જહાં-એ-ખુસરોમાં એક અનોખી સુગંધ છે, તે હિન્દુસ્તાનની માટીની સુગંધ છે, તે હિન્દુસ્તાનની સુગંધ છે, જેની તુલના હજરત આમિર ખુસરોએ સ્વર્ગ સાથે કરી હતી : પીએમ
સૂફી પરંપરાએ ભારતમાં પોતાની એક આગવી ઓળખ ઊભી કરી છે: પ્રધાનમંત્રીકોઈ પણ દેશની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિને તેના સંગીત અને ગીતોમાંથી અવાજ મળે છે: પીએમહઝરત ખુસરોએ પોતાના સમયમાં ભારતને વિશ્વના તમામ મોટા દેશો કરતા પણ મહાન ગણાવ્યું હતું. તેમણે સંસ્કૃતને વિશ્વની સર્વશ્રેષ્ઠ ભાષા ગણાવી હતીઃ પ્રધાનમંત્રીહઝરત ખુસરોએ ભારતના વિદ્વાનોને મહાન વિદ્વાનો કરતાં મહાન ગણ્યા હતાઃ પ્રધાનમંત્રીકાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત ડૉ. કરણ સિંહ જી, મુઝફ્ફર અલી જી, મીરા અલી જી, અન્ય મહાનુભાવો, બહેનો અને સજ્જનો!
આજે જહાં-એ-ખુસરો આવ્યા પછી મન ખુશ થવું ખૂબ જ સ્વાભાવિક છે. હઝરત અમીર ખુસરોને જેઓ વસંતના દીવાના હતા, તે વસંત આજે અહીં દિલ્હીની ઋતુમાં જ નહીં, પણ ખુસરોની જહાં-એ-ખુસરોની આ આબોહવામાં પણ જોવા મળે છે. હઝરત ખુસરોના શબ્દોમાં કહીએ તો -
सकल बन फूल रही सरसों, सकल बन फूल रही सरसों,
अम्बवा फूटे टेसू फूले, कोयल बोले डार-डार...
અહીંનું વાતાવરણ ખરેખર કંઈક આવું છે. અહીં સંમેલનમાં આવતા પહેલા મને તહ બજારની મુલાકાત લેવાની તક મળી. તે પછી મેં ફિરદૌસના બગીચામાં કેટલાક મિત્રો સાથે શુભેચ્છાઓની આપ-લે કરી. તાજેતરમાં નજર-એ-કૃષ્ણ અને આયોજિત વિવિધ કાર્યક્રમોમાં, કલાકાર માટે અસુવિધા વચ્ચે માઇકની પોતાની તાકાત છે, પરંતુ તે પછી પણ કુદરતની મદદથી તેમણે જે કંઈ રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, તેઓ પણ થોડા નિરાશ થયા હશે. જેઓ આ આનંદનો અનુભવ કરવા આવ્યા હતા તેઓ પણ નિરાશ થયા હશે. પરંતુ ક્યારેક આવા પ્રસંગો આપણને જીવનમાં એક બોધપાઠ પણ આપી દે છે. મને વિશ્વાસ છે કે આજનો પ્રસંગ આપણને એક પાઠ પણ શીખવશે.
મિત્રો,
આવા પ્રસંગો દેશની કલા અને સંસ્કૃતિ માટે માત્ર મહત્વપૂર્ણ નથી, પરંતુ તે સાંત્વના પણ આપે છે. જહાં-એ-ખુસરોની આ શ્રેણી પણ તેના 25 વર્ષ પૂર્ણ કરી રહી છે. આ 25 વર્ષોમાં આ ઘટનાએ લોકોના મનમાં સ્થાન બનાવ્યું છે તે જ તેની સૌથી મોટી સફળતા છે. આ માટે હું ડૉ. કરણ સિંહ જી, મિત્ર મુઝફ્ફર અલી જી, બહેન મીરા અલી જી અને અન્ય સાથીદારોને અભિનંદન આપું છું. જહાં-એ-ખુસરોનો આ ગુલદસ્તો આ રીતે ખીલતો રહે તે સુનિશ્ચિત કરવા બદલ હું રૂમી ફાઉન્ડેશન અને આપ સૌને ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું. રમઝાનનો પવિત્ર મહિનો પણ શરૂ થવાનો છે. હું તમને અને મારા બધા દેશવાસીઓને રમઝાન માસની શુભકામનાઓ પાઠવું છું. આજે હું સુંદર નર્સરીમાં આવ્યો છું તેથી મને મહામહિમ પ્રિન્સ કરીમ આગા ખાન યાદ આવે તે સ્વાભાવિક છે. સુંદર નર્સરીને સજાવવામાં તેમનું યોગદાન લાખો કલા પ્રેમીઓ માટે વરદાન બની ગયું છે.
મિત્રો,
ગુજરાતમાં સરખેજ રોઝા સૂફી પરંપરાનું મુખ્ય કેન્દ્ર રહ્યું છે. સમય પસાર થવાને કારણે, એક સમયે તેમની હાલત ખૂબ જ ખરાબ થઈ ગઈ હતી. જ્યારે હું મુખ્યમંત્રી હતો ત્યારે તેના પુનઃસ્થાપન પર ઘણું કામ થયું હતું અને બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે, એક સમય હતો જ્યારે સરખેજ રોઝામાં કૃષ્ણ ઉત્સવ ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવતો હતો અને તે ખૂબ જ મોટી માત્રામાં બનાવવામાં આવતો હતો અને આજે પણ આપણે બધા અહીં કૃષ્ણ ભક્તિના રંગમાં ડૂબેલા છીએ. હું સરખેજ રોઝા ખાતે યોજાતા વાર્ષિક સૂફી સંગીત સમારોહમાં પણ સરેરાશ હાજરી આપતો હતો. સૂફી સંગીત એક સહિયારો વારસો છે જેને આપણે બધા સાથે રહીએ છીએ. આપણે બધા આ રીતે મોટા થયા છીએ. હવે અહીં નજર-એ-કૃષ્ણની રજૂઆત પણ આપણા સહિયારા વારસાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
મિત્રો,
જહાં-એ-ખુસરોના આ કાર્યક્રમમાં એક અલગ જ સુગંધ છે. આ સુગંધ ભારતની માટીની છે. તે ભારત જેની સરખામણી હઝરત અમીર ખુસરોએ સ્વર્ગ સાથે કરી હતી. આપણું ભારત સ્વર્ગનો એ બગીચો છે, જ્યાં સભ્યતાના દરેક રંગ ખીલ્યા છે. અહીંની માટીની પ્રકૃતિમાં કંઈક ખાસ વાત છે. કદાચ એટલા માટે જ જ્યારે સૂફી પરંપરા ભારતમાં આવી, ત્યારે તેને એવું પણ લાગ્યું કે તે પોતાની ભૂમિ સાથે જોડાયેલી થઈ ગઈ છે. અહીં બાબા ફરીદના આધ્યાત્મિક પ્રવચનોએ હૃદયને શાંતિ આપી. હઝરત નિઝામુદ્દીનના મેળાવડાઓ પ્રેમના દીવા પ્રગટાવતા હતા. હઝરત અમીર ખુસરોના શબ્દોએ નવા મોતી લગાવ્યા અને તેનું પરિણામ હઝરત ખુસરોની આ પ્રખ્યાત પંક્તિઓમાં વ્યક્ત થયું.
बन के पंछी भए बावरे, बन के पंछी भए बावरे,
ऐसी बीन बजाई सँवारे, तार तार की तान निराली,
झूम रही सब वन की डारी।
સૂફી પરંપરાએ ભારતમાં પોતાની અલગ ઓળખ બનાવી. સૂફી સંતો ફક્ત મસ્જિદો કે ખાનકાહ પૂરતા મર્યાદિત નહોતા, તેઓ પવિત્ર કુરાનના શબ્દોનો પાઠ કરતા હતા અને વેદોના અવાજો પણ સાંભળતા હતા. તેમણે અઝાનના અવાજમાં ભક્તિ ગીતોની મીઠાશ ઉમેરી અને તેથી ઉપનિષદો જેને સંસ્કૃતમાં एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति કહે છે, હઝરત નિઝામુદ્દીન ઔલિયાએ તે જ हर कौम रास्त राहे, दीने व किब्ला गाहे જેવા સૂફી ગીતો ગાઈને કરી હતી. ભાષા, શૈલી અને શબ્દો અલગ છે પણ સંદેશ એક જ છે, મને ખુશી છે કે આજે જહાં-એ-ખુસરો એ જ પરંપરાની આધુનિક ઓળખ બની ગઈ છે.
મિત્રો,
કોઈપણ દેશની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ તેના ગીતો અને સંગીતમાંથી પોતાનો અવાજ મેળવે છે. તે કલા દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. હઝરત ખુસરો કહેતા હતા કે ભારતના આ સંગીતમાં એક એવું સંમોહન છે, એવું સંમોહન કે જંગલમાં હરણ પોતાના જીવનો ડર ભૂલીને શાંત થઈ જશે. ભારતીય સંગીતના આ મહાસાગરમાં સૂફી સંગીત એક અલગ જ સ્વાદ તરીકે આવ્યું અને તે મહાસાગરની એક સુંદર લહેર બની ગયું. જ્યારે સૂફી સંગીત અને શાસ્ત્રીય સંગીતના તે પ્રાચીન પ્રવાહો એકબીજામાં જોડાયા, ત્યારે આપણને પ્રેમ અને ભક્તિનો એક નવો અવાજ સાંભળવા મળ્યો. આ વાત આપણને હઝરત ખુસરોની કવ્વાલીમાં જોવા મળી. અહીં આપણને બાબા ફરીદના દોહાઓ મળ્યા. આપણને બુલે શાહનો અવાજ મળ્યો, આપણને મીરના ગીતો મળ્યા, અહીં આપણને કબીર, રહીમ અને રસખાન પણ મળ્યા. આ સંતો અને સંતોએ ભક્તિને એક નવું પરિમાણ આપ્યું. તમે સૂરદાસ વાંચો કે રહીમ અને રસખાન વાંચો કે પછી હઝરત ખુસરોને આંખો બંધ કરીને સાંભળો, જ્યારે તમે અંદર ઊંડા જાઓ છો, ત્યારે તમે એ જ સ્થાન પર પહોંચો છો, આ સ્થાન આધ્યાત્મિક પ્રેમની ટોચ છે જ્યાં બધા માનવીય બંધનો તૂટી જાય છે અને માણસ અને ભગવાનનું જોડાણ અનુભવાય છે. જુઓ, આપણો રસખાન મુસ્લિમ હતો, પણ હરિનો ભક્ત હતો. રસખાન પણ કહે છે - પ્રેમ એ હરિનું સ્વરૂપ છે, તેવી જ રીતે હરિ પણ પ્રેમનું સ્વરૂપ છે. જ્યારે એક બે બને છે ત્યારે તેઓ સૂર્ય અને સૂર્યપ્રકાશની જેમ ચમકે છે. એનો અર્થ એ કે પ્રેમ અને હરિ એક જ છે, જેમ સૂર્ય અને સૂર્યપ્રકાશ અને હઝરત ખુસરોને પણ એ જ લાગણી હતી. તેમણે લખ્યું હતું खुसरो दरिया प्रेम का, सो उलटी वा की धार। जो उतरा सो डूब गया, जो डूबा सो पार। એનો અર્થ એ કે પ્રેમમાં ડૂબકી લગાવવાથી જ તફાવતોના અવરોધો ઓળંગી શકાય છે. હમણાં જ અહીં યોજાયેલી ભવ્ય પ્રસ્તુતિમાં અમને પણ એવું જ લાગ્યું.
મિત્રો,
સૂફી પરંપરાએ માત્ર માનવીઓ વચ્ચેના આધ્યાત્મિક અંતરને દૂર કર્યું નથી, પરંતુ વિશ્વમાં અંતર પણ ઘટાડ્યું છે. મને યાદ છે કે જ્યારે હું 2015માં અફઘાનિસ્તાનના સંસદમાં ગયો હતો, ત્યારે મેં ખૂબ જ ભાવનાત્મક શબ્દોમાં રૂમીને યાદ કર્યા હતા. રૂમીનો જન્મ આઠ સદીઓ પહેલા બલ્ખ પ્રાંતમાં થયો હતો. હું ચોક્કસપણે અહીં રૂમીએ જે લખ્યું તેનો હિન્દી અનુવાદ પુનરાવર્તન કરવા માંગુ છું કારણ કે આ શબ્દો આજે પણ એટલા જ સુસંગત છે. રૂમીએ કહ્યું, शब्दों को ऊंचाई दें, आवाज को नहीं, क्योंकि फूल बारिश में पैदा होते हैं, तूफान में नहीं। મને તેમણે કહેલી એક બીજી વાત યાદ છે, જો હું તેને સ્થાનિક શબ્દોમાં કહું, તો તેનો અર્થ એ થાય કે, હું ન તો પૂર્વનો છું કે ન તો પશ્ચિમનો, ન તો હું સમુદ્રમાંથી આવ્યો છું કે ન તો હું જમીન પરથી આવ્યો છું, મારા માટે કોઈ સ્થાન નથી, કોઈ નથી, હું કોઈ સ્થાનનો નથી, એનો અર્થ એ કે હું દરેક જગ્યાએ છું. આ વિચાર, આ ફિલસૂફી આપણી વસુધૈવ કુટુમ્બકમની લાગણીથી અલગ નથી. જ્યારે હું વિશ્વના વિવિધ દેશોમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કરું છું ત્યારે આ વિચારો મને શક્તિ આપે છે. મને યાદ છે જ્યારે હું ઈરાન ગયો હતો ત્યારે સંયુક્ત પત્રકાર પરિષદ દરમિયાન મેં ત્યાં મિર્ઝા ગાલિબનો એક શેર સંભળાવ્યો હતો-
जनूनत गरबे, नफ्से-खुद, तमाम अस्त।
ज़े-काशी, पा-बे काशान, नीम गाम अस्त॥
એટલે કે જ્યારે આપણે જાગીએ છીએ ત્યારે આપણને કાશી અને કાશન વચ્ચેનું અંતર ફક્ત અડધા ડગલા જેટલું જ દેખાય છે. ખરેખર, આજના વિશ્વમાં જ્યાં યુદ્ધ માનવતાને આટલું મોટું નુકસાન પહોંચાડી રહ્યું છે ત્યાં આ સંદેશાઓ કેટલા ઉપયોગી થઈ શકે છે.
મિત્રો,
હઝરત અમીર ખુસરોને 'તૂતી-એ-હિંદ' કહેવામાં આવે છે. તેમણે ભારતની પ્રશંસામાં ગાયેલા ગીતો, ભારત પ્રત્યેનો તેમનો પ્રેમ, હિન્દુસ્તાનની મહાનતા અને આકર્ષણનું તેમણે આપેલું વર્ણન, તેમના પુસ્તક નુહ-સાઇફરમાં જોઈ શકાય છે. હઝરત ખુસરોએ ભારતને તે સમયના વિશ્વના તમામ મુખ્ય દેશો કરતાં મહાન ગણાવ્યું હતું. તેમણે સંસ્કૃતને વિશ્વની શ્રેષ્ઠ ભાષા ગણાવી. તે ભારતના જ્ઞાની પુરુષોને મહાનતમ વિદ્વાનો કરતાં પણ મહાન માને છે. શૂન્ય, ગણિત, વિજ્ઞાન અને ફિલસૂફીનું આ જ્ઞાન બાકીના વિશ્વમાં કેવી રીતે પહોંચ્યું? ભારતીય ગણિત અરબસ્તાન કેવી રીતે પહોંચ્યું અને ત્યાં હિંદસા તરીકે જાણીતું બન્યું? હઝરત ખુસરો તેમના પુસ્તકોમાં તેમનો ઉલ્લેખ કરે છે એટલું જ નહીં પરંતુ તેમના પર ગર્વ પણ કરે છે. જો આજે આપણે આપણા ભૂતકાળથી પરિચિત છીએ, જ્યારે ગુલામીના લાંબા સમયગાળા દરમિયાન ઘણું બધું નાશ પામ્યું હતું, તો તેમાં હઝરત ખુસરોના કાર્યોની મોટી ભૂમિકા છે.
મિત્રો,
આપણે આ વારસાને સમૃદ્ધ બનાવતા રહેવું પડશે. મને સંતોષ છે કે જહાં-એ-ખુસરો જેવા પ્રયાસો આ જવાબદારી ખૂબ જ સારી રીતે નિભાવી રહ્યા છે અને 25 વર્ષ સુધી સતત આ કાર્ય કરવું એ કોઈ નાની વાત નથી. હું મારા મિત્રને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન આપું છું. હું ફરી એકવાર આપ સૌને આ કાર્યક્રમ માટે અભિનંદન આપું છું. કેટલીક મુશ્કેલીઓ છતાં, મને આ કાર્યક્રમનો આનંદ માણવાની તક મળી, આ માટે હું મારા મિત્રનો હૃદયપૂર્વક આભાર માનું છું. ખુબ ખુબ આભાર! ખુબ ખુબ આભાર!
