानी डालते रहेंगे और वो ताकत एक नए सामर्थ्य में परिवर्तित हो जायेगी और इसलिए परीक्षा को आप दुनिया को दिखाने के लिए एक चुनौती के रूप में मत लीजिये, उसे एक अवसर के रूप में लीजिये। खुद को जानने का, खुद को पह्चानने का, खुद के साथ जीने का यह एक अवसर है। जी लीजिये न दोस्तो। 

दोस्तो मैंने देखा है कि बहुत विद्यार्थी ऐसे होते हैं जो परीक्षाओं के दिनों में नर्वस हो जाते हैं। कुछ लोगों का तो कथन इस बात का होता है कि देखो मेरी आज एग्जाम थी और मामा ने मुझे विश नहीं किया. चाचा ने विश नहीं किया, बड़े भाई ने विश नहीं किया। और पता नहीं उसका घंटा दो घंटा परिवार में यही डिबेट होता है, देखो उसने विश किया, उसका फ़ोन आया क्या, उसने बताया क्या, उसने गुलदस्ता भेजा क्या? दोस्तो इससे परे हो जाइए, इन सारी चीजों में मत उलझिए। ये सारा परीक्षा के बाद सोचना किसने विश किये किसने नहीं किया। अपने आप पर विश्वास होगा न तो ये सारी चीजें आयेंगी ही नहीं। दोस्तों मैंने देखा है की ज्यादातर विद्यार्थी नर्वस हो जाते हैं। मैं मानता हूँ की नर्वस होना कुछ लोगों के स्वभाव में होता है। कुछ परिवार का वातावरण ही ऐसा है। नर्वस होने का मूल कारण होता है अपने आप पर भरोसा नहीं है। ये अपने आप पर भरोसा कब होगा, एक अगर विषय पर आपकी अच्छी पकड़ होगी, हर प्रकार से मेहनत की होगी, बार-बार रिवीजन किया होगा। आपको पूरा विश्वास है हाँ हाँ इस विषय में तो मेरी मास्टरी है और आपने भी देखा होगा, पांच और सात सब्जेक्ट्स में दो तीन तो एजेंडा तो ऐसे होंगे जिसमें आपको कभी चिंता नहीं रहती होगी। नर्वसनेस कभी एक आध दो में आती होगी। अगर विषय में आपकी मास्टरी है तो नर्वसनेस कभी नहीं आयेगी। 

आपने साल भर जो मेहनत की है न, उन किताबों को वो रात-रात आपने पढाई की है आप विश्वाश कीजिये वो बेकार नहीं जायेगी। वो आपके दिल-दिमाग में कहीं न कहीं बैठी है, परीक्षा की टेबल पर पहुँचते ही वो आयेगी। आप अपने ज्ञान पर भरोसा करो, अपनी जानकारियों पर भरोसा करो, आप विश्वास रखो कि आपने जो मेहनत की है वो रंग लायेगी और दूसरी बात है आप अपनी क्षमताओं के बारे में बड़े कॉंफिडेंट होने चाहिये। आपको पूरी क्षमता होनी चाहिये कि वो पेपर कितना ही कठिन क्यों न हो मैं तो अच्छा कर लूँगा। आपको कॉन्फिडेंस होना चाहिये कि पेपर कितना ही लम्बा क्यों न होगा में तो सफल रहूँगा या रहूँगी। कॉन्फिडेंस रहना चाहिये कि में तीन घंटे का समय है तो तीन घंटे में, दो घंटे का समय है तो दो घंटे में, समय से पहले मैं अपना काम कर लूँगा और हमें तो याद है शायद आपको भी बताते होंगे हम तो छोटे थे तो हमारी टीचर बताते थे जो सरल क्वेश्चन है उसको सबसे पहले ले लीजिये, कठिन को आखिर में लीजिये। आपको भी किसी न किसी ने बताया होगा और मैं मानता हूँ इसको तो आप जरुर पालन करते होंगे। 

दोस्तो माई गोव पर मुझे कई सुझाव, कई अनुभव आए हैं । वो सारे तो मैं शिक्षा विभाग को दे दूंगा, लेकिन कुछ बातों का मैं उल्लेख करना चाहता हूँ! 

मुंबई महाराष्ट्र के अर्णव मोहता ने लिखा है कि कुछ लोग परीक्षा को जीवन मरण का इशू बना देते हैं अगर परीक्षा में फेल हो गए तो जैसे दुनिया डूब गयी हैं। तो वाराणसी से विनीता तिवारी जी, उन्होंने लिखा है कि जब परिणाम आते है और कुछ बच्चे आत्महत्या कर देते हैं, तो मुझे बहुत पीड़ा होती है, ये बातें तो सब दूर आपके कान में आती होंगी, लेकिन इसका एक अच्छा जवाब मुझे किसी और एक सज्जन ने लिखा है। तमिलनाडु से मिस्टर आर. कामत, उन्होंने बहुत अच्छे दो शब्द दिए है, उन्होंने कहा है कि स्टूडेंट्स worrier मत बनिए, warrior बनिए, चिंता में डूबने वाले नहीं, समरांगन में जूझने वाले होने चाहिए, मैं समझता हूँ कि सचमुच मैं हम चिंता में न डूबे, विजय का संकल्प ले करके आगे बढ़ना और ये बात सही है, जिंदगी बहुत लम्बी होती है, उतार चढाव आते रहते है, इससे कोई डूब नहीं जाता है, कभी कभी अनेच्छिक परिणाम भी आगे बढ़ने का संकेत भी देते हैं, नयी ताकत जगाने का अवसर भी देते है! 

एक चीज़ मैंने देखी हैं कि कुछ विद्यार्थी परीक्षा खंड से बाहर निकलते ही हिसाब लगाना शुरू कर देते है कि पेपर कैसा गया, यार, दोस्त, माँ बाप जो भी मिलते है वो भी पूछते है भई आज का पेपर कैसा गया? मैं समझता हूँ कि आज का पेपर कैसा गया! बीत गयी सो बात गई, प्लीज उसे भूल जाइए, मैं उन माँ बाप को भी प्रार्थना करता हूँ प्लीज अपने बच्चे को पेपर कैसा गया ऐसा मत पूछिए, बाहर आते ही उसको कह दे वाह! तेरे चेहरे पर चमक दिख रही है, लगता है बहुत अच्छा पेपर गया? वाह शाबाश, चलो चलो कल के लिए तैयारी करते है! ये मूड बनाइये और दोस्तों मैं आपको भी कहता हूँ, मान लीजिये आपने हिसाब किताब लगाया, और फिर आपको लगा यार ये दो चीज़े तो मैंने गलत कर दी, छः मार्क कम आ जायेंगे, मुझे बताइए इसका विपरीत प्रभाव, आपके दूसरे दिन के पेपर पर पड़ेगा कि नहीं पड़ेगा? तो क्यों इसमें समय बर्बाद करते हो? क्यों दिमाग खपाते हो? सारी एग्जाम समाप्त होने के बाद, जो भी हिसाब लगाना है, लगा लीजिये! कितने मार्क्स आएंगे, कितने नहीं आएंगे, सब बाद में कीजिये, परीक्षा के समय, पेपर समाप्त होने के बाद, अगले दिन पर ही मन केन्द्रित कीजिए, उस बात को भूल जाइए, आप देखिये आपका बीस पच्चीस प्रतिशत बर्डन यूं ही कम हो जाएगा 

मेरे मन मे कुछ और भी विचार आते चले जाते हैं खैर मै नहीं जानता कि अब तो परीक्षा का समय आ गया तो अभी वो काम आएगा। लेकिन मै शिक्षक मित्रों से कहना चाहता हूँ, स्कूल मित्रों से कहना चाहता हूँ कि क्या हम साल में दो बार हर टर्म में एक वीक का परीक्षा उत्सव नहीं मना सकते हैं, जिसमें परीक्षा पर व्यंग्य काव्यों का कवि सम्मलेन हो. कभी एसा नहीं हो सकता परीक्षा पर कार्टून स्पर्धा हो परीक्षा के ऊपर निबंध स्पर्धा हो परीक्षा पर वक्तोतव प्रतिस्पर्धा हो, परीक्षा के मनोवैज्ञानिक परिणामों पर कोई आकरके हमें लेक्चर दे, डिबेट हो, ये परीक्षा का हव्वा अपने आप ख़तम हो जाएगा। एक उत्सव का रूप बन जाएगा और फिर जब परीक्षा देने जाएगा विद्यार्थी तो उसको आखिरी मोमेंट से जैसे मुझे आज आपका समय लेना पड़ रहा है वो लेना नहीं पड़ता, वो अपने आप आ जाता और आप भी अपने आप में परीक्षा के विषय में बहुत ही और कभी कभी तो मुझे लगता है कि सिलेबस में ही परीक्षा विषय क्या होता हैं समझाने का क्लास होना चाहिये। क्योंकि ये तनावपूर्ण अवस्था ठीक नहीं है 

दोस्तो मैं जो कह रहा हूँ, इससे भी ज्यादा आपको कईयों ने कहा होगा! माँ बाप ने बहुत सुनाया होगा, मास्टर जी ने सुनाया होगा, अगर टयूशन क्लासेज में जाते होंगे तो उन्होंने सुनाया होगा, मैं भी अपनी बाते ज्यादा कह करके आपको फिर इसमें उलझने के लिए मजबूर नहीं करना चाहता, मैं इतना विश्वास दिलाता हूँ, कि इस देश का हर बेटा, हर बेटी, जो परीक्षा के लिए जा रहे हैं, वे प्रसन्न रहे, आनंदमय रहे, हसंते खेलते परीक्षा के लिए जाए! 

आपकी ख़ुशी के लिए मैंने आपसे बातें की हैं, आप अच्छा परिणाम लाने ही वाले है, आप सफल होने ही वाले है, परीक्षा को उत्सव बना दीजिए, ऐसा मौज मस्ती से परीक्षा दीजिए, और हर दिन अचीवमेंट का आनंद लीजिए, पूरा माहौल बदल दीजिये। माँ बाप, शिक्षक, स्कूल, क्लासरूम सब मिल करके करिए, देखिये, कसौटी को भी कसने का कैसा आनंद आता है, चुनौती को चुनौती देने का कैसा आनंद आता है, हर पल को अवसर में पलटने का क्या मजा होता है, और देखिये दुनिया में हर कोई हर किसी को खुश नहीं कर सकता है! 

मुझे पहले कविताएं लिखने का शौक था, गुजराती में मैंने एक कविता लिखी थी, पूरी कविता तो याद नहीं, लेकिन मैंने उसमे लिखा था, सफल हुए तो ईर्ष्या पात्र, विफल हुए तो टिका पात्र, तो ये तो दुनिया का चक्र है, चलता रहता है, सफल हो, किसी को पराजित करने के लिए नहीं, सफल हो, अपने संकल्पों को पार करने के लिए, सफल हो अपने खुद के आनंद के लिए, सफल हो अपने लिए जो लोग जी रहे है, उनके जीवन में खुशियाँ भरने के लिए, ये ख़ुशी को ही केंद्र में रख करके आप आगे बढ़ेंगे, मुझे विश्वास है दोस्तो! बहुत अच्छी सफलता मिलेगी, और फिर कभी, होली का त्यौहार मनाया कि नहीं मनाया, मामा के घर शादी में जा पाया कि नहीं जा पाया, दोस्तों कि बर्थडे पार्टी में इस बार रह पाया कि नहीं रह पाया, क्रिकेट वर्ल्ड कप देख पाया कि नहीं देख पाया, सारी बाते बेकार हो जाएँगी , आप और एक नए आनंद को नयी खुशियों में जुड़ जायेंगे, मेरी आपको बहुत शुभकामना हैं, और आपका भविष्य जितना उज्जवल होगा, देश का भविष्य भी उतना ही उज्जवल होगा, भारत का भाग्य, भारत की युवा पीढ़ी बनाने वाली है, आप बनाने वाले हैं, बेटा हो या बेटी दोनों कंधे से कन्धा मिला करके आगे बढ़ने वाले हैं! 

आइये, परीक्षा के उत्सव को आनंद उत्सव में परिवर्तित कीजिए, बहुत बहुत शुभकामनाएं! 

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Today, Shri Barack Obama, President of the United States, joins us in a special programme of Mann Ki Baat. For the last few months, I have been sharing my "Mann Ki Baat" with you. But today, people from various parts of the country have asked questions.

But most of the questions are connected to politics, foreign policy, economic policy. However, some questions touch the heart. And I believe if we touch those questions today, we shall be able to reach out to the common man in different parts of the country. And therefore, the questions asked in press conferences, or discussed in meetings – instead of those – if we discuss what comes from the heart, and repeat it, hum it, we get a new energy. And therefore, in my opinion, those questions are more important. Some people wonder, what does "Barack" mean? I was searching for the meaning of Barack. In Swahili language, which is spoken in parts of Africa, Barack means, one who is blessed. I believe, along with a name, his family gave him a big gift.

African countries have lived by the ancient idea of ‘Ubuntu’, which alludes to the ‘oneness in humanity’. They say – “I am, because we are”. Despite the gap in centuries and borders, there is the same spirit of Vasudhaiva Kutumbakam, which speak of in India. This is the great shared heritage of humanity. This unites us. When we discuss Mahatma Gandhi, we remember Henry Thoreau, from whom Mahatma Gandhi learnt disobedience. When we talk about Martin Luther King or Obama, we hear from their lips, respect for Mahatma Gandhi. These are the things that unite the world.

Today, Barack Obama is with us. I will first request him to share his thoughts. Then, I and Barack will both answer the questions that have been addressed to us.

I request President Barack Obama to say a few words.

(Hon’ble Shri Barack Obama):

Namaste! Thank you Prime Minister Modi for your kind words and for the incredible hospitality you have shown me and my wife Michelle on this visit and let me say to the people of India how honoured I am to be the first American President to join you for Republic Day; and I’m told that this is also the first ever Radio address by an Indian Prime Minister and an American President together, so we’re making a lot of history in a short time. Now to the people of India listening all across this great nation. It’s wonderful to be able to speak you directly. We just come from discussions in which we affirmed that India and the United States are natural partners, because we have so much in common. We are two great democracies, two innovative economies, two diverse societies dedicated to empowering individuals. We are linked together by millions of proud Indian Americans who still have family and carry on traditions from India. And I want to say to the Prime Minister how much I appreciate your strong personal commitment to strengthening the relationship between these two countries.

People are very excited in the United States about the energy that Prime Minister Modi is bringing to efforts in this country to reduce extreme poverty and lift people up, to empower women, to provide access to electricity, and clean energy and invest in infrastructure, and the education system. And on all these issues, we want to be partners. Because many of the efforts that I am promoting inside the United States to make sure that the young people get the best education possible, to make sure that the ordinary people are properly compensated for their labour, and paid fair wages, and have job security and health care. These are the same kinds of issues that Prime Minister Modi, I know cares so deeply about here. And I think there’s a common theme in these issues. It gives us a chance to reaffirm what Gandhi ji reminded us, should be a central aim of our lives. And that is, we should endeavour to seek God through service of humanity because God is in everyone. So these shared values, these convictions, are a large part of why I am so committed to this relationship. I believe that if the United States and India join together on the world stage around these values, then not only will our peoples be better off, but I think the world will be more prosperous and more peaceful and more secure for the future. So thank you so much Mr. Prime Minister, for giving me this opportunity to be with you here today.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Barack the first question comes from Raj from Mumbai

His question is, the whole world knows about your love for your daughters. How will you tell your daughters about youre experience of India? Do you plan to do some shopping for them?

(Hon’ble Shri Barack Obama):

Well first of all they very much wanted to come. They are fascinated by India, Unfortunately each time that I have taken a trip here, they had school and they couldn’t leave school. And in fact, Malia, my older daughter, had exams just recently. They are fascinated by the culture, and the history of India, in part because of my influence I think, they are deeply moved by India’s movement to Independence, and the role that Gandhi played, in not only the non-violent strategies here in India, but how those ended up influencing the non-violent Civil Rights Movement in the United States. So when I go back I am going to tell them that India is as magnificent as they imagined. And I am quite sure that they are going to insist that I bring them back the next time I visit. It may not be during my Presidency, but afterwards they will definitely want to come and visit.

And I will definitely do some shopping for them. Although I can’t go to the stores myself, so I have to have my team do the shopping for me. And I’ll get some advice from Michelle, because she probably has a better sense of what they would like.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Barack said he will come with his daughters. I extend an invitation to you. Whether you come as President, or thereafter, India looks forward to welcoming you and your daughters.

Sanika Diwan from Pune, Maharashtra has asked me a question. She asks me, whether I have sought assistance from President Obama for the Beti Bachao, Beti Padhao Mission

Sanika you have asked a good question. There is a lot of worry because of the sex ratio in India. For every 1000 boys, the number of girls is less. And the main reason for this is that, there is a defect in our attitudes towards boys and girls.

Whether or not I seek help from President Obama, his life is in itself an inspiration. The way he has brought up his two daughters, the way he is proud of his two daughters.

In our country too, I meet many families who have only daughters. And they bring up their daughters with such pride, give them such respect, that is the biggest inspiration. I believe that inspiration is our strength. And in response to your question, I would like to say, to save the girl child, to educate the girl child, this is our social duty, cultural duty, and humanitarian responsibility. We should honour it.

Barack, there is a question for you. The second question for President Obama comes through e-mail: Dr. Kamlesh Upadhyay, a Doctor based in Ahmedabad, Gujarat - Your wife is doing extensive work on tackling modern health challenges like obesity and diabetes. These are increasingly being faced in India as well. Would you and the First Lady like to return to India to work on these issues after your Presidency, just like Bill and Melinda Gates?

(Hon’ble Barack Obama):

Well, we very much look forward to partnering with organizations, and the government and non-governmental organizations here in India, around broader Public Health issues including the issue of obesity. I am very proud of the work that Michelle has done on this issue. We’re seeing a world-wide epidemic of obesity, in many cases starting at a very young age. And a part of it has to do with increase in processed foods, not naturally prepared. Part of it is a lack of activity for too many children. And once they are on this path, it can lead to a life time of health challenges. This is an issue that we would like to work on internationally, including here in India. And it is a part of a broader set of issues around global health that we need to address. The Prime Minister and I have discussed, for example, how we can do a better job in dealing with issues like pandemic. And making sure that we have good alert systems so that if a disease like Ebola, or a deadly flu virus, or Polio appears, it is detected quickly and then treated quickly so that it doesn’t spread. The public health infrastructure around the world needs to be improved. I think the Prime Minister is doing a great job in focusing on these issues here in India. And India has a lot to teach many other countries who may not be advancing as rapidly in improving this public health sector. But it has an impact on everything, because if children are sick they can’t concentrate in school and they fall behind. It has a huge economic impact on the countries involved and so we think that there is a lot of progress to be made here and I am very excited about the possibilities of considering this work even after I leave office.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Mr. Arjun asks me a question. An interesting question. He says he has seen an old photo of me as a tourist outside the White House. He asks me what touched me when I went there last September.

It is true that when I first went to America, I was not lucky enough to visit the White House. There is an iron fence far from the White House. We stood outside the fence and took a photograph. White House is visible in the background. Now that I have become Prime Minister, that photo too has become popular. But at that time, I had never thought that sometime in my life, I would get a chance to visit the White House. But when I visited the White House, one thing touched my heart. I can never forget that. Barack gave me a book, a book that he had located after considerable effort. That book had become famous in 1894. Swami Vivekananda, the inspiration of my life, had gone to Chicago to participate in the World Religions Conference. And this book was a compilation of the speeches delivered at the World Religions Conference. That touched my heart. And not just this. He turned the pages of the book, and showed me what was written there. He had gone through the entire book! And he told me with pride, I come from the Chicago where Swami Vivekananda had come. These words touched my heart a lot. And I will treasure this throughout my life. So once, standing far from the White House and taking a photo, and then, to visit the White House, and to receive a book on someone whom I respect. You can imagine, how it would have touched my heart.

Barack there is a question for you. Himani from Ludhiana, Punjab. Question is for you ……:

(Hon’ble Shri Barack Obama):

Well the question is “Did you both imagine you would reach the positions that you’ve reached today?”

And it is interesting, Mr. Prime Minister, your talking about the first time you visited White House and being outside that iron fence. The same is true for me. When I first went to the White House, I stood outside that same fence, and looked in, and I certainly did not imagine that I would ever be visiting there, much less living there. You know, I think both of us have been blessed with an extraordinary opportunity, coming from relatively humble beginnings. And when I think about what’s best in America and what’s best in India, the notion that a tea seller or somebody who’s born to a single mother like me, could end up leading our countries, is an extraordinary example of the opportunities that exist within our countries. Now I think, a part of what motivates both you and I, is the belief that there are millions of children out there who have the same potential but may not have the same education, may not be getting exposed to opportunities in the same way, and so a part of our job, a part of government’s job is that young people who have talent, and who have drive and are willing to work for, are able to succeed. And that’s why we are emphasizing school, higher education. Making sure that children are healthy and making sure those opportunities are available to children of all backgrounds, girls and boys, people of all religious faiths and of all races in the United States is so important. Because you never know who might be the next Prime Minister of India, or who might be the next President of United States. They might not always look the part right off the bat. And they might just surprise you if you give them the chance.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Thank you Barack.

Himani from Ludhiana has also asked me this question – did I ever imagine I would reach this high office?

No. I never imagined it. Because, as Barack said, I come from a very ordinary family. But for a long time, I have been telling everyone, never dream of becoming something. If you wish to dream, dream of doing something. When we do something, we get satisfaction, and also get inspiration to do something new. If we only dream of becoming something, and cannot fulfil the dream, then we only get disappointed. And therefore, I never dreamt of becoming something. Even today, I have no dream of becoming something. But I do dream of doing something. Serving Mother India, serving 125 crore Indians, there can be no greater dream than this. That is what I have to do. I am thankful to Himani.

There is a question for Barack from Omprakash. Omprakash is studying Sanskrit at JNU. He belongs to Jhunjunu, Rajasthan. Om Prakash is convener of special centre for Sanskrit Studies in JNU.

(Hon’ble Shri Barack Obama):

Well this is a very interesting question. His question is, the youth of the new generation is a global citizen. He is not limited by time or boundaries. In such a situation what should be the approach by our leadership, governments as well as societies at large.

I think this is a very important question. When I look at this generation that is coming up, they are exposed to the world in ways that you and I could hardly imagine. They have the world at their fingertips, literally. They can, using their mobile phone, get information and images from all around the world and that’s extraordinarily powerful. And what that means, I think is that, governments and leaders cannot simply try to govern, or rule, by a top-down strategy. But rather have to reach out to people in an inclusive way, and an open way, and a transparent way. And engage in a dialogue with citizens, about the direction of their country. And one of the great things about India and the United States is that we are both open societies. And we have confidence and faith that when citizens have information, and there is a vigorous debate, that over time even though sometimes democracy is frustrating, the best decisions and the most stable societies emerge and the most prosperous societies emerge. And new ideas are constantly being exchanged. And technology today I think facilitates that, not just within countries, but across countries. And so, I have much greater faith in India and the United States, countries that are open information societies, in being able to succeed and thrive in this New Information Age; than closed societies that try to control the information that citizens receive. Because ultimately that’s no longer possible. Information will flow inevitably, one way or the other, and we want to make sure we are fostering a healthy debate and a good conversation between all peoples.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Omprakash wants me too, to answer the question that has been asked to Barack.

Barack has given a very good answer. It is inspiring. I will only say, that once upon a time, there were people inspired primarily by the Communist ideology. They gave a call: Workers of the world, Unite. This slogan lasted for several decades. I believe, looking at the strength and reach of today's youth, I would say, Youth, Unite the world. I believe they have the strength and they can do it.

The next question is from CA Pikashoo Mutha from Mumbai, and he asks me, which American leader has inspired you

When I was young, I used to see Kennedy's pictures in Indian newspapers. His personality was very impressive. But your question is, who has inspired me. I liked reading as a child. And I got an opportunity to read the biography of Benjamin Franklin. He lived in the eighteenth century. And he was not an American President. But his biography is so inspiring – how a person can intelligently try to change his life.

If we feel excessively sleepy, how can we reduce that?

If we feel like eating too much, how can we work towards eating less?

If people get upset with you that cannot meet them, because of the pressure of work, then how to solve this problem?

He has addressed such issues in his biography. And I tell everyone, we should read Benjamin Franklin's biography. Even today, it inspires me. And Benjamin Franklin had a multi-dimensional personality. He was a politician, he was a political scientist, he was a social worker, he was a diplomat. And he came from an ordinary family. He could not even complete his education. But till today, his thoughts have an impact on American life. I find his life truly inspiring. And I tell you too, if you read his biography, you will find ways to transform your life too. And he has talked about simple things. So I feel you will be inspired as much as I have been.

There is a question for Barack, from Monika Bhatia.

(Hon’ble Shri Barack Obama):

Well the question is “As leaders of two major economies, what inspires you and makes you smile at the end of a bad day at work?”

And that is a very good question. I say sometimes, that the only problems that come to my desk are the ones that nobody else solves. If they were easy questions, then somebody else would have solved them before they reached me. So there are days when it’s tough and frustrating. And that’s true in Foreign Affairs. That is true in Domestic Affairs. But I tell you what inspires me, and I don’t know Mr. Prime Minister if you share this view - almost every day I meet somebody who tells me, “You made a difference in my life.”

So they’ll say, “The Health-Care law that you passed, saved my child who didn’t have health insurance.” And they were able to get an examination from a Physician, and they caught an early tumour, and now he is doing fine.

Or they will say “You helped me save my home during the economic crisis.”

Or they’ll say, “I couldn’t afford college, and the program you set up has allowed me to go to the university.”

And sometimes they are thanking you for things that you did four or five years ago. Sometimes they are thanking you for things you don’t even remember, or you’re not thinking about that day. But it is a reminder of what you said earlier, which is, if you focus on getting things done as opposed to just occupying an office or maintaining power, then the satisfaction that you get is unmatched. And the good thing about service is that anybody can do it. If you are helping somebody else, the satisfaction that you can get from that, I think, exceeds anything else that you can do. And that’s usually what makes me inspired to do more, and helps get through the challenges and difficulties that we all have. Because obviously we are not the only people with bad days at work. I think everybody knows what it is like to have a bad day at work. You just have to keep on working through it. Eventually you make a difference.

(Hon’ble Shri Narendra Modi):

Indeed Barack has spoken words from the heart (Mann Ki Baat). Whatever position we may hold, we are human too. Simple things can inspire us. I also wish to narrate an experience. For many years, I was like an ascetic. I got food at other people's homes. Whoever invited me, used to feed me as well. Once a family invited me over for a meal, repeatedly. I would not go, because I felt they are too poor, and if I go to eat at their place, I will become a burden on them. But eventually, I had to bow to their request and love. And I went to eat a meal at their home. It was a small hut, where we sat down to eat. They offered me roti made of bajra (millet), and mik. Their young child was looking at the milk. I felt, the child has never even seen milk. So I gave that small bowl of milk to the child. And he drank it within seconds. His family members were angry with him. And I felt that perhaps that child has never had any milk, apart from his mother's milk. And maybe, they had bought milk so that I could have a good meal. This incident inspired me a lot. A poor person living in a hut could think so much about my well-being. So I should devote my life to their service. So these are the things that serve as inspiration. And Barack has also spoken about what can touch the heart.

I am thankful to Barack, he has given so much time. And I am thankful to my countrymen for listening to Mann Ki Baat. I know radio reaches every home and every lane of India. And this Mann Ki Baat, this special Mann Ki Baat will echo forever.

I have an idea. I share it with you. There should be an e-book made of the talk between Barack and me today. I hope the organizers of Mann Ki Baat will release this e-book. And to you all, who have listened to Mann Ki Baat, I also say, do participate in this. And the best hundred thoughts that emerge out of this, will also be added to this e-book. And I want you to write to us on Twitter, on Facebook, or online, using the hashtag #YesWeCan.

• Eliminate Poverty - #YesWeCan • Quality Healthcare to All - #YesWeCan • Youth empowered with Education - #YesWeCan • Jobs for All - #YesWeCan • End to Terrorism - #YesWeCan • Global Peace and Progress - #YesWeCan

I want you to send your thoughts, experiences and feelings after listening to Mann Ki Baat. From them, we will select the best hundred, and we will add them to the book containing the talk that Barack and I have had. And I believe, this will truly become, the Mann Ki Baat of us all.

Once again, a big thank you to Barack. And to all of you. Barack's visit to India on this pious occasion of 26th January, is a matter of pride for me and for the country.

Thank you very much.

My Dear Fellow Countrymen, 

Today I have this great opportunity of interacting with you again. You must be wondering why a Prime Minister should be interacting the way I am doing it. Well, first and foremost, I am a less of your Prime Minister and more of a Pradhan Sewak (serving the people). Since childhood I have been hearing that by sharing, our intensity of pain become less while the intensity of our joys grow manifold. Well I think, this is the guiding thought behind Mann ki Baat. It is an opportunity for me to sometimes share my concern and sometimes my joy. Sharing my deepest concerns with you makes me feel light hearted and sharing my joy just doubles my happiness. 

Last time, I mentioned my concern about the youth of the country. It is not because you chose me as the Prime Minister but because I feel concerned as an individual. Sons and daughters of many families are caught in the trap of drugs. It just does not destroy the person involved, but his entire family, the society and the Nation at large. Drug is such a grave menace which destroys the most powerful individuals. 

While serving as the Chief Minister of Gujarat, my officers with good records would often come to ask for leave. Initially they would hesitate to spell out the reasons, however on insisting they revealed that their child had fallen into the drug trap and they now need to spend time with their kids and rehabilitate them. I could see the bravest of my officers struggling to control their tears. I met suffering mothers too. In Punjab I had the chance to meet some mothers who were very angry and yet concerned about their children who had fallen into the trap of drugs. 

We have to work together as a society to tackle this menace. I understand that the youth who fall into this drug trap are often blamed. We blame these youth as being careless and irresponsible. We perceive that the victims are bad but the fact is that the drugs are bad. The youth are not wrong; it is this addiction which is wrong. Let us not blame and wrong our kids. Let us get rid of this habit of addiction and not victimize our kids. Blaming the kids would push them further into addiction. This is in fact a psycho-socio-medical issue and let us treat it as such a problem. This menace needs to be handled carefully as its solution is not limited to medical intervention only. The individual concerned, his family, friends, the society, the government and the legal system all have to work in tandem to tackle this menace. Each one of us have to contribute to get rid of this menace. 

A few days ago, I had organized a DGP level conference in Assam. I expressed my concern over this issue and my displeasure at the non-serious attitude of the people concerned. I have asked the police department to seriously discuss this issue and come out with relevant solutions. I have suggested the department to launch a toll free helpline. The families often feel ashamed to come out in open about the addiction problem of their children. They have no one to confide in. Parents from any part, any corner of the country can freely approach the police if their children have fallen a victim to addiction. The department has taken this suggestion seriously and working towards its fulfillment. 

The drug menace brings about the Three D’s. These Three D’s are not the ones related to entertainment but I am talking about the Three D’s related to the three vices. 

First D is Darkness, the second D is Destruction and the third D is Devastation. 

Drugs lead a person to a blind path of destruction. There is nothing left in its trail but devastation. This is a topic of great concern and demands total attention. 

I had mentioned this topic in my last address in Mann ki Baat. We received more than 7000 letters on our Akashvani address. Some letters were received in the government offices. We received responses on government portal, Mygov.in, online and through e-mails. Lakhs of comments were received on twitter and facebook. Hence, a deep rooted concern in the society’s psyche has found a voice. 

I am especially thankful to the media of our country for carrying this concern forward. Many channels conducted hour long programs. These programs were not just meant to criticize the government. They were forums for open discussion, a concern and an effort to come out with workable solutions. These initiatives created background for healthy discussions. The government was also sensitized to its responsibilities in this direction. The government can no longer remain neutral to these concerns. 

There is a question I want to ask these youth caught in the drug trap. I want to ask these youth that when for three or four hours they are in a state of intoxication, they might be feeling free of all concerns, free of all tensions and in a different world altogether. But have you ever lent a thought to the fact that when you buy drugs where does this money go to? Have you ever thought about it? Just make a guess. What if this drug money goes to the terrorists? What if this money is spent by the terrorists to procure weapons? And with this weapon the very same terrorist might be pumping bullets in the heart of my soldiers. The soldier of my country gets martyred. Have you ever thought about our soldiers- a soldier who is so dear to his mother, the treasured son of Mother India, the brave son of the soil is hit by a bullet probably funded by the money spent on purchasing drugs. I know and firmly believe that you too love your motherland and have tremendous respect for our soldiers. Then how can you support a habit which funds drug mafia and the terrorists. 

Some people feel that when a person is in despair, faces failures and when he is directionless, he is an easy prey to drugs. But I feel that people who lack ambition, do not have any set goals and targets, who have a deep vacuum in their lives, are the ones where drugs will have an easy access. If you want to avoid drugs and save your children from this menace then foster ambition in them, give them dreams to pursue and make them individuals with a desire to achieve something in life. Then you will see that they will not be easily distracted. Their aim then will be to achieve something in life. 

Have you ever followed a sportsman’s life? A sportsman is motivated forever. In the bleak winters everyone feels like sleeping in the warmth of a quilt but a sportsman will still rise at 4 or 5 and go for his workouts. Why? because the goal is set. Similarly, if your child would be aimless, there are chances of him/her to fall prey to menace like drugs. 

I remember the words of Vivekananda. These words are very apt for all the young people. Just keep repeating this thought over and over again. “Take a thought, make it your life. Ponder on it and dream about it. Make it an integral part of your dreams. Make it a part of your mind, brain, veins and each and every part of your body and forget everything else”. 

This thought of Vivekananda is apt for every young person and that is why I say that each person should have an ambition in life. Having an ambition does not allow your focus on unnecessary things. 

Some take it under peer pressure because it looks “cool”, some consider it as a style statement. So sometimes the youth inadvertently fall into this serious trap, due to the wrong mental perception. Addiction is neither cool nor a style statement. In reality, it is a precursor to destruction. So whenever your friends boast about their drug habits, do not applaud and enjoy such conversation. Do not be a mute spectator to such absurdities. Have the courage to stand against such conversations and say NO. Have the guts to despise such a conversation, reject such a conversation and have the guts to tell the person that he is wrong. 

I would like to share some views with the parents too. These days none of us have time. All of us are running against time to earn our livelihood. We are racing against time to improve the quality of our lives. But in this blind race, do we have the time to spare for our kids. Do we ever work for our kid’s spiritual progress and discuss it with them, rather we discuss only material progress. How are they doing in their studies, what has been their progress in exam, what to eat and what not to eat, where to go and where not to go – majorly these topics form the core of the entire interactions. Do we share such a relationship that our children can bare their hearts to us? I request all of you to do this. If your children share a frank relationship then you can very well know what is going on in their life. Children do not take to bad habits suddenly. It happens gradually and it also impacts the home. Observe the changes that are happening in your home. If you observe closely then I believe that you may be successful in detecting the problem at the very beginning. Be aware of your child’s friend circle and don’t keep your conversations focused just about progress. Your concern should extend to their inner depths, their thoughts, their logic, their books, their friends and their mobiles - how and where are they spending their time. These need to be taken care of. I believe that no one else can do what a parent can for their kids. Our ancestors have left us certain pearls of wisdom and that is why they are known as statesmen. A saying goes like this: 

Paanch Varsh Laaw Lijiye
Dass Laaw Tadan dei
Paanch Varsh Laaw Lijiye
Dass Laaw Tadan dei
Sut Hi Solah Varsh Mein
Mitra Sarij Gani Dei

This means that till 5 years of age a child should grow in the loving and tender care of his parents, by the time he is 10 the values of discipline should be inculcated in him. Sometimes we see that an intelligent mother gets angry and does not speak with her child throughout the day. This is a big punishment for the child. The mother punishes herself but the child too gets punished in turn. The mother just has to say that I will not talk and the 10 year old will remain worried the whole day long. He changes his habit and by the time he is of 16 years then the relationship should turn like a friend towards him. There should be an open conversation with him. This is a brilliant advice which has been passed on by our ancestors. I would like to see this inculcated in our family life. 

Another thing brought to our notice is the role of the pharmacists. Some of the medicines lead to addiction. So such medicines should not be distributed without a doctor’s prescription. Sometimes a simple thing like a cough syrup can trigger addiction. It becomes the starting point for addiction. There are quite a few things that I would not like to raise from this platform. But we will have to follow and accept this discipline. 

These days many children from villages go to city for higher education and start living in a hostel or a boarding school. I have heard that sometimes these avenues become the entry point of such addiction. For this the education system, the society and the security force will have to act as a vigilante. Each one will have to fulfill their roles and responsibilities. The government will fulfill the responsibilities on its end. We should constantly strive to fulfill our obligations. 

I would also like to mention about the letters we have received. Some of them are interesting, some are filled with grief and some are inspiring. I cannot mention all, but I would like to mention one. There was a certain Mr. Dutt. He was deep into addiction .He was also jailed where he had several restrictions. Then later his life changed. He studied in jail and then his life was transformed. His story is very famous. He was in Yerawada Jail. There might be many such inspiring stories. Many people have been victorious in their fight against addiction. We too can come out of such habits and so we should definitely try. We should make efforts for de-addiction and rehabilitation. I would ask celebrities to be a part of this initiative - be it from the field of cinema, sports or someone concerned with public life. Be it the cultural or spiritual world, we should use every possible platform to create awareness. There should be constant messages in public interest. They will certainly have an effect. Those active on the social media, I would request them to create a continuous online movement by joining #DrugsFreeIndia hash-tag. This is more relevant because most of the addicted youth are a part of the social media. If we take this #DrugsFreeIndia hash-tag movement forward then we will do a great service for public awareness and education. 

I want to take this concern forward. I would request all those who have successfully come out of this addiction to share their stories. I touched this topic because like I said in the beginning grief becomes less on sharing. This is a topic of national concern and I am not here to sermonize. And neither am I entitled to preach. I am just sharing my grief with you. Those families who are suffering from this menace, I want to share their pain as well. I want to create a responsible environment. There can be difference of opinions but let us make a beginning somewhere.

Like I mentioned before, I want to share happiness. Last week I had the opportunity to meet the Blind Cricket Team. They had won the world cup. What joy and excitement, they were exuding great self confidence. God has given us everything, eyes, hands, legs i.e. we are totally capable yet we lack this kind of determination and passion which I could see in the blind cricketers. What zeal and enthusiasm, really it was contagious. I felt super charged after meeting them. Such incidents bring great pleasure in life. 

In the past few days there was yet another important news. The cricket team from Kashmir defeated Mumbai on their home ground. I do not view it as a matter of someone’s victory and other’s loss. I view it differently. All the stadiums in Kashmir have been inundated after the floods. Kashmir is passing through a tough phase. The circumstances have been extremely grim with these boys not standing any chance to practice. But the Team Spirit shown by these boys, their conviction and determination is awe inspiring. These boys have shown us that one can overcome the most trying and testing circumstances if one remains focused on our goals. This news gave me immense pleasure and I take this opportunity to congratulate all these players on their victory. 

Two days back, the United Nations has decided to celebrate June 21st as International Yoga Day. It is a matter of great pride and honour for India. Our ancestors developed a beautiful tradition and today the entire world is associated with it. It does not merely benefit one personally but it has the potential to bring all the people together globally. The entire world came together on the issue of Yoga in the UN and a unanimous resolution was passed just two days back. 177 countries became the co-sponsors. In the past when it was decided to celebrate the birthday Mr. Nelson Mandela, 165 countries became co-sponsors. Before that efforts were on for International Toilet Day and 122 nations became co-sponsors to that initiative too. For celebrating Oct 2nd as Non Violence Day 140 Countries became co-sponsors, before that. But 177 countries co- sponsoring Yoga is a world record of sorts. I am thankful to all the countries that have come out in support and have honored the sentiments of the Indians and decided to observe World Yoga Day. It is now our duty that Yoga reaches out to the masses in its true essence. 

Last week I had the chance to have a meeting with the Chief Ministers of all the states. This tradition has been going on for the past 50-60 years. This time it was organized at the Prime Minister’s residence. We started it as a retreat program with no papers, no files and no officers. It was a simple interaction where the Prime Minister and Chief Minister were all the same, seated together like friends. For an hour or two, matters of national concern were seriously discussed in a friendly atmosphere. Everyone just poured their hearts out. There was no political agenda involved. This too was a memorable experience that I wanted to share with you. 

Last week I had the chance to travel to the North East. I had been there for three days. Many a times youth express their desire to see the Taj, Singapore or Dubai. But I would urge all the nature lovers, all who want to experience the divinity in nature, to take a tour of the North East. I had gone earlier too. This time when I went as the Prime Minister, I tried to explore its potential. Our North east has tremendous potential and possibilities. It’s a land of beautiful people and beautiful surroundings. I was filled with immense joy visiting that place. Sometimes people ask Modi ji don’t you get tired? I want to say that whatever little fatigue I had, well the North East took it away completely, I am thoroughly rejuvenated. Such is the pleasure that I derived from that visit. The love and respect accorded by the people there is something that will stay with me forever. The kinship and affinity showed by the people of the North East touched me deeply. I will also tell you, it is not a joy for only Modi to enjoy, it is there for you to enjoy too. So do travel to the North East and enjoy. 

The next edition of Mann Ki Baat will happen in 2015. This is probably my last program in 2014. I wish you all a Merry Christmas. I would like to wish all the very best of New Year hes in advance. It gives me immense pleasure to know that this program Mann Ki Baat is broadcast in regional languages by the Local Radio stations that same night at 8 pm. And it is surprising to know some of the regional voice-over artists also speak in the voice very similar to me. I am surprised at the brilliant work being done by the artists associated at Akashvani and I would like to congratulate them. I consider this as an effective medium to connect to the masses. We have had tremendous response. Seeing the response Akashvani has devised a new method. They have taken a new Post Box number. So now if you wish to write into me you can write on this Post Box number. 

Mann Ki Baat
Post Box no 111, Akashvani
New Delhi. 

I will be awaiting your letters. You do not realize that your letters become my inspiration. Some suggestions penned down can do good to the entire nation. I am thankful to you all. We will meet next in 2015 and on some Sunday morning we will again have our own Mann Ki Baat. 

Thank you very much. 

My dear fellow countrymen,

I am with you again almost after a month. A month is quite a long time. Lots of things keep happening in the world. You all have recently celebrated the festival of Diwali with great fervour and joy. It is these festivals which bring happiness in our daily lives from time to time. Be it poor or rich, people from village or from urban areas, festivals hold a different significance in everyone’s lives. This is my first meeting after Diwali, so I convey my very warm wishes to you all.

Last time we had some general conversation. But then I came to some new realizations after that conversation. Sometimes we think leave it… nothing is going to change, people are indifferent, they will not do anything, our country is like this. From my last conversation in Mann Ki Baat to this one, I would urge you all to change this mindset. Neither is our country is like this nor our people indifferent. Sometimes I feel the Nation is way ahead and the government is lacking behind. And from my personal experience I will say that the governments too needs to change their mindsets. And I say that because I can see tremendous sense of commitment in the Indian youth. They are very eager to do their bit and are just seeking an opportunity where they can do their bit. And they are making efforts at their own end. Last time I had asked them to buy at least one khadi outfit. I had not asked anyone to be Khadidhari, But the feedback I got from Khadi stores was that in a week’s time the sales had jumped up by 125%. In this way, as compared to last year the sales this year is more than double in the week following 2nd Oct. This means, the people of our country is many times more than we think of. I salute all my fellow Indians.

Cleanliness……….. Can anyone imagine that cleanliness will become a such a huge public movement. The expectations are high and they should be so. I can see some good results, cleanliness can now be witnessed in two parts. One is those huge garbage piles which keep lying in the city; well the people in the government will work to remove those. It is a big challenge but you cannot run away from your responsibilities. All state governments and all municipalities will now have to take concrete actions due to the rising public pressure. Media is playing a very positive role in this. But there is the second aspect which gives me immense pleasure, happiness and a sense of satisfaction that the general public has started feeling that leave what happened in the past, now they will not dirty their surroundings. We will not add to the existing dirt. A gentleman Mr Bharat Gupta has sent me a mail on mygov.in from Satna, Madhya Pradesh. He has related his personal experience during his tour of the railways. He said that people eat on trains and usually litter around. He continues to say that he has been touring from the past many years but it is this time around no one was littering, rather they were looking for dustbins to throw their trash. When they could not see any arrangements they collected all their litter in a corner. He says that it was a very gratifying experience for me. I thank Bharat ji for sharing this experience with me.

What I am seeing is that this campaign has had a great influence on kids. Many families mention that now whenever kids eat a chocolate they themselves pick the wrapper and disposes it. I was seeing a message on the social media. Someone had posted a picture with the Title “My hero of the Day”. This picture was that of a little kid who, picks up trash, wherever he goes, even when going to school. He is himself motivated to do this. Just see…people now feel it is their country and they will not make it dirty. We will not add to the existing dirt pile. And those do litter feel ashamed for someone is around to point it out to them. I consider all these to be good omens.

Another thing is that many people come to meet me who are from all the sections of the society. They can be government officers, from film world, sports world, industrialists, scientists ……. All of them, whenever they interact with me, in ten minutes discussion, about four to five minutes the discussion is on social issues. Someone talks about cleanliness, while some others talk about education, while someone talks about social reforms. Some people discuss the ruining of family life. I initially thought if a businessman comes, he will definitely talk of things of his personal interest. But I am seeing a major change.

They talk less about their interest and more about taking on some or the other social responsibility. When I add up all these small incidents I see a larger picture and I realize that we are moving in the right direction. It is true that unhealthy environment leads to diseases and sickness, but where does sickness strike first. It first strikes the poor household. When we work towards cleanliness, we make a major effort in the direction of helping the poor. If the poor families are saved from diseases, then they will be saved from a lot of financial problems. If a person is healthy, then he will work hard, earn for the family and help in running the family smoothly. And so this cleanliness drive is directly related to the health and welfare of my poor brethren. We may not be able to do something to help the poor, but even keeping the environs clean helps the poor in a big way. Let us view it from this perspective; it will be very beneficial.

I receive different kinds of letters. Last time I had mentioned about our specially abled children. Whom God has given some kind of deficiencies; I had expressed my feelings regarding those people. I see that people who work in this field are sending me their success stories. But I came to know about two things from my people in the government. The people from the HRD ministry after hearing my talk, felt the need to do something. And the officers came together to work out an action plan. This is an example of how changes are coming about in governance. One they have decided that those specially abled who want to pursue technical education, a thousand of them who are good will be selected for Special Scholarships, and a plan has been made. I congratulate the officials who could think in those lines. Another important decision is that all the Kendriya Vidyalaya’s and all Central Universities will have a special infrastructure for the specially abled, for example if they can’t climb stairs then there will be provision for ramps to facilitate movement by wheel chair. They need different kinds of toilets. The HRD ministry has decided to allocate an additional Lakh rupees to the Kendriya Vidyalays and Central universities. This fund will be used by these institutions to create infrastructure for the specially abled. This is an auspicious beginning……………these things will lead us to change.

I had the chance to visit Siachin a few days back. I spent Diwali with the Jawans who are ready to lay down their lives for the nation. When the nation was celebrating Diwali I was at Siachin. It is because of them that we were able to celebrate Diwali, so I wanted to be with them. I experienced the difficulties in which they spent their time there. I salute all my Jawans. But I want to share another matter of great pride with you. Our Jawans work in the field of security. In calamities, they risk their lives to save our life. They also fetch medals for us in sporting events. You will be glad to know that these Jawans have won a gold medal in a very prestigious event in Britain called Cambrian Patrol, defeating contestants from 140 nations. I offer these Jawans my heartiest congratulations.

I also got an opportunity to meet, the young and dynamic students, boys and girls over tea who had won medals in Sports. They give me renewed energy. I was seeing their zeal and enthusiasm. The facilities in our country are quite less as compared to other nations, but instead of complaining they were just sharing their joy and excitement. For me, this tea programme for these players was very inspiring, and I felt really good.

I would like to tell you something more and that too from my heart. I truly believe that people of my country trust my words and my intentions. But, today one more time, I want to reiterate my commitment. As far as black money is concerned, my people, please trust your Prime Servant, for me this is the Article of Faith. This is my commitment that the hard-earned money of the poor people stashed abroad, every penny of that should be brought back. The ways and means to be followed can be different. And this is very obvious in a democratic country, but on the basis of as much I understand and as much I know, I assure you that we are on the right track. Today, nobody, neither me, nor the government, nor you, nor even the previous government knew how much money is stashed abroad. Everyone gives estimate calculated in his/her own way. I don’t want to get lost in some such figures and estimates, Its my commitment that, be it 2 rupees, or 5 rupees, or millions or even billions, this is the hard-earned money of the poor people of my country and it has to come back. And I assure you that I will keep trying till the end. No efforts will be spared. I want your blessings to be always with me. I assure you that I will do whatever and whenever something is required to be done for you. I give my commitment to you.

I have received a letter. It has been sent by Sri Abhishek Pareekh. The same sentiments were expressed to me by many mothers and sisters when I was not even the Prime Minister. Some doctor friends had also expressed their concern and I too have expressed my views on this issue a number of times in the past. Mr. Parikh has drawn my attention towards the increase of drug addiction that is fast catching up with our young generation. He has asked me to discuss this topic in “Mann ki Baat.” I agree with his concern and I will definitely include this topic, in my next edition of Mann Ki Baat. I will discuss the topic of drugs, drug addiction and drug mafia and how they are a threat to our country’s youth. If you have some experience, any information in this regard, if you have ever rescued any child from this drug addiction, if you know of any ways and means to help, if any government official has played a good role, if you give me any such information, I will convey such efforts to the public and together we will try to create an environment in each family that no child ever thinks of choosing this vice out of sheer frustration. I will definitely discuss this in detail in the next edition.

I know I am choosing those topics which put the government in the dock. But how long will we keep these things hiding? How long will we brush these important concerns under the carpet? Some day or the other we need to take a call, follow our instincts and for grand intentions tough calls are equally important. I am mustering the courage to do so because your love inspires me to do so. And I will continue to do such things because of your love.

Some people told me “ Modi ji you asked us to send you suggestions on Facebook, twitter or email. But a large section of the social class does not have access to these facilities, so what can they do. Your point is very valid. Everyone does not have this facility. Well then, if you have something to say related to Mann Ki Baat, that you hear on the radio even in the villages then do write into me on the following address

Mann Ki Baat
Akashvani
Sansad Marg
New Delhi.

Even if you send some suggestions through letters they will definitely reach me. And I will take them seriously as active citizens are the biggest asset for development. You write one letter, it indicates that you are very active. When you give your opinion, it means that you are concerned with national issues and this is strength of the nation. I welcome you.

For my Mann Ki Baat, your mann ki baat sould also reach me. Maybe you will definitely write a letter. I will try and interact with you again next month. I will try, that whenever I talk, it is Sunday, around 11 am. So I am getting closer to you.

The weather is changing. Winters are slowly setting in. This is a good month for health. Some find it a good season for eating. Some find it good for wearing nice clothes. Besides food and clothes it is a good season for health. Don’t let it go waste. Make the most of it.

Thank You.

My Dear Countrymen, 

Today is the holy festival of Vijay Dashami. My heartiest greetings on this occasion of Vijay Dashami to one and all. 

Through the medium of radio, I would like to share few heartfelt thoughts with you today. And, I hope that not only today, this series of conversation may be carried out regularly in future. I will try my best, if possible, to take out time twice a month or even once to speak with you. In future, I have also decided that whenever I will speak to you, it would be on Sunday morning at 11am. It would be convenient for you too and I will be content to have shared my thoughts with you. 

We are celebrating the festival of Vijaya Dashami today, which is a symbol of victory of Good over Evil. A gentleman named Ganesh Venkatadari, a native of Mumbai, has sent me a mail writing that we must take a vow to eliminate ten bad habits from within ourselves on the occasion of Vijaya Dashami. I express my gratitude to him for this suggestion. As individuals, all of us must be thinking to put an end to our bad habits and win over them. For the sake of our nation, I believe all of us should come together and take a vow in getting rid of the dirt and filth from our country. On the occasion of Vijaya Dashami, we must take a vow to eliminate dirt and filth and we can do so. 

Yesterday, on 2nd October on the eve of Mahatma Gandhi’s birth anniversary, more than 1.25 crore countrymen have started the ‘Swachh Bharat’ movement. I had shared one thought yesterday that I will nominate nine people and they need to upload their videos of cleaning the nation on social media websites, and nominating nine more people to do the same. I want you all to join me, clean up the nation, and nominate nine more people in this drive. Eventually, the entire nation will be filled with this atmosphere. I strongly believe that all of you will join hands with me to carry this movement forward. 

Whenever we think of Mahatma Gandhi, we are reminded of Khaadi. You may be wearing variety of clothes with different fabrics and company brands in your family. But is it not possible to include Khaadi too? I am not telling you to use only Khaadi products. I am just insisting to use, at least one Khaadi product, like handkerchief, or a bath towel, a bed sheet, a pillow cover, a curtain or anything of that kind. If you have an inclination for all kinds of fabrics and clothes in your family, you can also buy Khaadi products on a regular basis. I am saying this as when you buy Khaadi products, it helps poor people to light lamps on Diwali. Also, you can avail a special discount on Khaadi products from 2nd October for a month. It is a very small thing, but has a very big impact which binds you with the poor. How you see this as a success. When I speak of 1.25 crore countrymen and assess the outcome, we might assume that government will take care of everything and as individuals we stand nowhere. We have seen that if we intend to move ahead, we need to identify our potential, understand our strengths and I can swear that we form the incomparable souls of this world. You all know that our own scientists have been successful in reaching Mars, with least expenditure. We do not lack in our strengths, but have forgotten our fortes. We have forgotten ourselves. We have become hopeless. My dear Brothers and Sisters I cannot let this happen. I always remember one of the sayings by Swami Vivekananda Ji as he always used to emphasize on one thought and possibly, he might have shared this thought with many others. 

Vivekananda ii used to say, once a lioness was carrying her two cubs on the way and came upon a flock of sheep from a distance. She got a desire to prey upon them and started running towards the flock. Seeing her running, one of the cub too, joined her. The other cub was left behind and the lioness moved on, post preying upon the flock. One of the cub went with the lioness but the other cub was left behind, and was brought up by a mother sheep. He grew among the sheep, started speaking their language and adapted their ways of life. He used to sit, laugh and enjoy with them. The cub who went with the lioness, was a grown-up now. Once, he happened to meet his brother and was shocked to see him. He thought in his mind,” He is a lion and is playing with sheep, talking like sheep. What is wrong with him? “He felt that his ego was at stake and went to talk to his brother. He said,” What are you doing, brother? You are a lion.” He gets a reply from his brother, “No, I am a sheep. I grew up with them. They have brought me up. Listen to my voice and the way I talk.” He said, “Come, I will show you, who you really are.” He took his brother to a well and told him to look in the water his own reflection, and asked him, if both of them had similar faces. “I am a lion, you, too, are a lion.” His brother’s self-esteem got awakened; he attained self-realization through this and even a lion brought up among sheep started roaring like a lion. His inner soul was awakened. Swami Vivekananda Ji used to say the same. My countrymen, 1.25 crore Indians have infinite strength and capabilities. We need to understand ourselves. We need to identify our inner strengths and like Swami Ji always used to say, we need to carry our self-respect, identify ourselves and move forward in life and be successful, which in turn, make our nation a winning and successful country. I believe, all our countrymen with a population of 1.25 crores are efficient, strong and can stand against any odds with confidence. 

These days, I have been getting many letters through social media websites, like Facebook, from my friends. One of them, Mr. Gautam Pal, has addressed an issue regarding the specially-abled children. He has floated the idea of a separate Municipality, Municipal Corporation or councils for them. We need to plan something for them and extend moral support. I liked his suggestion and I have experienced this during my tenure as the Chief Minister of Gujarat. A Special Olympics was held in Athens in 2011. After the Olympics, I invited all the participants and winners of specially abled category from Gujarat to my home. I spent two hours with them, and it was the most emotional and inspiring incident in my life. As I believe, a specially-abled child in not only the responsibility of the parents in a family, it is the responsibility of the entire society. God has chosen this family to support a specially abled child, but a child is a responsibility of the entire nation. After this incident, I got so emotionally attached with them, that I started organizing separate Olympics for them in Gujarat. Thousands of children with their parents used to come and attend, I, too, used to attend the Olympics. There was an atmosphere of trust and, this is the reason, I liked the suggestion given by Mr. Gautam Pal and felt like sharing it with you. 

It reminds me of another story. Once, a traveller was sitting at the corner of a road, and was asking everyone the way to a specific place. He continued asking the route from many people. A man, sitting beside him was observing. The traveller stood up and started asking passers-by again. He stood up and said,” The way to your destination is here.” The traveller, then, said,” Brother, you were sitting next to me for so long, saw me asking the route from everyone. If you knew the route, why didn’t you tell me before?” The man answered,” I was waiting to verify if you really intend to reach your destination or you are asking people just for your knowledge. But, when you stood up, I was assured that you truly wish to reach your destination, and decided to give confirm the address”. 

My countrymen, till the time we do not decide to walk, stand on our own, we will also not get the guidance from others in our journey. We will not get the people to hold our fingers and help us in walking. We need to take the initiative in walking and I trust all my 1.25 crore Indians, who are capable of walking on their own and will keep moving. 

For the past few days, I have been getting very interesting suggestions from people. I am aware, when to adapt to these suggestions. But, I want everyone to actively participate in these suggestions as we all belong to our nation, the nation does not only belong to any Government. We are the citizens of our Nation and we all need to unite without any exceptions. Some of you have suggested simplifying the registration process for Small Scale Industries. I will definitely put this under government’s notice. Some of you have written to me to incorporate skills development courses in the school curriculum from 5th standard. This will help the students to learn various skills and crafts. I loved this idea. They have also suggested that even the adults should learn skills development courses along with their studies. One of the suggestions given was to keep a dustbin at every 100 meters and a putting in place a cleaning system. 

Some of you have written to me, to abolish the use of plastic bags. I am receiving numerous suggestions from people. I have always been telling you, to write to me and narrate a true incident, which is positive and inspiring to me and our Countrymen, along with the evidence. If you do this, I can promise this to you, that I will share all those heartfelt thoughts or suggestions with all our Countrymen, through Mann ki Baat. 

I have only one intention in speaking with you all,” Come, let us serve our Mother India. Let us all take our nation to the new heights. Let us all take a step forward. If you take one step, our nation takes 1.25 crore steps to move forward, and for this purpose, on this auspicious occasion of Vijaya Dashami, we all need to defeat all of our inner evils and pledge to do something good for the nation. A beginning has been made today. I will be sharing my heartfelt thoughts with one and all. Today, I have shared all the thoughts coming directly from my heart. I will meet you all next at 11 am on Sundays, but I trust our journey shall never end and will continue receiving love and suggestions from you. 

After listening to my thoughts, please do not hesitate in sharing your thoughts or advice to me, I will appreciate that your suggestions keep flowing coming. I am glad to talk with you through this simple medium of Radio, which serves each and every corner of the nation. I can reach the poorest homes, as mine, my nation’s strength lies within the hut of Poor, within the villages; my nation’s strength lies with the Mothers, Sisters and Youths; my nation’s strength lies with the Farmers. Nation will only progress, if you believe in it. I am expressing my trust towards the nation. I believe in your strength, hence, I believe in our nation’s future. 

I would once again, like to thank one and all for taking out time and listening to me. Thank you all!